Даўлатав Сяргей : другие произведения.

Сяргей ДавлатаЎ Збор твораў у 4 тамах. Тым 2

Самиздат: [Регистрация] [Найти] [Рейтинги] [Обсуждения] [Новинки] [Обзоры] [Помощь|Техвопросы]
Ссылки:
 Ваша оценка:
  
  Table of Contents
  СЯРГЕЙ ДАВЛАТАЎ Збор твораў у 4 тамах. Тым 2
  Зона (Цыдулкі наглядчыка)
  Ліст выдаўцу
  Запаведнік
  Нашы
  Раздзел першы
  Раздзел другі
  Раздзел трэці
  Раздзел чацвёрты
  Раздзел пяты
  Раздзел шосты
  Раздзел сёмы
  Раздзел восьмы
  Раздзел дзевяты
  Раздзел дзесяты
  Раздзел адзінаццаты
  Раздзел дванаццаты
  Раздзел трынаццаты Зняволенне
  Марш самотных
  Узвышэнне і гібель "Новага Амерыканца" (Замест прадмовы)
  Месяцы тры таму…
  Нам часта задаюць пытанне...
  Мы часта задаём сабе пытанне…
  З дзяцінства нам паўтаралі…
  Гэта адбылося ў лагеры...
  “Новы амерыканец” – маладое выданне…
  Нашы дзеці так хутка растуць...
  Ёсць у савецкай прапагандзе…
  Нацыянальны гонар абудзіў ува мне...
  З кожным годам...
  Усе мы вельмі любім даваць парады…
  Я ведаю, што ўсе народы роўныя...
  Калонкі рэдактара выклікаюць…
  У Амерыцы нас уразіла шматлікае…
  Ці пагражае нам тэрмаядзерная вайна…
  Інтэлігентамі сябе завуць усё…
  Дык хто ж мы нарэшце…
  Часам мы падоўгу спрачаемся ў рэдакцыі…
  Гэты ліст дайшоў цудам…
  Наогул гэта няправільна…
  На ангельскай мове…
  Гэты ліст я адпраўляю ў Ленінград…
  Божа, у якой жахлівай краіне мы жывем...
  Кнэсет прыняў важнае рашэнне…
  Італьянская паліцыя не без працы…
  Я заўсёды ганарыўся...
  Жыццё акадэміка Сахарава…
  Мы жывем сярод лічбаў…
  У нашым доме…
  Шэфа паліцыі ахапіла…
  Да жабракоў я заўсёды ставіўся з павагай...
  Калісьці нам выклікалі…
  Нажаль, я не ведаю…
  Чалавек памірае...
  Бываюць сітуацыі, калі…
  Нядаўна мой сябар…
  Выбіраючы паміж дурнем і нягоднікам…
  На радзіме...
  Людзьмі навукі ўстаноўлена...
  На эміграцыі на кожным кроку…
  Эміграцыя з Саюза…
  Чатыры месяцы таму…
  Да спорту я абсалютна абыякавы…
  Зіма да Нью-Ёрка падыходзіць...
  З Расіі далятаюць…
  Пісаць пра космас цяжка…
  Усе мы рыхтаваліся...
  З дзяцінства нас пераконвалі...
  Я думаю, Рэйген…
  У Саюзе нам здавалася...
  Яшчэ ў Ленінградзе...
  Я часта ўспамінаю...
  Супраць майго дома...
  Чатыры гады таму…
  Быў у мяне ў Ленінградзе…
  Неяк гутарыў я...
  У дзяцінстве я быў...
  Аднойчы мы ехалі ў сабвеі...
  Калісьці я працаваў на заводзе...
  Гэта было…
  Прынята думаць…
  Тое, пра што я збіраюся расказаць…
  Тры гарады…
  У рэдакцыю зайшоў журналіст…
  Спатрэбіліся мне...
  Мы і не заўважылі…
  Апошняя калонка...
  Бібліяграфічная даведка
  Пра кнігу
  Нататкі
  1
  2
  Annotation
  Другі том Збору твораў Сяргея Даўлатава складзены з чатырох кніг: “Зона” (“Нататкі наглядчыка”) – чарада эпізодаў з лагернага жыцця ў Комі АССР; "Запаведнік" - аповесць аб знаходжанні ў Пушкінскім запаведніку бядотнага выдумшчыка; «Нашы» - апавяданні з гісторыі даўлатаўскай сямейства; "Марш адзінокіх" - зборнік артыкулаў аб эміграцыі са штотыднёвіка "Новы амерыканец" (Нью-Ёрк), галоўным рэдактарам якога Даўлатаў быў у 1980-1982 гг.
  
