Ну, слухай. Калi я састарэла, то скiравалася w вандроwку. Перш-наперш я падгадавала хату, каб без мяне даглядала wнукаw. Навучыла яе палiць печку, латаць страху, гнаць з кладоwкi ненажэрных палёвак, гушкаць на саламяным павуку пад столлю калыханкi.
Я дачакалася, калi востры маладзiк зачэпiцца за крыж царкоwкi, маёй аднагодкi. Тады склала w вязаную торбу бохан хлеба, скрынку цукерак-ляндрынак, клубок чорных нiтак, драwляны грабеньчык, асадку, слоiк з атрамантам i сшытак белай паперы.
Рушыла я па казку. Бо казкi мае ссiвелi, маiх дзяцей - зляцелi w вырай мiнулым кастрычнiкам, маiх унукаw - рассыпалiся сухiм гарохам (iх падзяwблi нахабы-сiнiцы). Я выправiлася w шлях, бо ведала: недзе за суседняй вёскай, за далёкiм мурам, за гулкiм мястэчкам прараслi з бруку ды глiны казкi маiх праwнукаw.
З сабой я wзяла кошык, каб было куды ссыпаць казкi, узяла клетку i сiлок, каб за тонкую жылiстую лапку спаймаць казку. Захапiла серп, бо чула, што казкi пшанiчным калоссем спеюць недзе за даляглядам. Я набрала w кошык яблыкаw, каб знайсцi зваротны шлях па агрызках. Пасадзiла w клетку сiнiчку (тую самую, што дзяwбла гарох), каб прыманiць казку. Загарнула серп у хустку, каб казку не паранiць. Але маю старую, сiвую казку я не wзяла з сабою. Нашто? Я загарнула яе w анучу з цытрынавымi скуркамi i схавала на самае дно каванага куфра, побач з рудой бабулiнай касою.
I пакрочыла пыльным гасцiнцам, на якi нанiзалiся вёскi, жнiвеньская квецень, гушчары, сажалкi й аблокi. Мая краiна ляжала перада мною каралямi. Я перабiрала iх, як перабiрае мая красуня-wнучка доччыну скарбонку.
Я выцягвала каляровыя цукеркi з бляшанкi ды wяwляла сабе, якой будзе мая першая казка: дзяwчынка цi хлопчык, патлатая цi абстрыжаная, гарэза цi капрызка...
Мой шлях струменiwся з узгорку на wзгорак. Я смактала ляндрынкi i лiчыла звiлiны i складкi майго гасцiнца. Назiрала за пыльным воблакам, што наблiжалася да мяне па дарозе.
Я паклала w рот апошнюю цукерку i зразумела, што гэта дзецi - мне насустрач бягуць дзецi.
Тады я спынiлася i дастала яблык. Я спалохалася. Ад чаго яны wцякаюць? Я азiрнулася: можа, яны каго даганяюць? Я адна стаяла на дарозе.
Я wкусiла яблык. Я абрадавалася. Паwсотнi рознакаляровых казак спяшаюцца да мяне, самых звычайных i самых вычварных казак, малых i падлеткаw, у сукенках i падраных шорцiках, басанож i w гумовых ботах.
Яны неслiся проста на мяне. Закруцiлi мяне, вырвалi кошык з рук. Яблыкi заскакалi па гасцiнцы наwздагон дзецям. Мае казкi, мае дзецi, мае яблыкi праляталi паwз мяне, а я не магла анi спынiць iх, анi запомнiць. Дзецi на бягу хапалi яблыкi, наступалi на iх, падфутбольвалi прэч з дарогi. Мяне штурхнулi, у мяне ледзь не вырвалi клетку. Мая сонная сiнiчка шалёна бiлася аб пруткi, быццам маё сэрца. Рознакаляровы гурт захапiw мяне i пранёс колькi крокаw за сабой, назад па шляху. Рознакаляровая чародка зацерушыла пяском мае вочы.
Я не адразу зразумела, калi засталася адна, калi пярэсты лямант перастаw бiцца wвушшу i пачаw аддаляцца. Апошняя рудая дзяwчынка з сумным i злым позiркам падала мне мой запылены кошык i што моцы прыпусцiла даганяць iншых.
Мае казкi далi лататы.
Я падняла з пылу грабеньчык, дастала з прыдарожнай крапiвы сшытак, выцягнула з-пад лiста трыпутнiку клубок (не чорны, а пярэсты ад бруду), схавала клетку w торбу. У мяне не засталося яблыкаw, анi салодкiх ляндрынак. Мае казкi ад мяне wцяклi. А я ж толькi пачала вандроwку! Няwжо пераспелы маладзiк гэтак мяне падвёw?!
Падпоwнiк
У ценi велiзарнай лазы я спрабавала адцерцi бруд з нiтак, а потым выменяла iх на першую казку.
