Философин и дакъа оха университетехь Iамош а дацара. (ХIун философи хир яра учебникашна тIехь Iамош ерг а?) Оха къуьйсурш тхайна хетарш, тхайн хьежамаш а бара.
Дуьненчу кхоллале дуьйна Дала хIора стеган кхоллам язбина белахь а, цуьнца цхьаьна нийсоне, бакъоне, цIаналле кхийдар, лехар а деллий-те Дала адамна, бохург дара дуьйцург.
Цул тIаьхьа оьрсийн дешар хьалхаделира сан дахарехь. Жима волуш башха валаран ойла а ма ца йо. Амма со Iаьрбийн мотт хууш хуьлуьйтур вара ас.
Керста Iилма дерриг а довза йиш ю оьрсийн маттехула. Ткъа бусалба Iилма довза, Iаьрбийн мотт хаа беза. Нохчийн эвлаяаша, шайхаша, устазаша а дитина жайнеш делахь, уьш довзар а пайденна дара. Бусалба динан хьехамаш хилла ца Iаш, нохчийн историн, философин а белхаш, исбаьхьаллин литературан говзарш а караяре сатуьйсура ас. Тегеранехь, Багдадехь, Тифлисехь, Ереванехь, Махачкалахь, Ростовхь а архивашкахь болх беш цхьа а вац вайн. Тахана а, "элира", "бахара" доцург, нохчашна хууш хIума дац. Я эвлаяэх, я церан кхолламах, я церан жайнех а.
Вуьшта, стага вониг дича стеган бехк бу я бац? Дала дерриг а хьалххе яздина ду я дац? - бохучун хьокъехь...
Стагана Дала синкхетам белла, диканиг, вониг а къасто, мегаш дерг, доцург а довзийтина.
Дала ца боху, хьайна товш дерг де, ша бехказа вуьтур ву хьо, наха хIуъа бахахь а.
Дала боху: ахь дика дахь, дика а карор ду хьуна, вуо дахь, вуо а карор ду хьуна.
Дерриг а Ша хууш ву, гуш ву. Цхьа а мискъал зарратал долу хIума бекхам боцуш а дуьтур дац.
Iеламнаха тезеташкахь, мовладашкахь а дуьйцучун иштта хьесап до ас.
Бакъду, Iожаллах кIелхьара ваьлла цхьа а вац. Пайхамарш а белла. И Дала шен карахь дитина. Цундела олу хир ду вайнаха стаг велча, Делан йоза ду. Амма диснарг дерриг а, суна схьахетарехь, Дала адамашна харжа таро йитина.
Лаьттахь, стиглахь а ялсамане еза нохчашна. Бахьанаш лело ца лаьа. Ахь хIуъа дича а, ша хила доьгIнарг бен хир дац, бохучу ойланца. "Делан йоза ду лелаш..."
3
ХIора а бакъволчу поэто дуьнен чу шен дин кхуллу моттар гIалат ду. Дин - Дала шен пайхамаршкахула доссош ду. Хууш ма-хиллара, я Муса пайхамар, я Iийса пайхамар а (Дела реза хийла царна) поэташ ца хилла.
Вайна "поэт" боху дош даздан лаахь, бакъдолчуьнга сатийсарца, бакъдолчунна тIекхийдарца поэт, яздархо а пайхамарна герга ву, ала йиш ю вай.
Нохчашна бусалба дин дика довзахьара, вирдашка, тобанашка а декъалур дацара адам. Дуьненан барамехь аьлча, массо а бусалба къам цхьа барт болуш, цхьатерра дин лелош, шайга-шайгара хIумнаш ца лелош бехар бара. ХIокху я оцу вирдехь (хIокху я оцу къомах, пачхьалкхехь) берш галбевлла, вай лелош дерг цIена дин ду, бохуш хьоьху массара а. Вовшашка уьйр, марзо кхуллучу меттана, хьагI, гамо кхуллу. "Шу чIогIа тасалолаш Делан динах, декъалучарах а ма хилалаш", - боху Дала.
