Аннотация: Пачатковы фрагмэнт (дзеля азнаямленьня з творам), аматарскi пераклад з польскай на беларускую
0
Гуш ў гэтай аповесьцi - асоба выпадковая. Нiчога ня ўказвала на тое, што ён возьме ўдзел у падарожжы. Ён быў у iм незаплянаваны. Гiсторыя ягонага жыцьця поўнiцца такiмi выпадковасьцямi, але, як усё яшчэ невядома, чым ёсьць выпадак, то можна з чыстым сумленьнем зрабiць сабе паблажку й скарыстацца не зусiм надзейнай формулай, што калi нешта здараецца, то менавiта само здарэньне служыць сабе найлепшым абгрунтаваньнем.
Выпадак у жыцьцi Гуша выдарыўся першы раз тады, калi яго знайшла адна з сёстраў-францысканак, што замыкала на прыцемку вароты. Гуш быў тады слабым, зьмерзлым немаўлём i, пэўна, не перажыў бы ночы. Ён ляжаў нерухома з шырока расплюшчанымi вачыма. Ня плакаў. Можа, ягоны голас прамёрз ужо назаўжды ў той раннесьнежаньскi вечар, а можа немаўля наогул ня меў голасу. Сёстры палiчылi гэта за знак i дабраславеньне - нiколi не магчы крычаць у сьвеце, у якiм людзкi голас - заўсёды толькi голас таго, хто клiча ў пустынi.
Францысканкi ўзялi дзiцяцi спачатку да сябе, але калi яно пачало прыносiць iм шмат клопатаў, аддалi яго жанчыне зь вёскi ў ваколiцах кляштара. Гэтая жанчына ўжо мела двух дзяцей, такiх жа слабых, такiх жа чэзлых. Яна занялася хлопчыкам з пачуцьця абавязку, бо не хацела прыкладаць руку да справаў сьмерцi, таму што нарадзiлася затым, каб абдорваць жыцьцём i дбаць пра жыцьцё. Сьмерць - таксама жанчына, але сьмерць надарае жыцьцём лепшага гатунку, жыцьцём вечным.
Вось жанчына зь вёскi й займалася малым нямком. Кармiла яго, мыла, калi той запэцкваўся. Навучыла яго чынiць знак крыжа й прагнуць любовi. Калi жанчына памерла, сёстры знайшлi Гуша скарлючаным каля ейнага цела. Ён не супрацiўляўся, калi тыя забiралi яго да сябе. Было яму тады пяць гадоў.
У жыцьцi Гуша час заўсёды апiсваў кругi. Ад адной вясны да другой, ад цьвiценьня размарынаў i, праз збор блякiтных кветаў лаванды, ажно да спаданьня на дзiва дасканалых пладоў каштану. Гуш хутка зразумеў сутнасьць такога часу, а таму ня меў патрэбы рвацца наперад яго, як iншыя людзi. Ён перабываў сваiм часе, нiбы ў бясьпечнай шкарлупiнцы, паволi рос, паволi засвойваў ягоны ледзь заўважны рытм. Рэчы ўразумляў гэтак жа марудна, з нерашучасьцю, якую, на добры лад, можна было б назваць непаваротлiвасьцю. Незважаючы на гарачае жаданьне, ён так нiколi й не навучыўся гаварыць. Адкрываў рот i спрабаваў вылеплiваць губамi нябачныя й нячутныя словы, якiя выпiхваў языком у абыякавы да гэтых намаганьняў сьвет. Улетку й увесну дапамагаў у садзiку й на кухнi, пакорна дазваляючы адганяць сябе ад пасудзiнаў зь ежай, як прыблуднага сабаку. Непадалёк ад кляштарнай кухнi ён праводзiў таксама й зiмы, ладзячы на прыпечку каштанавыя фiгуркi людзей i зьвяроў, якiх потым адпраўляў у далёкае падарожжа: праз падворак ў размарынавы садзiк i далей, на адхон, адкуль скiдвалася сьмецьце. Выстройваў на ягоным краi цэлыя караваны сабакаў, людзей i птахаў i глядзеў, як тыя бездапаможна скочваюцца ўнiз ад малейшага штуршка ўказальным пальцам. На прыцемку вяртаўся на кухню, дзе маўклiвыя сёстры сушылi зёлкi й гатавалi ежу на вечар. Пад ляжанкай заўсёды меў велiзарны запас новых каштанаў.