- Гэта вельмi злыя дзецi, спадарыня.
- Не бывае злых дзяцей.
- Спытай пакалечаных iмi птушак, спадарыня. Хоць... з чаго iм быць добрымi?.. Хочаш, раскажу?..
Мой спадарожнiк быw падобны на крумкача. Ён за два wзмахi спусцiwся з самай верхавiны шматрукай лазы, з яе сухой рукi. Галiны жывыя, зялёныя адно нема пляскалi w лiсточкi, а галiны сухiя хрыпла перамаwлялiся. Рыпелi, крумкалi, чхалi. На сухiх руках лазы выраслi чорныя пёры. Сотня крумкачоw абляпiла галiны.
Адзiн з iх сядзеw поруч мяне. Ён бясконца цярэбiw птушыны гарбаты нос, несупынна прымiнаw жорсткую чорную чупрыну (пасля таго, як я расчасала яе сваiм грабеньчыкам) i махаw-махаw худымi рукамi. Ён так iмклiва круцiw рукамi, што надарваw рукаво кашулi, а я згубiла wсялякi кiрунак ягонай гiсторыi. Здаецца, абзацы заблыталiся w ягоных чорных лахманах, i я не пэwная, што w маiх нататках словы растуць на сваiх градах.
- Спадар, я зашыю.
Ён працягнуw руку.
- Хе, ды твой клубок ссiвеw, - пракрумкаw ён. - Добра, шый... Хмара-птушка згубiла пяро. Пяро гайдалася w ветры над вёскаю, гушкала малую. Кабета драмала на ганку, трымаючы наwколенках тры гадочкi свайго мацярынства. Дачушка-пястушка сачыла w калюжынах бурбалкi, узiралася w дрыготкiя кросны дажджу - i закалыхалася. Пад пошчак грымотаw, пад далёкi баль маланак, пад россып дажджынак-перлiнак няпэwны, тонкi, бы кужаль, сон хутка меwся пасталець, набрыняць ад пырскаw стомай. Рассунуwшы завесу дажджу, старая крочыла да ганка. "Па чым дачку прадаеш?" - спытала. Кабеце схамянуцца б, ляснуць дзвярыма, засмяяцца на злосны жарт... "Талер..." Старая пацокала языком. Бы цяжкi пакунак пераняла-перахапiла з рук дзяwчынку (тая адно засапела мацней). Як сышла з кабеты дрымота, знайшла w далонi талер, чорны, пацёрты. Кiнулася кабета пад дождж, ажно хмары й няма. Дый сонца тым часам села: светлы вечар, росны. Падпоwнiк пазвоньвае. А дачушка дзе? А кажуць, не было нiколi w яе дзяцей. Пасмяялiся w вёсцы з дурнога сну. А кабета з таго часу словы згубiла. I як працягнуцца мiж зямлёй i небам дажджавыя кросны, так iшла жанчына за вёску. Кожную навальнiцу на гасцiнцы страчала, кланялася хмары... А w руках - талер не талер, фольга не фольга, а чорны скрыдлiк. Аднойчы вярнулася з дачкой, толькi валасы w малой рудыя. А мо i не яе дачка? Дык маwчаць абедзве.
- Лухта гэта wсё, - сказаw хлопчык, падымаючыся з прыдарожных зёлак. Такi знаёмы хлопчык з насцярожанымi вачыма, а на лбе - гузак. - Тая цётка на wскраwку вёскi жыла, пад крумкачовай лазой, дый мужык адышоwшы.
Хлопчык не глядзеw на мяне, анi на чорную птушку, што вярталася w абымо сухiх рук роднага дрэва. Птушка вырвала крыло з маёй рукi, пакiнуwшы жменю пярэстых пёраw: чорных i белых. Ад лазы да гасцiнца працягнулася белая пухнатая нiтка майго некалi чорнага клубка, заструменiлася w ветры, загайдалася w крумкачовых крыках.
Нешта пiльнаваw той хлопчык у гушчары лугавых зёлак. Ён не зiрнуw на мяне нi разу, але ён пайшоw са мною i апавёw мне казку.
- Так мову не губляюць. Я дык ужо ведаю. Людзi кажуць, мацi w дождж заснула ды дзiцё з рук выпусцiла. Дачка ад ганак галоwкай ударылася, а мацi з роспачы звар'яцела. Падалося мацi, што два гады дачку не бачыла, што прадала яе w навальнiцу за згнiлы талер (ды яна тых талераw у вочы не бачыла). Што адкупiла назад праз веру. Дык цi ж дзiва, што w такой мацi i дачка шалёная? Бы ваwчанятка. Людзей баiцца. Дзецi яе i гуляць не бяруць. У навальнiцу адно стане i сочыць дождж, а маланкi w вачох тонуць, не адбiваюцца... Толькi як заблытаецца якаясь хмара-птушка w сецiве самалётавых слядоw, дык у вёсцы wсе дзверы на засаwкi, а да калысак мужыкi становяцца. Дык якая ж гэта казка?!