Ткъа вайна шайн-шайн устаз веза хета. И нах-м Далла дукха безна эвлаяаш а хир ма бацара, цхьамма ша вукхул веза ву бохуш хилча. Далла куралла йийриг ца веза.
Шайн маттахь Къуръан доссийна, Макка, Медина, ХьаьжцIа а долчу махкара схьабевллачу Iаьрбашца а бусалба динан бакъонаш къовса кийча бу вайн молланаш. Цкъа а наха лоцуш я марха а ца лоцу, я даста а ца досту.Эзар шо хьалха санна бутт ларбе аьлла ма дац тахана. Календарь ю, телефон ю, телевидени ю...
Цул хьалха баьхкинчу пайхамаршка а баьхна изза: "Ма дийцахь тхуна и туьйранаш!"
Дала кхоьллинчу стагана (пайхамар хуьлийла иза, эвлаяъ, устаз я асхьаб) хастамбар, цуьнга орца дехар а - Далла духахьара гIуллакх ду.
Дала Къуръан тIехь боху: "Джинаш, адамаш а Шена хастам байта кхоьллина Ша".
Дала лардойла вай тиларчу дахарх.
Дуьненан юкъара гIалат ду пайхамарша кхайкхийна дин тайпа-тайпана ду моттар. Жимма а уьш Iамо гIоьртинчунна го: хIора пайхамаро историн тайп-тайпанчу муьрехь шен къомана деана дин цхьаъ ду, цхьана Делера а ду.
Дешначу нахана и ца хаьийла дац. Царна юкъара башхалла, наха шайгара юкъадаьхна, тIедиттина а хIумнаш ду. Деган кIоргенехь шаьш цунах кхетахь а, шайн-шайн къоме и дIаала ца хIуьтту уьш. Вовшашка боцчу безамна, шайн-шайн къоман юкъахь хьалхе езарна а. Цхьаберш ца баьхьаш а Iа.
Дин тахана дуьненан политикан декъехь, идеологехь а йоккха меттиг дIалоцуш ду. Адамаш декъарехь, царах вовшийн мостагIий тарбарехь, цаьрга вовшашца тIемаш байтарехь а.
Динан дайша шайн къаьмнашка нийса дIакховдош доцчу, динан Iалашо цIена ю: адамаш цхьана Адамах, Хьавах а схьабевлла вежарий, йижарий а хилар дIахаийтар, царна вовшийн цIий хьарам дар, сий мел доцург, оьзда мел доцург а дехкар, вовшашца уьш мерза Iайтар а.
Нийса некъ муьлхург бу?
Дела цхьаъ бен цахилар къобал дар. Цунна бен гIуллакх ца дар а.
Вайна Библи, Къуръан, жайнеш а дика довзахьара, вай уьш лардахьара а, цхьана а кепара гIайгIа, кхерам а бацара Адаман берашна, я Делехьара, я вовшашкара а.
4
ДагадогIу, тхо школехь долчу хенахь, гIалара талламан институтера Iилманчаш бахкар. ХIора класс чу а боьлхуш, дешархошка анкеташ язйойтуш бара уьш. Цу анкети тIехь: "Делах теший хьо?" - боху хаттар а дара.
Хьехархочо, уьш чубахкале, тхо кечдеш дуьйцура:
- Ца теша, алий язде. Шун галдала хIума а дац, шайн дагахь бусалба хилчахьана. Иласхан-Юьртарчу Хьаьжас аьлла: "Шайга килсе гIо бахахь, килсе гIо, и цIено бен дац, шайга жаIар лелае бахахь, лелае, и эчиг бен дац, шун шайн дагахь бусалба хилчахьана".
Цу хьокъехь Къуръан тIехь Дала боху: "Нагахь санна цхьамма дин дIатеттинехь, цуьнан гIуллакх эрна ду, иза тIаьххьарчу дахарехь а зие хиллачийн могIарехь ву".
Суна цу хенахь ца хаара Къуръан тIера и могIанаш, хIетте а сан кхетамо, даго а тIе ца дуьтура хьехархочо бохург. "Вуьйр ву цара, Делах теша аьлча? Вуьйш хилча а ала ца деза-кх харц дерг".