   • СЯРГЕЙ ДАВЛАТАЎ
   ◦
   ◦ Зона
   ▪ Ліст выдаўцу
   ▪
   ▪
   ▪
   ▪
   ▪
   ▪
   ▪
   ▪
   ▪
   ▪
   ▪
   ▪
   ▪
   ▪
   ◦ Запаведнік
   ◦ Нашы
   ▪ Раздзел першы
   ▪ Раздзел другі
   ▪ Раздзел трэці
   ▪ Раздзел чацвёрты
   ▪ Раздзел пяты
   ▪ Раздзел шосты
   ▪ Раздзел сёмы
   ▪ Раздзел восьмы
   ▪ Раздзел дзевяты
   ▪ Раздзел дзесяты
   ▪ Раздзел адзінаццаты
   ▪ Раздзел дванаццаты
   ▪ Раздзел трынаццаты
   ◦ Марш самотных
   ▪ Узвышэнне і гібель "Новага Амерыканца"
   ▪ Месяцы тры таму…
   ▪ Нам часта задаюць пытанне...
   ▪ Мы часта задаём сабе пытанне…
   ▪ З дзяцінства нам паўтаралі…
   ▪ Гэта адбылося ў лагеры...
   ▪ “Новы амерыканец” – маладое выданне…
   ▪ Нашы дзеці так хутка растуць...
   ▪ Ёсць у савецкай прапагандзе…
   ▪ Нацыянальны гонар абудзіў ува мне...
   ▪ З кожным годам...
   ▪ Усе мы вельмі любім даваць парады…
   ▪ Я ведаю, што ўсе народы роўныя...
   ▪ Калонкі рэдактара выклікаюць…
   ▪ У Амерыцы нас уразіла шматлікае…
   ▪ Ці пагражае нам тэрмаядзерная вайна…
   ▪ Інтэлігентамі сябе завуць усё…
   ▪ Дык хто ж мы нарэшце…
   ▪ Часам мы падоўгу спрачаемся ў рэдакцыі…
   ▪ Гэты ліст дайшоў цудам…
   ▪ Наогул гэта няправільна…
   ▪ На ангельскай мове…
   ▪ Гэты ліст я адпраўляю ў Ленінград…
   ▪ Божа, у якой жахлівай краіне мы жывем...
   ▪ Кнэсет прыняў важнае рашэнне…
   ▪ Італьянская паліцыя не без працы…
   ▪ Я заўсёды ганарыўся...
   ▪ Жыццё акадэміка Сахарава…
   ▪ Мы жывем сярод лічбаў…
   ▪ У нашым доме…
   ▪ Шэфа паліцыі ахапіла…
   ▪ Да жабракоў я заўсёды ставіўся з павагай...
   ▪ Калісьці нам выклікалі…
   ▪ Нажаль, я не ведаю…
   ▪ Чалавек памірае...
   ▪ Бываюць сітуацыі, калі…
   ▪ Нядаўна мой сябар…
   ▪ Выбіраючы паміж дурнем і нягоднікам…
   ▪ На радзіме...
   ▪ Людзьмі навукі ўстаноўлена...
   ▪ На эміграцыі на кожным кроку…
   ▪ Эміграцыя з Саюза…
   ▪ Чатыры месяцы таму…
   ▪ Да спорту я абсалютна абыякавы…
   ▪ Зіма да Нью-Ёрка падыходзіць...
   ▪ З Расіі далятаюць…
   ▪ Пісаць пра космас цяжка…
   ▪ Усе мы рыхтаваліся...
   ▪ З дзяцінства нас пераконвалі...
   ▪ Я думаю, Рэйген…
   ▪ У Саюзе нам здавалася...
   ▪ Яшчэ ў Ленінградзе...
   ▪ Я часта ўспамінаю...
   ▪ Супраць майго дома...
   ▪ Чатыры гады таму…
   ▪ Быў у мяне ў Ленінградзе…
   ▪ Неяк гутарыў я...
   ▪ У дзяцінстве я быў...
   ▪ Аднойчы мы ехалі ў сабвеі...
   ▪ Калісьці я працаваў на заводзе...
   ▪ Гэта было…
   ▪ Прынята думаць…
   ▪ Тое, пра што я збіраюся расказаць…
   ▪ Тры гарады…
   ▪ У рэдакцыю зайшоў журналіст…
   ▪ Спатрэбіліся мне...
   ▪ Мы і не заўважылі…
   ▪ Апошняя калонка...
   ◦ Бібліяграфічная даведка
   ◦ Пра кнігу
   • notes
   ◦ 1
   ◦ 2
  
  СЯРГЕЙ ДАВЛАТАЎ
  Збор твораў у 4 тамах. Тым 2
  Кніга падрыхтавана карыстальнікамі бібліятэкі https://fb2.top . Чытайце ці спампоўвайце гэтую і іншыя кнігі на сайце бібліятэкі бясплатна і без рэгістрацыі.
  Адрас публікацыі: https://fb2.top/tom-2-513267
  
  
  «У Даўлатава была геніяльнасць, калі выкарыстоўваць гэтае слова не ў дурным сэнсе літаратурнай табелі аб рангах, а ў прамым значэнні, – здольнасць да творчасці не набытая, а прыроджаная, закадаваная ў генах».
  Леў Лосеў
  «Гэта быў - я ведаў пра гэта і раней, але зараз з асаблівай вастрынёй адчуў - самы блізкі мне з сучасных пісьменнікаў, тое, што называецца свой чалавек у літаратуры. І думаю, што гэтае маё стаўленне ўжо сёння падзеляць тысячы, а ў хуткім часе, можа быць, і сотні тысяч чытачоў. У яго быў талент асаблівага роду - талент прамой гутаркі з чытачом, так што кожны мог яго лічыць сваім і толькі сваім».
  Юрый Карабчыеўскі
  «Даўлатаў адразу і да канца зразумеў, што адзінае чарніла пісьменніка — яго ўласная кроў. І той, хто піша нечым іншым, проста падманвае: ці служыць, ці — забаўляе.
  …Каханню Даўлатава мы любім усіх — і ахоўнікаў, і зэкаў. Даўлатаў, рызыкуючы сабой, браў крайнасці жыцця і злучаў, ачалавечваў іх, напаўняў хараством. А без гэтага хараства - зноў варожасць, зноў вайна».
  Валерый Папоў
   Зона
  (Цыдулкі наглядчыка)
  Імёны, падзеі, даты - усё тут сапраўднае. Выдумаў я толькі тыя дэталі, якія неістотныя.
  Таму ўсякае падабенства паміж героямі кнігі і жывымі людзьмі з'яўляецца зламысным. А ўсякая мастацкая здабыча — непрадбачанай і выпадковай.
  Аўтар
   Ліст выдаўцу
  4 лютага 1982 гады. Нью Ёрк
  Дарагі Ігар Маркавіч!
  Рызыку звярнуцца да Вас з далікатнай прапановай. Іста яго такая.
  Вось ужо тры гады я збіраюся выдаць маю лагерную кніжку. І ўсе тры гады - як мага хутчэй.
  Больш за тое, менавіта «Зону» мне трэба было надрукаваць раней за ўсё астатняга. Бо з гэтага пачалося маё злашчаснае пісьменніцтва.
  Як высветлілася, знайсці выдаўца надзвычай цяжка. Мне, напрыклад, адмовілі двое. І я не хацеў бы гэтага хаваць.
  Матывы адмовы амаль стандартныя. Вось, калі хочаце, асноўныя довады:
  Лагерная тэма вычарпана. Бясконцыя турэмныя мэмуары надакучылі чытачу. Пасля Салжаніцына тэма павінна быць зачынена…
  Гэтыя меркаванні не вытрымліваюць крытыкі. Зразумела, я не Салжаніцын. Няўжо гэта пазбаўляе мяне права на існаванне?
  Ды і кнігі нашы зусім розныя. Салжаніцын апісвае палітычныя лагеры. Я - крымінальныя. Салжаніцын быў зняволеным. Я - наглядчыкам. Па Салжаніцыну лагер - гэта пекла. Я ж думаю, што пекла - гэта мы самі…
  Паверце, я не параўноўваю маштабы здольнасці. Салжаніцын - вялікі пісьменнік і велізарная асоба. І хопіць пра гэта.
  Іншае меркаванне значна больш пераканаўча. Справа ў тым, што мой рукапіс скончаным творам не з'яўляецца.
  Гэта - свайго роду дзённік, хаатычныя запіскі, камплект неарганізаваных матэрыялаў.
  Мне здавалася, што ў гэтай бязладзіцы прасочваецца агульны мастацкі сюжэт. Тамака дзейнічае адзін лірычны герой. Выканана некаторае адзінства месца і часу. Дэкларуецца ўвогуле адзіная банальная ідэя — што свет абсурдэн…
  Выдаўцоў бянтэжыла такая бязладная фактура. Яны патрабавалі больш стандартных форм.
  Тады я паспрабаваў навязаць ім «Зону» у якасці зборніка апавяданняў. Выдаўцы сказалі, што гэта нерэнтабельна. Што публіка прагне раманаў і эпапеяў.
  Справа ўскладнялася тым, што "Зона" прыходзіла часткамі. Перад ад'ездам я сфатаграфаваў рукапіс на мікрастужку. Кавалкі яе мой душапрыказчык раздаў некалькім адважным францужанкам. Ім удалося правезці мае сачыненні праз мытныя кардоны. Арыгінал знаходзіцца ў Саюзе.
  На працягу некалькіх гадоў я атрымліваю малюсенькія бандэролі з Францыі. Спрабую скласці з асобных кавалачкаў адзінае цэлае.
  Месцамі плёнка сапсавана. (Ужо не ведаю, дзе яе хавалі мае дабрадзейкі.) Некаторыя фрагменты страчаны цалкам.
  Аднаўленне рукапісу з плёнкі на паперу - справа карпатлівая. Нават у Амерыцы з яе тэхнічнай моцай гэта нялёгка. І, дарэчы, нятанна.
  На сённяшні дзень адноўлена працэнтаў трыццаць.
  З гэтым лістом я дасылаю некаторую частку гатовага тэксту. Наступны ўрывак вышлю праз некалькі дзён. Астатняе атрымаеце ў найбліжэйшыя тыдні. Заўтра ж вазьму напракат фотапавелічальнік.
  Можа, нам удасца збудаваць з усяго гэтага скончанае цэлае. Нешта я паспрабую папоўніць сваімі безадказнымі развагамі.
  Галоўнае - будзьце паблажлівыя. І, як казаў зэка Хамраеў, адпраўляючыся на мокрую справу, - з Богам!
  