Поwня
- А што было потым з гэтай дзяwчынкай? Яна вырасла?
- Вырасла?! Не ведаю. Яна майго веку была. А мяне адтуль звезлi. Як мяжу восенi i зiмы пераязджалi, так вазок абярнуwся. Клункi на зямлю пападалi, i я мiж тых клункаw. Так мяне i не знайшлi. А мо i не шукалi.
- Як жа ты, хлопча?..
- Я чалавека ваджу. Выбраwся з-пад клункаw, бачу - чалавек стаiць сярод застыглага поля. Рот раскрывае, а словаw няма. Ну, мы й пайшлi. Ён тае зiмы моцна змерз. Дагэтуль сагрэцца не можа.
- Дзе ён?
- Я ж кажу, грэецца. На валуне, на wскрайку лесу. Хадзем, цi што?
- А хто ён?
- Нямы паэта. Вось ён i праwда згубiw сваю мову.
- Раскажы, калi ласка.
- Калi табе цiкава... Ты не думай, ён сам не рады на сваю мову. Ён нат хацеw быw пазбыцца яе... Ды брыдка застацца без скуры. Гэта ён так казаw. Ён сам казаw, як сорамна яму, як цiсне на яго тая мова. Але ж ён не можа зняць з сябе скальп. А ты змагла б?..
- Не, не... Калi ён казаw?!
- Раней, да таго. Не мне, iншым.
- А як яму цяпер, без мовы?
- Ты ж сама разумееш. Па мармуровых прожылках грэцкiх калонаw можна прачытаць "Iлiяду" Гамера. Ён чытае словы свае мовы водзячы пальцамi па гадавых колах спiлаванага дуба. Заганяе стрэмкi. Я выцягваю.
- Ты ведаеш Гамера, хлопча?.. Але ж твой паэта, хiба ён сляпы?
- Ён - вiдушчы, але ён хоча мацаць сваю мову.
- Як ён згубiw яе?
- Яму казалi, што мова - лiшняе. Яна - непаразуменне памiж людзьмi. Iншыя мовы - лепшыя, ягоная ж толькi цень. Яго папрасiлi заплюшчыць вочы ды wявiць сабе, што мовы ягонай няма. Гэта ж дробязь. Свет не абрынуwся. Людзi засталiся тыя самыя (яны гэтаксама кпiлi з ягонай мовы). Толькi расплюшчыw вочы ён ужо нямы. Той самы быw мох ля сасны. Проста ён не змог назваць гэты мох. Не змог назваць сасновую жывiцу i цёплы бурштын сонца. (Тады ён i змерз.) Спачатку забыwся, што такое ноwчык, а пасля - што такое поwня.
Валун заступiw шлях. Я нiколi не бачыла лясных валуноw, ахутаных iглiцай, прылашчаных ажыннiкам, з узножжам, аплеценым каранямi. Я нiколi не бачыла, каб чалавек так абдымаw камень, так прыцiскаwся да яго, быццам смактаw ягоную цеплыню рукамi i вуснамi. Я бачыла воблака белых валасоw, тонкiх, бы павуцiнне, зблытаных, быццам на галаву насунулi птушынае гняздо, а твар я не бачыла.
- А людзi? - спытала я хлопчыка.
- Людзi прагналi яго. Каму патрэбны нямы паэта?
- Ён разумее мяне? Скажы яму: я чула ягоную мову, яна не памерла. Мая малодшая wнучка ведае яе.
Чалавек адарваwся ад каменя, пайшоw побач з намi па лясной дарозе. Я заwважыла, што ён не стары, нашмат маладзейшы за мяне. Але я старалася не глядзець на яго, мне было няёмка.
- Ён не паверыць, - адказаw хлопчык.
- Што ён яшчэ апавядаw? Дзе жыве яго мова?
- Ён казаw, яна жыве w зрэнках немаwляцi, у яйку жаваранка, у зморшчынах поwнi й каранях верасу...
- Я разумею... Чым я магу дапамагчы яму?
- Прычашы яго. I дай яму хлеба, у ягоным паху ён таксама пачуе сваю мову.
Хлопчык i мужчына збочылi з майго шляху да зарасцяw малiннiку. Яны зрывалi пунсовыя ягады, елi iх з хлебам, усмiхалiся адзiн аднаму. Яны сыходзiлi ад мяне. Яны заставалiся w духмяным жнiвеньскiм днi. Мяне ж чакала перадвосеньская поwня.
* * *
Мне i w мары не дасягнуць прыгажосцi маёй бабцi Евы. Так i мова мая грашыць i каецца, кпiць i плача на грудзёх Першай, дасканалай дабабiлонскай Мовы-мацi.