Дуккха а тIаьхьа кхийтира со, доккхачу декъана, Кунта Хьаьжин хьехамаш Iийса пайхамаран жайни тIера бу: "Вочунна ницкъаца дуьхьало ма е" и. дI. кх. а.
Хууш ма-хиллара, Iийса пайхамар Дала дийна а волуш стигал хьалаваьккхина ву. Ткъа жуьгташа рималошка иза вейтина хиларх лаьцна, Дала боху, Ша царна тардалийтина и. Дала Ша ваийтина цхьа а пайхамар тесна витина вац. ЦIаро ца вагийна, лоьмаша а ца виъна, хин чIеро а зие ца дина, эскаре лаца а ца велла, Иблисо а ца Iехийна...
Иштта Хизирн, Илясан, Iийсан а пайхамарийн кхолламаш буьйцуш хезначу вайнаха, Кунта-Хьаьжа, кхиболу а нохчийн эвлаяаш а дIатуху царах. "Велла вац, къайлаваьлла ву". Цаьрга орца а доьху...
Паччахьан эскаршца иттаннаш шерашкахь беш болчу тIемашкахь, нохчийн халкъ хIаллакьхуьлуш а гуш хилла Хьаьжина. Кегий нах дуьненчу а бевлла, зуда ялаяле, зударий жоьра буьсуш хилла, тIамо къонахий дIа а хьой. Цигара схьа ду и, къоман хIу лардар дуьхьа. "Вочунна ницкъаца дуьхьало ма е" бохучу хьадисан чаккхе а ю: "...амма шайн зударшна тIекхийда буьйлалой, тIаккха, дерриш а цхьаъ санна, латий лие".
Бакъду, цу тIе кхаьчча тIаьхьа-м ду и.
5
ХIора къоман, цивилизацин я хIора динехь тайп-тайпана делий цахилар, Дела цхьаъ хилар, цуьнан къастам а дика белла Плутарха (46-127 шш. гергга): "Не существует разных богов у народов северных и южных, не существует богов варваров и богов греков. Но как солнце, луна, небо, земля и море, они едины для всех людей. Несмотря на множество разнообразных имен, которыми их называют, также есть только единый Логос, который царствует над всем миром. Повсюду действуют одни и те же силы, а изменяются лишь их имена и обряды культов, и те символы, которые возносят душу к божеству, бывают иногда ясны, иногда темны".
Стаг бусалба, керста, пхуддийн я кхечу динехь хилар, наггахь бен, оцу стагах, цуьнан хьекъалх, лаамах а доьзна дац. Дукха хьолахь, стаг дуьненчу ваьллачу махках, пачхьалкхах, халкъах, а доьзна ду. Делан цIе, дин а дуьххьара берана хьоьхург да, нана а ду. КхидIа болу берриг а кхетам, цигара схьа бу. Стеган дахар доца хиларна, жимчохь (воккха хилча-м муххале а), гIуллакхаш, декхарш а дукха хиларна, дахар чолхе хиларна а, дуьненан хIуманашна ведда лелаш, стаг цу дерригенан а ойла ян, хьесап дан а ца кхуьу.
Ткъа хенан йохалла, нийса некъ хьоьхуш верг тIеIоттавелча, цуьнан даго схьа ца лоцу иза. "Суна хьехнарг, сан дас, нанас лелийнарг а и ма дацара. Шун шайн Дела ву, тхан тхайн Дела ву. Сайн вархIе дас лелийнарг лелор ду ас", - шен ойланехь чIагIло иза.
Амма цо ойла ца йо, шена дас-нанас шайна хуург бен хьехна цахилар, цара хьехнарг (Бисмилла, Этхьаг я Отче наш) бен, шена кхин хIумма а хууш цахилар а.
Жимчохь дас-нанас хьехнарг воккха хилча кIаргдан деза, я иштта дуй-те и, аьлла, духе кхиа хьажа веза стаг: "Сан дагахь цхьа Дела ву. Кхечун дагахь - кхин. Цо цхьана кепара ламаз до, ас кхечу кепара. Муьлхург ву тхойшиннах нийса? ХIунда кхоьллина со дуьненчу? Дала адамна тIедехкина декхарш муьлхурш ду? Ас кхочуш деш дуй уьш? Делахь, нийса дой?"