  
  Стары Калью Пахапіль ненавідзеў акупантаў. А кахаў ён, калі спявалі хорам, горкая брага падабалася яму, ды маленькія тоўстыя дзеткі.
  - У тутэйшых краях павінны жыць адны эстонцы, - казаў Пахапіль, - і больш ніхто. Чужым тут няма чаго рабіць…
  Мужыкі слухалі яго, ухвальна ківаючы галовамі.
  Пасля прыйшлі немцы. Яны гралі на гармоніках, спявалі, частавалі дзяцей шакаладам. Старому Каллю ўсё гэта не спадабалася. Ён доўга маўчаў, потым сабраўся і пайшоў у лес.
  Гэта быў цёмны лес, які здалёк здаваўся непраходным. Там Пахапіль паляваў, глушыў рыбу, спаў на яловых галінках. Карацей - жыў, пакуль рускія не выгналі акупантаў. А калі немцы пайшлі, Пахапіль вярнуўся. Ён з'явіўся ў Ракверы, дзе савецкі капітан узнагародзіў яго медалём. Медаль быў упрыгожаны чатырма незразумелымі словамі, фігурай і клічнікам.
  "Навошта эстонцу медаль?" - доўга разважаў Пахапіль.
  І ўсё ж беражліва ўмацаваў яе на лацкане шавіётавага пінжака. Гэты пінжак Калью апранаў толькі раз - у краме Лансмана.
  Так ён жыў і працаваў шкляном. Але калі рускія аб'явілі мабілізацыю, Пахапіль зноў знік.
  - Тут павінны жыць эстонцы, - сказаў ён, сыходзячы, - а ванькам, фрыцам і розным грэнланам тут не месца!
  Пахапіль зноў пайшоў у лес, толькі здалёку здаваўся непраходным. І зноў паляваў, думаў, маўчаў. І ўсё ішло добра.
  Але рускія распачалі аблаву. Лес аб'явіўся крыкам. Ён стаў цесным, і Пахапіля арыштавалі. Яго судзілі як дэзерціра, білі, плявалі ў твар. Асабліва стараўся капітан, які падарыў яму медаль.
  А затым Пахапіля саслалі на поўдзень, дзе жывуць казахі. Там ён неўзабаве і памёр. Мусіць, ад голаду і чужой зямлі…
  Яго сын Густаў скончыў мараходную школу ў Таліне, на вуліцы Луізе, і атрымаў дыплом радыста.
  Па вечарах ён сядзеў у Мюндзі-бары і казаў легкадумным дзяўчатам:
  - Сапраўдны эстонец павінен жыць у Канадзе! У Канадзе, і больш нідзе...
  Улетку яго прызвалі ў ахову. Навучальны пункт быў размешчаны на станцыі Іасер. Усё рабілася па камандзе: сон, абед, размовы. Казалі пра гарэлку, пра хлеб, пра коней, пра шахцёрскія заробкі. Усё гэта Густаў ненавідзеў і размаўляў толькі па-свойму. Толькі па-эстонску. Нават з вартавымі сабакамі.
  Акрамя таго, у адзіноце - піў, калі заміналі - біўся. А таксама дапушчаў - "інцыдэнты жаночага парадку". (Па выразе зампаліта Хурыева.)
  - Да чаго вы эгацэнтрычны, Пахапіль! - асцярожна дакараў яго зампаліт.
  Густаў саромеўся, прасіў аркуш паперы і карава выводзіў:
  «Учора, гэтага года, я злоўжыў алкагольны напой. Пасля чаго выпусціў у бруд салдацкую годнасць. Надалей абяцаю. Радавы Пахапіль».
  Пасля некаторага роздуму ён заўсёды дадаваў:
  "Прашу не адмовіць".
  Затым прыходзілі грошы ад цётачкі Рээт. Пахапіль браў у краме літр шартрэза і адпраўляўся на могілкі. Там у зялёным паўзмроку бялелі крыжы. Далей, на краі вадаёма, была запушчаная магіла і побач - фанерны абеліск. Пахапіль грузна садзіўся на грудок, выпіваў і паліў.
  - Эстонцы павінны жыць у Канадзе, - ціха мармытаў ён пад мернае гудзенне насякомых.
  Яны яго чамусьці не кусалі…
  