Няхай святочным вогнiшчам iнквiзiцыi спявае гатычная Францыя, няхай вычварныя арыёза тчэ золатам Iталiя, хай вечным пяском i вечнай тугой шэпча малiтвы Iwрыт... Я лягу w колкi мох. Ён загоiць i сагрэе мяне.
Я лягу w колкi мох. Мая мова пахне iглiцай.
Я лягу w колкi мох. Забыцца на мову маю - значыць садраць з зямлi мох (зняць з зямлi скуру, агалiць яе вантробы - як вам такая красуня?!).
Я запэцкаю пальцы аб сасновую смолку-жывiцу, бо паверу, iзноw паверу, што гэтая залатая слязiна - цвярдзейшая ад дыяманту, мацнейшая ад бурштыну. Я памылюся.
Зноw, зноw, зноw я памылюся, абтрасаючы расу з барвяных смолак (гэтыя кветкi не падобныя да жывiцы, але яны - смолкi, iм пасуе). Я памятаю з дзяцiнства, што яны звянуць, звянуць... I я зрываю смолкi, бо не маю моцы трымацца. Я пiшу на мове маёй - i яна засыхае, засынае, ранiцца, з яе выцякае горкi бурштынавы сок - яна вяне. Але як я магу wтрымацца.
Я кладуся w колкi мох. Гэты мох - мая мова. Ён мая скура. Маё дыханне - гэта пухнаты i пульхны лясны мох.
Вызiрнула з-за хмары поwня. Мова-мацi прыйшла адведаць сваiх дзяцей. Старая, з зморшчынамi на твары. Працягнулiся па зямлi ценi, народжаныя яе святлом. Зашапацелi на розных мовах, залапаталi, запляскалi чорнымi крыламi.
I я wбачыла, як звiваюцца на пяску ценi мiнарэтаw арабскай вяззю, як ажываюць, рухаюцца i балбочуць егiпецкiя пiктаграмы w шчылiнах ценю пiрамiды. Я пачула шчоwканне мовы бушменаw у iмклiвым ценi афрыканскага страуса. I нетаропкае "вiтаю" w ценi арла-iндзейца.
Калi прамаwчыць адзiн цень, што зменiцца w свеце? Людзi i так перакананыя, што ценi маwчаць.
Мы глядзiм у вочы адна адной: я - i поwня. Мы лiчым зморшчынкi на нашых тварах. Я змiргнула першая. Я адвяла вочы. Я азiрнулася. I не wбачыла за сабою ценю. Я хацела крыкнуць, спытаць, але словы мае застыглi, не зварухнулiся.
Я не wбачыла за сабою ценю!.. Проста поwня зайшла за хмару. Проста не бачна поwню.
Сход
Я даwно выбралася з лесу i цяпер шыбавала напрасткi праз калючае астрыжанае поле. Мне хацелася вярнуцца да крумкачовай лазы, бо там я пачула адзiную сапраwдную казку. Я бадзялася wжо трэцi тыдзень. Гэта было зразумела па фазах месяца. Нейкае ранiшняе страшыдла абкусала маю поwню. Месяц-сход раставаw так iмклiва, быццам зоркi падсмажвалi яго на патэльнi захаду.
Мой кошык амаль пусты. Мая сiнiчка w торбе дзяwбе сухiя сунiцы ды няспелыя ажыны. Спiсала я толькi дзве старонкi, а так i не адышла ад адной вёскi. Маё падарожжа толькi пачыналася, а мне было голадна i няwтульна, мне было нiякавата. Што за бязглуздая прыдумка - ганяцца за казкамi?!
Я падымалася wгору, старалася не зважаць на асцё. Поле прывядзе мяне да людзей. Яно й прывяло.
По той бок прычасанага wзгорку сядзелi на зямлi дзецi. Мае дзецi, тыя самыя, якiя сустракалi мяне за вёскаю. Яны падавалiся адным цэлым, то бок адной сям'ёй. Сядзелi групкамi. Адны прамаwлялi, iншыя слухалi, некаторыя гулялi або драмалi, марылi... Многiя грызлi мае яблыкi, быццам мы рассталiся паwгадзiны таму.
Хоць скуль я магу ведаць. Можа, гэта былi чужыя яблыкi.
Нават тая непрыгожая рудая дзяwчынка, якая бегла апошняй, сядзела з iмi, крыху wбаку. Я абрадавалася, што яна wсё-ткi iх дагнала.
Я пайшла да дзяцей. Няпраwда, яны не злыя. Можа, яны i не захочуць са мной размаwляць, тады я iх проста запомню ды апiшу. Атрымаецца сапраwдная казка.
Яны wсе глядзелi на мяне, як я wвайшла памiж iмi. Усе патлатыя, кучаравыя i прыгладжаныя галовы (а таксама колькi лысых) павярнулiся да мяне. Усе вочы рознакаляровымi каменьчыкамi w рагатках былi нацэленыя на мяне.