И хаттарш ца до шега адамо. Цуьнан дин бIаьрзе ду, вархIе дегара охьа, Пифагоран таблица санна, тешамца тIеэцна. Бусалба доьзалехь винехь - бусалба ву иза, керста доьзалехь - керста, жуьгтийн доьзалехь - иудийн динехь, китайцийн я индусийн доьзалехь винехь - пхуддийн динехь. Коьртачу оцу динел сов, кхин дуккха а вирдаш, декъадаларш, вовшийн резабацарш а ду.
Халкъашна, цивилизацешна а моьтту, хIоранне а шайн-шайн Дела ву, я шаьш лело дин (я динан кеп) массерачул а нийса ду, кхидолу къаьмнаш тиларчу дахана, харц новкъахь ду. Иштта хIоранна а. Юкъа питана тесча, атта цIе а лета царна юкъахь, тIемаш а бо цара, Делан дуьхьа бохуш, Дела мила ву, Цо хIун боху а ца хууш. Iилма Iамочу меттана, цуьнан орамаш толлучу меттана хIаллакдан гIерта.
Тахана а ду дуьнен тIехь харц керстаналла (язычество).
И ца хьехийча а, дуьненан кхаа дин юкъахь (бакъ-керстаналла, ислам, пхуддизм), иштта жуьгтийн къоман динна иудаизмана а, юкъахь барт бац.
Церан Iеламнаха, шайна хуъушехь, ца олу халкъашка: "Делан цхьаъ ву шуна. ИбрахIим пайхамар, Муса пайхамар, Iийса пайхамар, Мохьаммад пайхамар а (Дела реза хийла царна), цхьана Дала ваийтина ву шуна. Вайл хьалхарчара талхийна, декъна дин цхьаъ ду шуна".
Фалес: "Дела массо а хIуманал шира (воккха) ву, хIунда аьлча иза кхоьллина вац. Дела - юьхьиг, чаккхе а йоцуш ву. Дела - космосан хьекъал ду".
Пифагор: "Бог един, и он не находится, как некоторые полагают, вне миропорядка, но он всецело пребывает во всем небесном круге, обозревая все порождения, будучи смешением всех веков и творцом своих собственных сил и деяний. Бог - начало всего, он светоч неба и отец вселенной, ум и одушевление всех вещей, движение всех круговращений".
Оцу къастамашкахь а го, цхьана хенахь массо а къам цхьана Далла корта тухуш хилла хилар.
ХIора къомана шайн пайхамар ваийтина Дала.
Адамаша, хIора чкъуро, шайга-шайгара хIумнаш тIе а детташ, галдоккху дин.
Цуьнан къегина масал Гомеран поэмашкахь го вайна. Схьагарехь, ширачу грекийн мифологехь коьрта дела лоруш волу Зевс а вайн АллахI ву ("Зевс-громовержец").
"Матери мичара яьлла, аьлла вайга хаьттича, вай жоп лур ду, и гуттар а хилла", - чIагIдо материалисташа.
Амма и жоп дац, жоп цахилар ду.
Материалисташа, мел хьекъал долуш уьш хиларх, кIеззиг хIума деана философи юкъа. Динан дай бекъабалар, бохкабалар бахьанехь, килсо Делан цIарца нахана деш долу зенаш, зуламаш гуш, и лан ца луш, цаьрга бен доцуш хьежа ца баларна а ду цара дин дIататтар. Уьш гуманисташ хилла. Муьлхха а материалистан яздаршкахь, "Iалам" бохучу дешан метта "Дела" дилчахьана, дерриг а дIанисло шайн-шайн метта. Церан белхаш бешча, уьш идеалистийн книгаш тIера схьаэцна хилар го, "Дела" долчохь "Iалам" яздеш.
7
Керста нехан дахаре хьаьжча нийса карадо Вольтеран дешнаш: "...у вас тут бесчисленное множество таких вещей, о которых ничего не сказано в вашей книге, и не выполняется ровно ничего из того, что там написано" ("Простодушный").