  
  Раніцай прыбыў у частку несамавіты афіцэр. Мяркуючы па ачках - ідэалагічны работнік. Быў аб'яўлены сход.
  - Заходзь у ленкомнату, - пракрычаў днявальны салдатам, якія палілі каля гімнастычных брусаў.
  - Палітыку не хаваем! - бурчалі салдаты.
  Аднак зайшлі і расселіся.
  - Я быў тоненькай стрункай грукатлівага канцэрта вайны, - пачаў падпалкоўнік Мар.
  — Вершы, — расчаравана працягнуў латыш Балодзіс…
  
  
  За акном каптэнармус і пісар лавілі свінню. Сябры абвязалі ёй ногі рамянём і імкнуліся зацягнуць па трапе ў кузаў грузавога аўтамабіля. Свіння дрэнна крычала, ад яе пранізлівага ляманту ныла патыліца. Яна падала на чэрава. Капыты яе слізгалі па запэцканым гноем трапе. Дробныя вочы губляліся ў складках тлушчу.
  Праз двор прайшоў старшына Яўчанка. Ён штурхнуў свінню нагой. Затым падабраў тронак рыдлёўкі, які безгаспадарна валяўся на траве…
  
  
  … – У частках Савецкай Арміі развіваецца высакародная традыцыя, – казаў падпалкоўнік Мар.
  І далей:
  - Салдаты і афіцэры бяруць шэфства над магіламі загінуўшых воінаў. Дбайна ўзнаўляюць гісторыю ратнага подзвігу. Усталёўваюць кантакты з роднымі і блізкімі герояў. Усяляк развіваць і ўмацоўваць падобную традыцыю - абавязак кожнага. Няхай зласліўцы ў свеце чыстагану трубяць наконт канфлікту бацькоў і дзяцей. Няхай раздзімаюць легенду аб выдуманым антаганізме паміж імі... Наша моладзь свята шануе пахаванні бацькоў. Сцвярджаючы такім чынам непарыўную сувязь пакаленняў…
  
  
  Свінню валаклі па шурпатай дошцы. Барты машыны гулка ўздрыгвалі. Яны былі пафарбаваны светла-зялёнай фарбай. Шафёр назіраў за тым, што адбываецца, высунуўшыся з кабіны.
  Побач круціўся на турніку малдаванін Дасцян, камісаваны па хваробе. Ён чакаў загаду камандзіра часці і гуляў без рамяня, ціха напяваючы…
  
  
  - Ваша рота дыслакавана насупраць могілак, - цягнуў падпалкоўнік, - і гэта глыбока сімвалічна. Намі ўстаноўлена, што сярод іншых магіл тут ёсць пахаванні герояў Айчыннай вайны. У тым ліку і ардэнаносцаў. Такім чынам, ствараюцца ўсе ўмовы для шэфства над загінуўшымі героямі…
  
  
  Свінню зацягнулі ў кузаў. Яна ляжала нерухома, толькі ўздрыгвалі ружовыя вушы. Неўзабаве яе прывязуць на бойню, дзе стаіць тоўсты туман. Баец адпрацаваным жэстам падняе яе за сухажылле да столі. Потым стукне ў сэрца доўгім белым нажом. Надрэзаўшы, ён хутка здыме скуру, парослую бруднай поўсцю. І тады вайскоўцам стане дрэнна ад паху крыві…
  
  
  - Хто тут Пахапіль?
  Густаў уздрыгнуў. Ён падняўся і ўспомніў, што было хвіліну таму. Як яфрэйтар Пятроў выцягнуў руку і сказаў, таемна душачыся ад смеху:
  - У нашым падраздзяленні ўжо ёсць такі салдат. Ён узяў шэфства над загінуўшым героем і даглядае яго магілу. Гэта інструктар Пахапіль!
  - Хто тут Пахапіль? - недаверліва адазваўся Мар. - Вы, ці што, Пахапіль?
  - Так, - адказаў Густаў, чырванеючы.
  - Імем камандзіра роты аб'яўляю вам падзяку. Ваша ініцыятыва будзе папулярызавана. У штабе намечаны ўрачысты сход выдатнікаў баявой падрыхтоўкі. Паедзеце са мной. Раскажаце аб сваіх дасягненнях. У дарозе накідаем план.
  - Я наогул эстонец, - пачаў было Пахапіль.
  - Гэта нават добра, - абарваў падпалкоўнік, - з пункту гледжання брацкага інтэрнацыяналізму...
  
  
  У штабе было людна. Пад графікамі, мастацка аформленымі стэндамі, матэрыяламі нагляднай агітацыі, тоўпіліся вайскоўцы. Боты і мокрыя валасы блішчалі. Пахла тытунем і дзёгцем.
  Яны ўзышлі па лесвіцы. Сакавік абдымаў Пахапіля. На пляцоўцы іх акружылі.
  - Знаёмцеся, - грамадзянскім тонам сказаў падпалкоўнік, - гэта нашы маякі. Сяржант Тхапсаеў, сяржант Гафіятулін, сяржант Чычыашвілі, малодшы сяржант Шахмамецьеў, яфрэйтар Лаўры, радавыя Кемоклідзе і Аўсепян...
  «Перкеле, - задумаўся Густаў, - адны жыды...»
  Але тут патэлефанавалі. Усе пацягнуліся да урнаў. Кінулі недакуркі і зайшлі ў прасторную залу...
  
  
  І вось Пахапіль на трыбуне. Унізе бялеюць твары, злева - прэзідыум, графін, кумачавая штора. Узбоч - басэтля, з залы ён не бачны.
  Пахапіль зірнуў на людзей, крануў металічную бляху. Затым ступіў наперад.
  - Я наогул эстонец, - пачаў ён.
  У зале было ціха. Пад вокнамі, бразгаючы, ішоў трамвай...
  
  
  Вечарам Густаў Пахапіль тросся на заднім сядзенні штабнога аўтамабіля. Інструктар узгадваў свой выступ. І тое, як наліваў ён ваду з графіна. Як бразгатаў шклянку і ўсміхаўся генерал у прэзідыуме. І тое, як яму прыкалолі значок. (Тры незразумелыя словы, фігура і глобус.) А затым казаў Мар, адзначыўшы каштоўную ініцыятыву радавога Пахапіля... Нешта наконт - падхапіць, развіваць і старацца... І яшчэ адносна патрыятычнага выхавання... Нешта накшталт пераемнасці і непарыўнай сувязі... З мэтай шэфства над магіламі загінуўшых герояў... Хаця Пахапіль эстонец з прычыны брацкага сяброўства паміж народамі...
  