- Дзецi, прабачце, - сказала я, - вы не маглi б расказаць мне казку?
Яны зарагаталi. Яны смяялiся wсе, некаторыя з выклiкам, здзекам, iншыя радасна, бы ад добрага жарту. Яны паднялiся i абступiлi мяне. Яны мяне анi не баялiся (а чаго iм было баяцца?). Я ледзь не заплакала. I тады нехта з iх, я не wбачыла, хто, крыкнуw:
- Вось твае казкi!
- Дзе? - перапытала я.
- Вось, - на розныя галасы загаманiла поле.
Я зразумела. Не адразу, але зразумела. Я дастала з торбы серп, разгарнула хустку i паклала яго на зямлю, мiж зрэзанага калосся. Мне больш не быw патрэбны серп. Збожжа звезлi.
Я дастала з торбы серп - i w мяне выпаw сшытак. Яго падхапiлi. Вычварнай белай птушкай узвiwся ён над галовамi, залапатаw старонкамi, пераходзячы з рук у рукi. Я спрабавала дагнаць яго, але ён злятаw, аддаляwся, уцякаw ад мяне пад шчаслiвы рогат дзятвы.
- Спынiцеся! Калi ласка, ну калi ласка! Я зраблю вам...
I сшытак апынуwся w маiх руках, пакамячаны, запэцканы, але яшчэ цэлы. Белыя старонкi чакалi словаw.
Я рвала iх, старонку за старонкай. Я намагалася як раwней складаць iх на каленях, на зямлi, на спiнах старэйшых дзяцей. Спынiлася толькi тады, калi w руках у мяне засталася кардонная вокладка.
Дзецi wцякалi ад мяне. Яны неслiся, пераскокваючы праз найдаwжэйшыя пруткi, яны ляцелi недзе памiж сходам i ветахам, па самым беражку восенi. У выцягнутых руках яны трымалi папяровыя самалёцiкi. Нехта з iх амаль плакаw, не паспяваючы за iншымi, нехта як найвышэй цягнуw руку, каб самалёцiк дакрануwся да самага месяца.
Яны крычалi, спявалi, галёкалi i гулi. Можа быць, гэта самалёцiкi цягнулi iх за сабой. Можа, я сама была вiнаватая, што яны wцякалi ад мяне, так i не апавёwшы w падзяку нiводнай казкi. Ну што было з iмi рабiць?!
Я доwга глядзела наwздагон тым дзецям. I позна заwважыла, што побач са мной засталася адна дзяwчынка. У яе не было самалёцiка. У мяне больш не было паперы.
Можа, ёй проста надакучыла бегчы за астатнiмi.
Ветах
- Iдзi дахаты, - сказала мне непрыгожая дзяwчынка з вачыма ваwчаняцi.
- Я збiраю казкi.
- Хiба ты не бачыш, што губляеш iх пакрысе. Што твой кошык амаль пусты.
- Я павiнна набраць цэлы кошык казак. Iнакш не магу вярнуцца. Што сказаць праwнучцы i праwнуку? Не, мяне чакаюць толькi з поwным кошыкам.
- У цябе дома вянуць апошнiя казкi. Iх забылiся палiваць. Вяртайся.
- Цi не ты тая дзяwчынка, якая... пра якую казалi... што яна...
- Якую мацi прадала w навальнiцу? Гэта не казка. Аддай мне сiнiчку.
- Сiнiчку? Сапраwды, трэба яе выпусцiць.
- Не, не трэба. Аддай мне.
- На, толькi яна зляцiць... Вой. Не злятае...
- Адгадай загадку.
- Добра. Загадка - гэта амаль казка.
- З падранай кiшэнi неба скацiлася сонца - талер, вандроwны манах падняw яго з пылу, абцёр i w скарбонку сляпому кiнуw.
- А якое пытанне?
- Ноч. Адказ - ноч.
- Цiкавая загадка. А казкi ты ведаеш?
- Мой дзядуля зляпiw казку з чырвонай глiны. Ягоныя браты w казку капусту налiвалi, ягоныя дзецi w тую казку дзьмулi-свiсцелi, я хацела w тую казку кветкi-смолкi перасадзiць - i разбiла. А мая бабуля казкi вышывала ды стосiкам у куфар складала. Толькi яны, як уночы хата сцiхне, грукаюць з куфра, скуголяць, спаць не даюць. Давялося па суседзях раздарыць. Мой бацька на казку паляваць хадзiw (раней бо iх у лесе процьма бегала). Прыцягне дахаты, здыме шкуру - з яе i футра пашыць добра, а спаць яе мякка!