Шайн ма хуьллу и цIаналла ларъян гIерташ схьайогIу шайна юкъара кIеззиг тобанаш (старовераш, баптисташ) ца беза керстанашна. Цара дуьйцург, лелориг а шайгара кхоьллина моьтту царна. "Мичара ваьлла и Иегова? Саваоф мила ву? Дела - Христос ву-кх", - олу цара.
Дуьненчу бевлчахьана шайн чохь, логехь а жаIарш, иконаш лелош, килсехь дечкех, тIулгех йиначу жаIарх дIатоьхна Iийса пайхамаран васт ган, цунна ламазаш дан а марзбелла, Дела бохург цуьнан цIарца дузу керстанаша.
М. Горькийс "Исповедь" повестехь яздо Делах лаьцна:
"- Что обрадовался, али копейку нашел?
Знал я, почему он так спросил, - часто я деньги на полу находил, - но теперь неприятны показались мне слова его, как бы ущипнул меня за сердце.
- Богу я помолился, - говорю.
- Которому? - спрашивает. - Их тут у нас больше ста, богов-то! А вот где - живой? Где - который настоящий, а не из дерева, да! Поищи-ка его!"
Цунна жоп Дала Ша ло.
Муса пайхамаре Египте гIой, жуьгтий арабаха ваийтина ала хьо Дала. Балехь бохкучу церан доIанаш схьакхаьчна Шега, олу Дала.
- Ас со Дала ваийтина аьлча, цара хоттур ду: "ХIун ю цуьнан цIе?" ХIун ала ас цаьрга? - хотту Муса пайхамара.
Бог сказал Моисею: Я есмь Сущий (Иегова). И сказал: Так скажи сынам Израилевым: Сущий послал меня к вам.
И сказал еще Бог Моисею: так скажи сынам Израилевым: Господь, Бог отцов ваших, Бог Авраама, Бог Исаака и Бог Иакова, послал меня к вам. Вот имя мое на веки, и памятование о Мне из рода в род. ("Исход", гл. 3, ст. I4-I5.)
А Господь есть Бог Саваоф; Сущий (Иегова) имя Его. ("Осия",12,5.)
Хьалха заманахь дуьйна тайпанаш, халкъаш а тIулгех, дечкех а йиначу тентакашна ламазаш деш болу дела, боху Дала Ша Дийнаверг ву.
Библи гочъечу хенахь оьрсийн матте Бог, Господь аьлла дерзийна и. Нохчийн маттахь Дела олу. Iаьрбийн маттахь - АллахI. Иштта хIора къомо а йоккхуш шен-шен маттахь цIе ю Делан. И кхеташ а ду. Дала Ша вохуьйтучу пайхамаре оцу къоман маттахь йоккхур ма ю Шен цIе. Цул сов, Делан ницкъан дуккха билгалонаш, титулаш ю: Сийлахьниг, Хьекъалдерг, Къинхетамениг, Бекхамбийриг, Хастам берг, Iалам кхоьллинарг, Дола дийриг, Хууш верг, Гуш верг, Дуьненан Эла... Ягар йина вер вац. Иегова (Яхве, Иелохим, Аллилуйя), АллахI а цхьана Делан цIе ю. АллахI оьрсийн маттахь Бог ву. Ингалс маттахь кхин ю цуьнан цIе, индейцийн маттахь кхин ю. Амма Дела цхьаъ ву. Иегова, Саваоф ширачу жуьгтийн маттахь ду. Библи тIехь ю и цIераш. Амма жимчохь дуьйна, Дела бохучун маьIна Иисус Христос бохучу дашца доьзна ду церан кхетамехь, и Дала ваийтина пайхамар воллушехь. Пхуддизман динехь болчара шайна ваийтина пайхамаран Шакья Мунин цIарца юзу Делан цIе (Пхудда).