Сёстры разумелi, што iхны малы выхаванец - дзiцё божае, падобна як iхны патаемны ўлюбёнец - сьвяты з Азызу. Лепш разумець мову зiмовага ветру й чуць увесну балесны крык насеньня, якое лопаецца ў зямлi, чым сьлiзгаць па паверхнi мудрасьцi, рассыпанай ў лiтарах. Яны ведалi, што найлепшае абгрунтаваньне знаходжаньня хлопца сярод iх - гэта менавiта акалiчнасьцi, пры якiх ён у iх апынуўся. Разумелi таксама, што Бог калiсьцi ў iх яго забярэ, бо богава справа - даваць i забiраць. Таму яны не прывязвалiся празьмерна да гэтага нямога, цiхага жыцьця.
Бог забраў у францысканак Гуша, увёўшы яго ў пару ўзмужненьня. Тады матушка-абатыса палiчыла, што абшчына ўжо выканала свой абавязак. Гушам можа цяпер заняцца сам Бог. Сёстры аддалi яго пад апеку Госпада, калi адправiлi ў сьвет. Ён атрымаў двухколерны сурдут, шапку й сёе-тое з харчоў у дарогу. А сыходзячы, забраў з кляштара жоўтага сабаку, якi прывязаўся да хлопца настолькi, што разумеў, што кажуць ягоныя шырока расплюшчыныя вочы. Сабака, падобна як Гуш, чуў, але ня ўмеў гаварыць.
Гiсторыя Гуша, як ужо адзначалася, займае нязначнае месца ў падзейным радзе аповесьцi. Найважнейшае пачынаецца тады, калi Гуш ў ходзе сваёй вандроўкi з сабакам дабiраецца да Парыжу. Было гэта летам 1685 года. Ён туды зусiм не зьбiраўся iсьцi, папросту вандраваў, куды вочы глядзяць. У тыя часы ўсе дарогi вялi ў гэты горад.
Гуш дайшоў толькi да парыскiх прадмесьцяў, дзе людзi нязьменна жылi ў ценю блiзкага цэнтра. У прадмесьцях запынялiся падарожныя, рыхтуючыся да ўезду ў горад, як субота рыхтуецца да пераходу ў нядзелю. У цэнтры быў наймагутнейшы на сьвеце кароль i ягоны двор, былi раскошныя крамы, банкi, велiкапышныя касьцёлы, музыка й гоман. У цэнтры Парыжа месьцiўся сапраўдны асяродак сьвету. Цалкам выпадкова Гуш атрымаў працу ў стайнi пры заезным доме, уладальнiк якога быў здольны належным чынам ацанiць, як гэты дзiўны хлопец умее абыходзiцца з коньмi. Конi, зусiм як i жоўты сабака, добра разумелi мову позiркаў хлопца i адказвалi яму так жа сама. За некалькi першых дзён Гуш навучыўся вельмi многаму. Зразумеў, што такое грошы, i што можна прадаваць за грошы сваю працу й сваю свабоду. Зразумеў розьнiцу памiж вандраваньнем i стаяньнем на месцы. Зразумеў таксама розьнiцу памiж мужчынай i жанчынай, кабылай i жарабцом, калi з вышынi свайго лежыва назiраў за парамi людзей i жывёлаў. Пабачыў таксама, як моцна людзi адрозьнiваюцца ад сёстраў-францысканак. I рэч была ня толькi ў прычосках, парыках i яркiх уборах, а перадусiм у хаатычнасьцi часу, якi людзi носяць у сабе. Бачучы сотнi падарожных, чуючы шматгалосьсе iхных моваў, прыкмячаючы iхную мiтусьлiвасьць, ён ня мог пазбавiцца ўражаньня, што тыя гэтак жа скарацечныя, як ягоныя каштанавыя чалавечкi. Што варта толькi зачынiць iм вусны, зьняць зь iх стракатае адзеньне, як завiднеецца знаёмая паверхня каштанавай шкарлупiны.