А вось мая мацi на казку захварэла. Мы з гораду лекараw вазiлi i да мясцовай шаптухi хадзiлi - нiхто не дапамог. Мацi i таблеткi глытала, i зёлкi заварвала. Так i не вылечылася. Працуе, працуе - i раптам як закерхае, нат дыхаць ёй цяжка. Такая, вiдаць, казка трапiлася. Але табе сваiх казак нiхто не аддасць. Сыходзь адсюль, чуеш?
Нешта знаёмае было w гэтай дзяwчынцы, як i w тым хлопчыку з гузаком на лбе. Паспрабую астатнi раз:
- А калi я была маленькая, мая бабуля апавядала мне казку пра чорна-белае лета i каляровую зiму. Мне вельмi падабалася wяwляць сабе, як на рознакаляровым снезе гараць чорна-белыя вогнiшчы. Як сядзiць ля такога вогнiшча зiма i люляе, люляе лядзяш - сваю будучую дачушку, хоча зразумець, прадбачыць, цi набрыняе празрысты лядзяш колерам. А яшчэ там было пра вясну i восень: як глядзелiся яны w адну i тую раку, бы w люстэрка, бы w вакно, i часам бачылi адна адну, але не маглi сустрэцца, бо памiж iмi было чорна-белае лета. Такая казка...
- Няпраwда гэта wсё. Iдзi дахаты, старая.
Я паслухалася. У мяне не засталося анi казак, анi словаw.
Я павярнула дадому, але прайсцi шмат не здужала. Я легла побач з пыльным гасцiнцам, там, дзе пераспелы скрыпень ды прыдарожны мох. Я wявiла сябе на дне бабулiнага куфра (а што можа быць больш бяспечным i трывалым?).
Святаяннiк лёгка шкрабаw звон-сход, рута нацiрала глянцавы званочак ветаха. I надвячорак зазвiнеw, загучаw, загайдаwся нада мною.
У бабулiнага куфра цяжкая накрыwка. У бабулiным куфры пасаг тузiна маiх прабабак (можа, калi пашукаць, там знойдуцца i першыя, шытыя, бялюткiя пантофлiкi Каiна). У бабулiным куфры казкi вязаныя, вышываныя, плеценыя, саматканыя, кiрмашовыя...
Памяранцава-цьмяны звон месяца зацiхае праз свiст атласу, заглушаны шэптам плюшу, зарываецца w глыбiню, прэч ад грубых рухаw... Недзе w бабулiным куфры, на самым дне, скруцiлiся i стогнуць пацеркi з пацёртых талераw i фазаw месяца.
Што там свецiцца w шчылiне, па-за куфрам? Цёмна-аранжавы надвячорак ды грукат чужых галасоw...
Ноwчык
Я прачнулася ад нясцерпнага холаду. Ад расы, што нанiзалася на павучынне, зёлкi i мае валасы. Нада мною сплялiся галiны яблынi: пытальнiкi i ветахi.
Мяне разбудзiлi холад i крокi. Чужанiца марудна iшоw па мокрай траве. Блiжэй, блiжэй, спынiwся. Рушыw назад. Абышоw яблыню. Я не стала чакаць, пакуль ён вернецца.
Я паднялася i агледзелася. Ранiшнi туман драмаw мiж вычварна выгнутых дрэваw. У траву падалi яблыкi. Нiкога не было.
Каб сагрэцца, я падымала вiльготныя ад расы яблыкi, назбiрала цэлы кошык, набiла поwную торбу. (Каб вызвалiць месца, вылiла атрамант у траву, выкiнула слоiк ды асадку.) Я завязала колькi яблыкаw у хустку, запоwнiла клетку.
Я рушыла дахаты. Я спяшалася вярнуцца. Мне было вусцiшна, бо недзе нада мною, па начным i дзённым небе крочыw, бег за мною сляпы ноwчык. Быццам дзiцячая далонька, мяккая i крохкая, гладзiла пухнатыя зоркi, закрывала iх ад мяне i слiзгала далей, нябачная.
Ноwчык. Адвярнулася ад мяне пакрыwджаная поwня. А можа, яна проста пацвельвае з мяне, падглядае за мною? Я wзiраюся w чыстае неба: недзе там цiкуе мяне ноwчык. Палюе мяне ноwчык. Астывае ад зямлi ноwчык. Папяловае зернятка, што мае прарасцi маладзiком, заквiтнець поwняй, абсыпацца ветахам.
Дзе ён там, мой ноwчык?
* * *
Прабач, малюлька, я не прынесла табе казак. Толькi кошык яблыкаw.
Слухай, малюлька, хутка шляхi залiе дажджамi. Я раскажу табе... не казку. Калi я была маленькая...
Прабач, малюлька, я не памятаю, колькi мне гадоw. Гэта так важна! Гэта магло б уратаваць, магло б растлумачыць канцоwку. Я проста склала б гады w стосiк, адняла неwраджайныя. Я ведала б, куды мая зямля аднесла таго хлопчыка.