Тамашийна хIума делахь а, факт ю, дукхаха болчу оьрсашна пайхамарийн истореш туьйранаш хета. Церан кхетамо и бакъ хилар тIе ца дуьту. Къаьсттина Муса пайхамаран "Товрат". Жуьгтий Египте бахар, дебар, царах лайш бар, Дала уьш кIелхьара бахар, фараонан эскарш хIаллакдар и. дI. кх. а. Керста, Делах шатайпа тешарца бац, дуьненчу бовларца бу. ЦIена керста атта тIеверзало бусалба динна, зуда хийла иза я борша стаг.
Тайпа-тайпана къаьмнаша бес-бесара лелочу динан орамашкахь цхьа Iадаташ, цхьа гIиллакхаш хиларо а гойту, Дала массарна а цхьа дин доссийна, хьехна а хилар. БIешерашкахь адамаша галдаьккхина и.
Къуръанан коьрта Iалашо - дуьне кхоьлчахьана, Дала Ша доссийначунна жамI дар, наха галдаьккхинарг нисдар а ю. Цундела дерриг а цуьнца дуста деза.
Цуьнан кхиарехь, тIе стом я хасстом латабарехь, Дала гойту вайна, Къемата дийнахь адам муха дендийр ду.
Кхин хIун тоьшалла оьшу вайна?
- Мохьаммад, вай дала а делла, дахкаделлачул тIаьхьа, юха дендина дуьненчу кхолла ницкъ буй-те Делан? - хоьтту пайхамаре шекболчара.
Цаьрга дIаала боху Дала:
- Уьш денбина ца Iаш, церан пIелгаш а ма-хиллара, юха кхолла ницкъ бу АллахIан.
ХIун бахьана ду пIелгаш хьахадар?
ХIХ-чу бIешарахь французийн криминалисташна Кетлена, Альфонс Бертильонна а гучудаьлла, кху дуьнен тIехь массо а адаман пIелгийн мухIар тайп-тайпана хилар.
Къуръан дейтта баьIа шо хьалха доссийна. Дела воцчунна, кхин хьанна хуур дара, и цу хенахь?
Цу тайпа къайленаш, тоьшаллаш гобаьккхина ду вайна.
"Видя каждый день, как солнце обходит небесный свод, а ночью - стройное движение других светил, нельзя не счесть, что существует некий Бог, виновник этого движения и стройности". (Аристотель.)
Дуьненчу даьлла бер - кхиина даьлла адам ду. Ткъе итт шарахь гергга, меллаша кхуьу цуьнан хIора клетка. Кхин а ткъе итт-шовзткъа шарахь, меллаша ле. Ерриг а дуьненчохь йоккху хан 100 шо лерича а, ненан кийрахь тIадамах 9 баттахь адам хиларца дуьстича, миллион терахь а кIеззиг ду.
Библица, Къуръанца а нийса догIуш, дуьне ялх дийнахь кхоьллина Дала. Къуръано боху, Делан цхьа де, адамашна гергахь 50 000 шо ду. Вайн маьлхан системин календарца аьлча, 300 000 шарахь кхоьллина дуй те хIара дуьне? Ерриг а химически реакцеш и. дI. кх. а. Муьлха ялх де ду дуьйцург: Делан я лаьттан (адамийн) хенан барамехь?
Амма Дала "Хила!" аьлчахьана хуьлуш ду хIума: "Он - тот, кто сотворил небеса и землю в истине; в тот день как Он скажет: "Будь!" - и оно бывает". (Къуръан, 6, 72.)
Цунна дуьне кхолла шераш ца оьшу. Ас бохург, Цуьнан де вайна гергахь мел хан ю-те, бохург ду.
Оццу хьесапца: Iийса пайхамар дуьненчу ваьлла, Дала иза стигал хьалаваьккхина а 2000 шо даьлла лаьтта тIехь. Делан Iаршехь цхьа сахьт бен хан яц и.
Къемата де маца хир ду, Дала йовзийтина билгалонаш бен, цхьанне а хууш дац, Ша Дела воцчунна.
Дуьне дохале, тIаьххьара заманахь, Iийса пайхамар вуссур ву аьлла ду. Цу хенале кхин а 50 000 шо даьлча а, цуьнан сина цхьа де бен санна хетар дац и. Селхана Дала стигал хьала а ваьккхина, тахана охьавоссийча санна.