  
  Перад ім узвышалася спіна шафёра. Міма ляцелі дрэвы з беднымі кронамі, выгарэлыя ўзгоркі, убогая тайговая зеляніна.
  Калі машыну скаланула на пераездзе, Густаў сказаў шафёру:
  - Тут я сыду.
  Той, не паварочваючыся, памахаў яму і павярнуўся.
  Густаў Пахапіль пакрочыў уздоўж цьмяных рэек. Перабраўся праз чыгуначны насып. Ляжнёўка прывяла яго ў кільдзім.
  Тут яго кішэні цяжка напоўніліся.
  Ён перасёк закінуты стадыён і ступіў на масткі могілкавага рова.
  Было сыра і ціха. Шчабяталі лісце на ветры.
  Густаў расшпіліў мундзір. Сеў на ўзгорак. Паклаў вяндліну на калені. Бутэльку паставіў у траву.
  Пасля чаго закурыў, абапёршыся на чырвоны фанерны манумент.
  
  17 лютага 1982 года. Нью Ёрк
  Калі не памыляюся, мы пазнаёміліся ў 64. годзе. Гэта значыць, неўзабаве пасля маёй дэмабілізацыі з лагернай аховы. А значыць, я быў ужо які склаўся чалавекам, нададзеным усякага роду цяжкімі комплексамі.
  Не ведаючы мяне да войска, вы наўрад ці ўяўляеце сабе, як я змяніўся.
  Я ж рос паўнавартасным маладым чалавекам. У мяне быў камплект любячых бацькоў. Праўда, яны неўзабаве разышліся. Але развод мала пашкодзіў іх адносінам са мной. Больш за тое, развод мала пашкодзіў іх адносінам адзін з адным. У тым сэнсе, што адносіны і да разводу былі няважнымі.
  Сіроцкага комплексу ў мяне не ўзнікла. Хутчэй - наадварот. Бо бацькі маіх аднагодкаў загінулі на фронце.
  Застаўшыся з маці, я перастаў выдзяляцца. Жывы бацька мог зрабіць уражанне буржуазнага празмернасці. Я ж забіваў двух зайцаў. (Нават не ведаю, ці можна лічыць такі выраз дарэчным). Гэта значыць выкарыстаў усе перавагі кахаючага сына. Пазбягаючы пры гэтым рэпутацыі шчаснага хлопчыка.
  Мой бацька быў накшталт таемнага скарбу. Аліменты ён плаціў не зусім рэгулярна. Гэта зразумела. Бо толькі відавочныя зберажэнні даюць добры працэнт.
  У мяне былі нармальныя радавыя здольнасці. Пасрэдная знешнасць з крышачку фальшывым неапалітанскім адценнем. Пасрэдныя перспектывы. Усё прадвяшчала звычайную савецкую біяграфію.
  Я належаў да сімпатычнай нацыянальнай меншасці. Быў нададзены выдатным здароўем. З дзяцінства не меў балючых прыхільнасцяў.
  Я не калекцыянаваў марак. Не аперыраваў дажджавых чарвякоў. Не будаваў авіямадэлей. Больш за тое, я нават не вельмі любіў чытаць. Мне падабалася кіно і гультайства.
  Тры гады ва ўніверсітэце слаба паўплывалі на маю асобу. Гэта быў працяг сярэдняй школы. Няўжо што на больш высокім узроўні. Плюс паненкі, спорт і нейкі нікчэмны мінімум франдэрства.
  Я не ведаў, што менавіта тады дасягнуў вяршыні дабрабыту. Далей усё пайшло горш. Няшчаснае каханне, даўгі, жаніцьба... І як завяршэнне ўсяго гэтага — лагерная ахова.
  Любоўныя гісторыі нярэдка заканчваюцца турмой. Проста я памыліўся дзвярыма. Патрапіў не ў барак, а ў казарму.
  Тое, што я ўбачыў, зусім мяне ўзрушыла.
  Ёсць такі класічны сюжэт. Убогі малы зазірае ў шчылінку панскай сядзібы. Бачыць паніча, які катаецца на поні. З тых часоў яго жыццё падпарадкавана адной мэты - разбагацець. Да ранейшага жыцця яму ўжо не вярнуцца. Яго існаванне атручана датычнасцю да таямніцы.
  У такую ж шчыліну зазірнуў і я. Толькі ўбачыў не раскошу, а праўду.
  Я быў ашаломлены глыбінёй і разнастайнасцю жыцця. Я ўбачыў, як нізка можа загінуць чалавек. І як высока ён здольны парыць.
  Упершыню я зразумеў, што такое свабода, жорсткасць, гвалт. Я ўбачыў свабоду за кратамі. Жорсткасць, бессэнсоўную, як паэзія. Гвалт, штодзённае, як сырасць.
  Я ўбачыў чалавека, цалкам зведзенага да жывёльнага стану. Я ўбачыў, чаму ён здольны радавацца. І мне здаецца, я пачаў бачыць.
  Свет, у які я патрапіў, быў жудасны. У гэтым свеце біліся заменчанымі рашпілямі, елі сабак, пакрывалі твары татуіроўкай і гвалтавалі коз. У гэтым свеце забівалі за пачак гарбаты.
  У гэтым свеце я ўбачыў людзей з кашмарным мінулым, якое адштурхвае сучаснасцю і трагічнай будучыняй.
  Я сябраваў з чалавекам, які засаліў калісьці ў бочцы жонку і дзяцей.
  Свет быў жудасны. Але жыццё працягвалася. Больш за тое, тут захоўваліся звычайныя жыццёвыя прапорцыі. Суадносіны дабра і зла, гора і радасці - заставалася нязменным.
  У гэтым жыцці было што заўгодна. Праца, годнасць, каханне, распуста, патрыятызм, багацце, галеча. У ёй былі люмпены і міраеды, кар'ерысты і марнатраўцы жыцця, згаджальнікі і бунтары, функцыянеры і дысідэнты.
  Але вось змест гэтых паняццяў рашучым чынам змянілася. Іерархія каштоўнасцей была поўнасцю парушана. Тое, што падавалася важным, адышло на задні план. Дробязі засланілі гарызонт.
  Узнікла зусім новая шкала пераважных жыццёвых выгод. Па гэтай шкале надзвычай шанаваліся - ежа, цеплыня, магчымасць пазбегнуць працы. Штодзённае рабілася каштоўным. Каштоўнае - нерэальным.
  Паштоўка з дому выклікала ўзрушэнне. Шмель, які заляцеў у барак, рабіў сенсацыю. Слаянка з наглядчыкам успрымалася як інтэлектуальны трыўмф.
  На асаблівым рэжыме я ведаў чалавека, які марыў стаць хлебарэзам. Гэтая пасада абяцала велізарныя перавагі. Атрымаўшы яе, зэк прыпадабняўся Ротшыльду. Хлебныя абрэзкі прыраўноўваліся да россыпаў алмазаў.
  Каб зрабіць такую кар'еру, неабходны былі фантастычныя намаганні. Трэба было выслужвацца, хлусіць, караскацца па трупах. Трэба было ісці на подкуп, шантаж, вымагальніцтва. Усімі праўдамі і няпраўдамі дабівацца свайго.
  Такія ж намаганні на волі адкрываюць дарогу да сінекур партыйнага, гаспадарчага, бюракратычнага кіраўніцтва. Падобнымі спосабамі дасягаюцца вяршыні дзяржаўнай магутнасці.
  Стаўшы хлебарэзам, зэк псіхічна надламаўся. Барацьба за ўладу вычарпала яго душэўныя сілы. Гэта быў хмурны, падазроны, самотны чалавек. Ён нагадваў партыйнага боса, змучанага цяжкімі комплексамі…
  Я прыгадваю такі эпізод. Зняволеныя капалі траншэю пад Іосерам. Сярод іх быў дамушнік па прозвішчы Енін.
  Справа ішла да абеду. Енін адкінуў рыдлёўкай апошні камяк зямлі. Дробна раздрабіў яго, затым схіліўся над жменяй праху.
  Яго акружылі прыціхлыя зэкі.
  Ён падняў з зямлі мікраскапічную рэч і доўга цёр яе рукавом. Гэта быў асколак кубка велічынёй з трохкапеечную манету. Там захаваўся фрагмент малюнка - дзяўчынка ў блакітным сукеначцы. Ацалела толькі плячо і блакітны рукаў.
  На вачах у зэка з'явіліся слёзы. Ён прыціснуў шкло да вуснаў і ціха вымавіў:
  - Сеанс!..
  Лагернае "сеанс" азначае ўсякае перажыванне эратычнага характару. Нават шырэй - усякага роду станоўчае пачуццёвае адчуванне. Жанчына ў зоне - сеанс. Парнаграфічны фотаздымак - сеанс. Але і кавалачак рыбы ў баландзе - гэта таксама сеанс.
  - Сеанс! - паўтарыў Енін.
  І навакольныя зэкі дружна пацвердзілі:
  - Сеанс!..
  Свет, у які я патрапіў, быў жудасны. І ўсё ж усміхаўся я не радзей, чым цяпер. Сумаваў - не часцей.
  Будзе час, раскажу пра гэта падрабязней…
  Як вам мае першыя старонкі? Высылаю наступны ўрывак.
  Р.S. У нашай рускай калоніі трапляюцца цудоўныя аб'явы. Наадварот майго дома вісіць аб'ява:
  ПАТРАБУЕЦЦА ШВЕЙ!
  Ледзь лявей, на тэлефоннай будцы:
  ПЕРАКЛАДЫ З РУСКАГА І ЗВАРОТНА.
  Спытаць Арыка ...
  