Маю зямлю замясiлi на дажджах, але яна стала не цестам, а брудам.
Я кожны дзень прабягала паwз тую хату. Я iмчэла непадалёк ад лета, блiзу восенi, але калюжыны часам зацягвалiся танюткiмi люстэркамi.
Не заwсёды w вакне быw хлопчык. Часцяком яго не было. Дый я не заwсёды глядзела w ягонае вакно. Я мела безлiч турботаw: растапiць у руках лядзянае шкельца, скочыць праз бруд каля крамы, не трапiць пад капыты сiвому конiку, абаранiць мурзатую ляльку, дагнаць апошнюю навальнiцу...
Я нават не ведала ягонае iмя. Не ведала ягоных бацькоw (калi толькi w яго былi бацькi). Я бачыла яго толькi праз шыбу. Але часам - так рэдка! - я спынялася i глядзела на яго. I падыходзiла блiжэй.
Я глядзела на хлопчыка w вакне - i памiж намi быw узараны нагамi i капытамi гарод, рэшткi плоту (што не расцягалi суседзi), шыба, чужыя людзi, хвароба, вайна (якая прайшла або наблiжалася, цi я проста не заwважыла яе, ламаючы першыя льдзiнкi на вулках мястэчка).
Памiж намi была адзiнота. Хiба даравальна парушыць чужую адзiноту? Мы глядзелi адно на аднаго. Мы не казалi нi слоwца, не рабiлi знакаw. Мы глядзелi. А гэта значыць: мы размаwлялi, балбаталi i смяялiся, мы бралiся за рукi i разам будавалi з тванi i аскепкаw царкоwнага вiтража горад для адзiнай мурзатай лялькi. Мы глядзелi - i больш нiчога не мела значэння. Гэтага было дастаткова.
Тады я не цiкавiлася, чаму хлопчык не выходзiць, чаму заwсёды цёмна w ягонай хаце, завошта wзаралi ботамi ягоны гарод, чаму ён знiкае за фiранкамi, быццам паклiканы некiм.
Якое зло зачаравала цябе i тваю хату, хлопчык? Мiкробы цi людзi абвесцiлi цябе хворым? Куды скiруешся ты аднойчы на старым вазочку, увесь абкладзены клункамi i валiзамi?
Прыйдзе ранак - я не wбачу хлопчыка w вакне. Я буду доwга бегчы па тванi (якая некалi была маёй зямлёй). Я не даганю яго нiколi. Я wпаду на маю зямлю, якая стала брудам, i высока над сабой убачу кола.
Вазок рушыць, пакiдаючы на дарозе, у глiнiстай багне, вузкiя сляды. Што абернуцца для мяне гадзюкамi, абкруцяцца вакол маёй памяцi, зацярушаць пяском вочы, атруцяць мае wспамiны.
Дзве каляiны w глiне перарэзалi сляды сяброw i чужынцаw. Хутка яны застыгнуць. Зямля сцягнецца маразамi, праступяць усе яе шнары, зморшчыны i балячкi.
Таго хлопчыка я пабачу нiколi. Не назаву яго па iмi. Калi б я толькi ведала, колькi мне гадоw, я, можа, змагла б вылiчыць, угадаць, успомнiць... куды з'ехаw ад мяне мой сябра. Якая зямля адбiла ягоныя сляды.
Я нiкому не казала пра таго хлопчыка. Можа, варта было спытацца... Напэwна, я баялася спытацца. Мая бабуля казала мне, што я была падобная да рудога, бруднага ваwчаняцi.
Малюлька, я не памятаю вайну, не памятаю хваробы, голад i бабулiны казкi. Я забылася на сотнi шляхоw i тысячы людзей. Але варта мне заплюшчыць вочы - я бачу хлопчыка w вакне, хлопчыка з гузаком на лбе. Я бягу па тванiстай зямлi, прыцiскаюся лбом да трэснутага шкла i зазiраю w цёмную, бы куфар, хату.
* * *
МАМА. Гэта боль бялюткага снегу, калi гарачая пунсовая кропля прапальвае яго.
МОВА. Гэта боль верасу, калi каранi ягоныя цягнуць з зямлi не ваду, а атрамант ды кроw.
МЭВА. Гэта боль лiловай хмары, калi белая (да бляску) птушка працiнае яе навылет.
ТВАНЬ. Гэта боль вясновага шляху (той самай зямлi, якая ахвяравала квеценню, каб злучаць людзей), калi боты, боты месяць бруд.
Маладзiк
Мая бабуля была казачнiца. Яна рабiла са словам усё, што хацела.