Гуш зайдросьцiў шматкаляровым людзям толькi ў адным - што яны здольныя гаварыць, што яны ўжываюць словы так, нiбы тыя былi iхнай уласнасьцю. Яму самому, зь ягоным зьнявечаным горлам, якое было ня ў стане выдаць нiводнага гуку, здавалася, што ў словах месьцiцца ўся чалавечая моц. Таму ён ставiўся да словаў сур'ёзна й з сапраўднай пашанай, нiбы тыя былi ня менш рэальныя, чым рэчы. Або нават яшчэ сур'ёзней: так, быццам словы былi чымсьцi большым за рэчы, якiя iмi акрэсьлiваюцца. Бо ў канчатковым вынiку рэч абмежаваная ўласнай матэрыяльнасьцю i канкрэтнасьцю, а слова - гэта чараўнiцкi адбiтак, насельнiк сьвету iншага, чым Гуш ведаў. Якога? Пра гэта Гуш ня мог нават памысьлiць. Для яго словы былi душамi рэчаў; праз гэтыя душы рэчы ўступаюць з намi ў стасункi. Ведаць слова азначае ведаць рэч. Вымаўляючы слова, атрымоўваеш уладу над рэччу. Калi словы ўкладаюцца ў пэўным парадку, злучаюцца памiж сабой - утвараюцца новыя ўклады рэчаў, утвараецца сьвет. Калi словы выкрышталiзоўваюцца, афарбоўваючыся пачуцьцем, пазначаючыся настроем, насычаючыся значэньнем, гучаньнем, музыкай - утвараецца ўсё, што iснуе.
Запаветнай марай Гуша было змагчы прамовiць аднойчы: "Я Гуш", i такiм чынам выцягнуць сябе з прорвы неакрэсьленасьцi. Таму стайня, конi, ластаўкi былi сьведкамi ягоных спробаў маўленьня. Гуш адкрываў вусны й чакаў, пакуль якоесь слова ня выляцiць зь iх у сьвет. Калi штосьцi й атрымоўвалася, то толькi нешта накшталт хрыпучага выдыху, гуку болi цi самотнасьцi, i Гуш ня верыў, што ў iм можа таiцца ключ ад сьвету.
А Гушавы сьвет зьмяшчаўся мiж клубамi сьпячых стойма коняў i выцягваўся ўверх да няшчыльных дошак стайневага даху, кудою ўваходзiла начное, усыпанае зорамi неба. Гуш ведаў, што яно велiчэзнае. Пэўна, яму аб гэтым расказвала адна зь сётраў, прышчапiўшы яму ўжо назаўсёды смутак. Перад тым, як заснуць, ён углядаўся ў акравак неба, змагаючыся зь цяжарам павекаў, i прыкмячаў, што зоры зусiм не нерухомыя, што яны пасоўваюцца ў якiмсцi толькi iм вядомым кiрунку, каб наступным вечарам вярнуцца ў тое ж самае месца. Сьвет жывы, сонна думаў Гуш, ён дыхае гэтаксама, як конi, як сабака, як ён сам, а неба - гэта бруха свету, якое пэдантычна рухаецца ў рытм гэтага павольнага дыханьня. Ранiцай ён пра гэта ўжо ня помнiў. Кармiў жывёлу, сядлаў коней, прыбiраўся ў стайнi й прыглядаўся да людзей, якiя знаходзiлiся ў няспынным падарожжы.