  
  Калісьці Мішчук працаваў у аэраздымачнай брыгадзе. Ён быў добры пілот. Аднойчы ён нават прымудрыўся пасадзіць машыну ў гурбу. Пры тым што ў яго завіс клапан у цыліндры і фактычна гарэў левы рухавік.
  Вось толькі дарма ён пачаў спекуляваць рыбай, якую прывозіў з Афрыканды. Мішчук выменьваў яе ў ненцаў і аддаваў дружку-халдэю па шэсць рублёў за кілаграм.
  Мішчуку доўга шанцавала, бо ён не быў прагны. Неяк радыст АДС перадаў яму на борт:
  - Цябе чакаюць "вілы"... Цябе чакаюць "вілы"...
  - Вас зразумеў, вас зразумеў, - адказаў Мішчук.
  Затым ён без шкадавання выкінуў над Енісеем дзевяць мяшкоў ружовай кумжы.
  Але вось калі Мішчук скраў рулон парашутнага шоўку, яго забралі. Знаёмы радыст перадаў сябрам у Афрыканду:
  - Маляня спёкся, намотваецца траяк...
  Мішчука накіравалі ў ІТК-5. Ён ведаў, што, калі паспрабаваць, можна палавініць. Мішчук стаў перадавіком працы, актывістам, чытачом газеты "За датэрміновае вызваленне". А галоўнае, запісаўся ў СВП (секцыя ўнутранага парадку). І хадзіў зараз паміж баракамі з чырвонай павязкай на рукаве.
  - СВП, - шыпелі зэкі, - сука выпрошвае палоўку!
  Мішчук і ў галаву не браў. Сябрук-кішэннік вучыў яго гуляць на мандаліне. І далі яму ў лагеры клікуху - Пупс.
  - Ну і мянушка ў вас, - казаў яму зэка Ляйбовіч, - назваліся б Каралём. Або ж - Банапартам.
  Тут умешваўся начытаны "лялечнік" Адам:
  - Па-вашаму, Банапарт - гэта што? Па-вашаму, Банапарт - гэта пасада?
  — Здаецца, — мірна згаджаўся Ляйбовіч, — кшталту князя…
  - Лёгка сказаць - Банапарт, - пярэчыў Мішчук, - а калі я не падобны?..
  