Яе словы застывалi wвосень першымi льдзiнкамi на калюжынах. Яе словы зiмавалi барвяным лiсцем на галiнках паркавых дубоw. Яе словы вярталiся з выраю ластаwчынымi крыкамi. Яе словы былi дыханнем. Як мелодыя японскай трысняговай флейты, што wмее сапець i вуркатаць, рыхтык котка на печы. Словы нараджалiся w грудзёх, блiзка да сэрца, ягоным пульсам, штуршкамi крывi выганялiся вонкi, лашчылi галасавыя звязкi, цягнулiся, змянялiся на паwтон, ляцелi вышай, вышай... Выдых. Удых. Чаргаванне слова i маwчання. Гуку i кропкi. Сугучча.
Мая бабуля wмела маляваць словамi, як малююць тушшу. Памiж чорным i белым - тузiн адценняw, паwтонаw i пераходаw. Мая бабуля расцiрала словы пальцам, акунала w словы пэндзаль. Словы цёплымi кроплямi падалi на паперу.
Мая бабуля wмела wсё: графiка слова, акварэль, калаж. Крык i маwчанне колеру. А як умела яна расцярушыць бялюткi-белы на сотню вясёлкавых нiтак!.. I потым вязала wнукам шалiкi.
Я спрабавала навучыцца w бабулi, пераняць у яе словы. Я доwга капалася w яе куфры. Але акрамя працёртых да дзiраw лахманоw нiчога не знайшла там. А дзе музыка? Дзе фарбы? Гукапiс? Тропы?
Мне не дагнаць маю бабулю. Яна як пайшла збiраць казкi, так i не вярнулася да мяне. Пляла, вышывала, гатавала са словаw. А мяне не навучыла!
Не варта перабiваць словамi музыку, але навошта я тады чую? Не трэба пэцкаць жывапiс словамi, але чаму я бачу? Калi я чую i бачу, чаму не магу я выкласцi з гукаw празрысты i звонкi вiтраж? Мой атрамант пралiwся, сыходзiць у зямлю, яго смокчуць зёлкi, з яго нiчога не вырасце. Калi словы маёй бабулi - дыханне, можа, я проста не wмею дыхаць?
Мая бабуля казала: калi чалавека зляпiлi з люстэрка, у iм адбiwся ягоны Творца - i чалавек прыдбаw жыццё. З таго часу ягоны цяжар - адлюстроwваць. Большасць выяваw нетрывалыя: хатнiя сваркi, вымова на працы, першы снег, зламаныя арэлi, цiснуць новыя чаравiкi... а як я адбiwся w чужых люстэрках...
А вось мая бабуля заwсёды адлюстроwвала wсе няшчасцi i турботы wсiх знаёмых людзей. Яна вярнулася са сваёй вандроwкi зусiм старэнькая, зусiм хворая. Яна ляжала знямоглая w пустым пакоi i адлюстроwвала, адлюстроwвала... Яна забывалася на wзрост сваiх дзяцей i wнукаw, блытала нас, не пазнавала, прасiла малечу даглядаць за дзядзькамi i цёткамi. Але паwтарала пяцiзначныя, шасцiзначныя нумары тэлефонаw: "Трэба даведацца, як яны. Пазванiце, мiлыя!"
Так, бабуля, я пазваню. Я не скажу табе, што па тых нумарах ужо нiхто не адказвае, там жывуць iншыя людзi дваццаць, трыццаць, сорак гадоw. Бабуля, у iх усё добра.
* * *
Каляровая зiма, мая бабуля, гартала забыты альбом. З даваенных фотаздымкаw усмiхалася, спявала, шыхтавала, уцякала i даганяла, кахала i пацвельвала, загадвала, страляла i падала, ела, помсцiла, не зважала чорна-белае лета.
- Чорна-белае лета вучыла чорна-белыя песнi.
- Так не бывае.
- Бывае.
- Ну, баба, не бывае чорна-белых або каляровых песняw.
- Бывае, я табе потым намалюю.
- Як, ну як можна намаляваць гэта?!
- Чорна-белымi алоwкамi.
- Ну цябе. Лепш зрабi мне самалёцiк. Мы будзем гуляць у космас. Я палячу на Месяц.
- Не зможаш. Цяпер ноwчык.
- Ён жа wсё адно недзе над намi.
- А скуль ты будзеш ведаць, куды ляцець?
- Я падпiльную. Толькi якая зорка схаваецца, значыць, зайшла за ноwчык. Вось тут я i палячу.
- А мяне возьмеш?
- Не, баба, ты старая. Я табе прывязу новую казку.
- Можа, усё-ткi пачакаеш маладзiк?
- Не, я хачу зараз. Зараз там самыя спелыя казкi.
I мы кладземся w колкi мох. Мы цiкуем за ноwчыкам. Калi ён не заблытаецца w сецiве самалётавых слядоw, мы падчэпiм яго кветкай-смолкай. Мы завабiм яго мядовай жывiцай - i ён сам скоцiцца да нас з неба.