  
  За сто метраў ад лагера была пустка. Там сярод рамонкаў, асколкаў і лайна гулялі куры. Брыгаду сантэхнікаў выводзілі на пустку капаць каналізацыйную траншэю.
  Раніцай сонца з'яўлялася з-за баракаў, як наглядчык Чэкін. Яно ішло па небе, кранаючы верхавіны дрэў і трубы лесабіржы. Пахла гумай і нагрэтай травой.
  Штораніцы падканвойныя дзяўблі сухую зямлю. Затым ішлі курыць. Яны курылі і гутарылі, седзячы пад падстрэшкам. Лялечнік Адам распавядаў аб першай судзімасці.
  Нешта было ў яго апавяданнях ад гэтай пусткі. Можа, пах пыльнай травы ці храбусценне бітага шкла. А можа, мармытанне курэй, аднастайнасць рамонкаў - сухое поле незададзенай жыцця ...
  - І што вы сабе думаеце - робіць пракурор? - казаў Адам.
  - Пракурор такі робіць высновы, - адгукаўся зэка Ляйбовіч.
  Канвой драмаў каля плота. Так было кожны дзень.
  Але аднойчы з'явіўся верталёт. Ён быў падобны на страказу. Ён ляцеў у бок аэрапорта.
  - Турбавінтавай МІ-6, - заўважыў Пупс устаючы. - Е-е! - ляніва крыкнуў ён.
  Затым скрыжаваў над галавой рукі. Затым растапырыў іх накшталт крылаў. Затым прысеў. І нарэшце паўтарыў усё гэта зноў і зноў.
  - О-е-е! - крыкнуў Пупс.
  І тут адбыўся цуд. Гэта прызнавалі ўсё. І кішэннік Чалы. І патомны «скакар» Мурашка. І раскрадальнік дзяржаўнай уласнасці Ляйбовіч. І лялечнік Адам. І нават фарцоўшчык Бялуга. А гэтых людзей цяжка было нечым здзівіць…
  Верталёт ішоў на пасадку.
  - Цуды, - першым канстатаваў Адам.
  - Каб я так жыў! - усклікнуў Ляйбовіч.
  – Зуб даю, – коратка прысягнуў Чалы.
  — Сеанс, — ухваляльна заўважыў Мурашка.
  — Фенаменальна, — вымавіў Бялуга, — ІТС Вандэрфул!
  - Нельга, - занепакоіўся канваір, яфрэйтар Дзавашвілі.
  - Зафлюгаваў вінт! — сядаючы, крычаў Мішчук. - Скінуў абароты! О-ё-е… (Недрукаванае, недрукаванае, недрукаванае…)
  Куры разбегліся. Рамонкі прыгнуліся да зямлі. Верталёт падскочыў і замёр. Адчыніліся дзверцы кабіны, і па трапе спусціўся Марконі. Гэта быў пілот Дзіма Марконі - саманадзейны мацак, філосаф, разумніца, цёмных кровей чалавек. Мішчук кінуўся да яго.
  - Як ты худы, - сказаў Марконі.
  Затым яны гадзіну пляскалі адзін аднаго па жываце.
  - Як там Вадзя? - пытаўся Мішчук. - Як там Жора?
  - Вадзя кіруе. Жора перавучваецца на "ТУ". Яму камандзіроўкі абрыдзелі.
  - Ну, а ты, стары сабака?
  - Ажаніўся, - трагічна вымавіў Марконі, апусціўшы галаву.
  - Я яе ведаю?
  - Не. Я сам яе амаль не ведаю. Ты не шмат страціў…
  - А памятаеш слонкавую цягу на Ладазе?
  - Вядома, памятаю. А памятаеш тую гулянку на Созьве, калі я ўтапіў бартавую стрэльбу?
  - А мы нап'емся, калі я вярнуся? Праз год, пяць месяцаў і шаснаццаць дзён?
  - Ох і нап'емся... Гэта будзе мацней, чым "Фаўст" Гётэ...
  — З'яўлюся да самога Покрышава, упаду яму ў ногі...
  - Я сам зайду да Пакрышава. Ты будзеш лятаць. Але спачатку папрацуеш механікам.
  - Натуральна, - пагадзіўся Мішчук.
  Памаўчаўшы, ён дадаў:
  - Дарэмна я тады прышпіліў гэты шоўк.
  - Ёсць розныя меркаванні, - рушыў услед карэктны адказ.
  - Мне што, - сказаў яфрэйтар Дзавашвілі, - рэжым не прадугледжвае…
  - Ясна, - сказаў Марконі, - даведаюся ўсходнюю гасціннасць... Грошай пакінуць?
  - Грошы мець не належыць, - сказаў Мішчук.
  - Ясна, - сказаў Марконі, - значыць, вы ўжо пабудавалі камунізм. Тады вазьмі шалік, гадзіннік і запальнічку.
  - Мерсі, - адказаў былы пілот.
  - Чаравікі пакінуць? У мяне ёсць запасныя ў кабіне.
  - Забаронена, - сказаў Мішчук, - у нас адзіная форма.
  - У нас таксама, - сказаў Марконі, - ясна... Ну, мне пара.
  Ён павярнуўся да Дзавашвілі:
  - Вазьміце тры рублі, яфрэйтар. Кожнаму па здольнасцях...
  - Забаронена, - сказаў канваір, - мы на забеспячэнні.
  - Бывайце, - сунуў яму руку Марконі.
  І ўзышоў па трапе.
  Мішчук усміхаўся.
  - Мы яшчэ паляцім, - крыкнуў ён, - мы яшчэ закруцім штопар! Мы яшчэ плюнем камусьці на капялюш з вышыні!
  – У элеменце, – пацвердзіў Мурашка.
  – Зуб даю, – аднастайна выказаўся Чалы.
  - Кавы цяжкія ўпадуць! — закрычаў фарцоўшчык Бялуга.
  — Жыццё працягваецца, нават калі яго, па сутнасці, не, — па-філасофску заўважыў Адам.
  - Вы можаце рагатаць, - сарамліва сказаў Лейбавіч, - але я скажу. Мне здаецца, яшчэ не ўсё страчана…
  Верталёт узняўся над зямлёй. Цень ад яго рабіўся ўсё больш празрысты. І мы глядзелі яму ўслед, пакуль ён не схаваўся за баракамі.
  
  
  Мішчука вызвалілі праз тры гады, па званку. Пакрышаў да гэтага часу памёр. Аб яго смерці пісалі газеты. У аэрапорт Мішчука не дапусцілі. Перашкодзіла судзімасць.
  Ён працаваў механікам у НДІ, ажаніўся, забыўся блатную мову. Гуляў на мандаліне, піў, старэў і рэдка думаў пра будучыню…
  А Дзіма Марконі разбіўся пад Вуглягорскам. Сярод абломкаў яго машыны знайшлі пудовую каністру бялужай ікры…
  
  23 лютага 1982 года. Нью Ёрк
  Дзякуй за ліст ад 18-га. Я рады, што вам, як быццам, па душы мае нататкі. Я падрыхтаваў яшчэ некалькі старонак. Напішыце, якое яны зробяць уражанне.
  Адказваю на пытанні.
  Лялечнік па-лагернаму - аферыст. "Лялька" - афёра.
  "Скокар" азначае - рабаўнік. "Скок" - рабаванне. Ну, здаецца, усё. Я спыніўся на жахах лагернага жыцця. Не важна, што адбываецца навокал. Важна, як мы сябе пры гэтым адчуваем. Бо любы з нас ёсць тое, чым сябе адчувае.
  Я адчуваў сябе лепш, чым можна было меркаваць. У мяне пачалося раздваенне асобы. Жыццё ператварылася ў сюжэт.
  Я добра памятаю, як гэта адбылося. Мая свядомасць выйшла са звыклай абалонкі. Я пачаў думаць пра сябе ў трэцяй асобе.
  Калі мяне збівалі каля Ропчынскай лесабіржы, прытомнасць дзейнічала амаль спакойна:
  «Чалавека збіваюць ботамі. Ён затуляе рэбры і жывот. Ён пасіўны і імкнецца не ўзбуджаць лютасьць мас... Якія, аднак, гнюсныя фізіяноміі! У гэтага татарына бачныя свінцовыя пломбы…»
  Вакол адбываліся жудасныя рэчы. Людзі ператвараліся ў звяроў. Мы гублялі чалавечае аблічча - галодныя, прыніжаныя, змучаныя страхам.
  Мой плоцкі склад знемагаў. Свядомасць жа абыходзілася без узрушэнняў.
  Відаць, гэта была ахоўная рэакцыя. Інакш я б памёр ад страху.
  Калі на маіх вачах пад Ропчай задушылі лагернага злодзея, прытомнасць безадмоўна фіксавала дэталі.
  Вядома, у гэтым ёсць значная доля амаралізму. Такое любое дзеянне, у аснове якога ляжыць ахоўная рэакцыя.
  Калі я замярзаў, прытомнасць рэгістравала гэты факт. Прычым у мастацкай форме:
  "Птушкі замярзалі на лёце…".
  Як я ні мучыўся, як ні праклінаў гэтае жыццё, свядомасць функцыянавала безадмоўна.
  Калі мне трэба было жорсткае выпрабаванне, свядомасць ціха радавалася. У яго распараджэнні быў новы матэрыял.
  Плоць і дух існавалі асобна. І чым мацней была прыгнечана мая плоць, тым нахабней гарэзаваў дух.
  Нават калі я фізічна пакутаваў, мне было добра. Голад, боль, нуда - усё рабілася матэрыялам нястомнай свядомасці.
  Фактычна, я ўжо пісаў. Мая літаратура стала дадаткам да жыцця. Дадаткам, без якога жыццё аказвалася зусім непатрэбным.
  Заставалася перанесці ўсё гэта на паперу. Я спрабаваў знайсці словы…
  
  
  Шосты лагпункт знаходзіўся ў баку ад чыгункі. Так што патрапіць у гэтае маркотнае месца было нялёгка.
  Трэба было доўга чакаць спадарожнага лесавоза. Затым трэсціся на выбоінах, седзячы ў жалезнай кабіне. Затым дзве гадзіны крочыць па вузкай, знікаючай у кустах сцяжынцы. Карацей, дзейнічаць так, быццам вас чакае на гарызонце прыемная неспадзеўка. Каб нарэшце апынуцца перад лагернай брамай, убачыць шэры трап, плот, фанерныя будкі і змрочную морду днявальнага...
  Аліханаў быў у гэтай калоніі наглядчыкам штрафнога ізалятара, дзе ўтрымліваліся зэкі, якія правініліся.
  Гэта былі своеасаблівыя людзі.
  Каб патрапіць у штрафны ізалятар лагера асаблівага рэжыму, трэба здзейсніць нейкае фантастычнае злачынства. Як ні дзіўна, гэта ўдавалася шматлікім. Тут дзейнічала нешта супрацьлеглае натуральнаму адбору. Адбываўся канфлікт жудаснага з яшчэ больш жахлівым. У штрафны ізалятар пападалі тыя, каго нават на адмысловым рэжыме лічылі хуліганамі…
  Пасада Аліханава былі сапраўды сукамі. Тым не менш Барыс добрасумленна выконваў свае абавязкі. Тое, што ён выжыў, з`яўляецца паказчыкам якасным.
  Нельга сказаць, што ён быў мужным або стрыманым. Затое ў яго была каштоўная здольнасць губляць розум у хвіліну небяспекі. Відаць, гэта яго і ратавала.
  У выніку яго лічылі стрыманым і мужным. Але пры гэтым яго лічылі чужым.
  Ён быў чужым для ўсіх. Для зэкаў, салдат, афіцэраў і вольных лагерных рабацяг. Нават каравульныя сабакі лічылі яго чужым.
  На твары яго ўвесь час блукала рассеяная і адначасова трывожная ўсмешка. Інтэлігента можна пазнаць па ёй нават у тайзе.
  Гэты выраз захоўваўся пры любых абставінах. Калі ад марозу трашчалі платы і падалі на лёце вераб'і. Калі гарэлка напярэдадні чарговай дэмабілізацыі перапаўняла салдацкую баршчэўную балею. І нават калі вязні каля лесабіржы зламалі яму рабро.
  Аліханаў нарадзіўся ў інтэлігентным сямействе, дзе недалюблівалі дрэнна апранутых людзей. А цяпер ён меў справу з крымінальнікамі ў паласатых бушлатах. З вайскоўцамі, ад якіх пахла атрутнай маззю, якая нагадвае дзёгаць. Або з вольнымі лагернымі рабацягамі, якія яшчэ за Котласам пракуцілі грамадзянскія рыззя.
  Аліханаў быў добрым наглядчыкам. І гэта ўсё ж лепш, чым быць дрэнным наглядчыкам. Горш дрэннага наглядчыка толькі зэкі ў ШІЗА…
  За сто метраў ад ізалятара цямнеў будынак казармы. Над яго паддашкавым акном вісеў бледна-ружовы замыраны сцяг. За жаўнерняй на гадавальніку глуха брахалі аўчаркі. Аўчарак дрэсіравалі Волікаў і Пахапіль. Месяцамі яны вучылі сабак ненавідзець людзей у паласатых бушлатах. Аднак галодныя сабакі рыкалі і на салдат у зялёных целагрэйках. І на звыштэрміноўцаў у афіцэрскіх шынялях. І на саміх афіцэраў. І нават на Волікава з Пахапілем.
  Хадзіць міма адгароджаных драцянымі сеткамі вальераў - было небяспечна.
  Уначы Аліханаў дзяжурыў у ізалятары, а потым цэлыя суткі адпачываў. Ён мог курыць, седзячы на гімнастычных брусах. Гуляць у даміно пад хрыплыя гукі рэпрадуктара. Ці, нарэшце, асвойваць ротную бібліятэку, у якой пераважалі сачыненні ўкраінскіх аўтараў.
  У казарме яго паважалі, хаця і лічылі чужым. А можа, якраз таму і паважалі. Можа быць, адбівалася расійская павага да замежнікаў? Ушанаванне без асаблівага кахання…
  Каб заслужыць казарменны аўтарытэт, дастаткова было ігнараваць начальства. Аліханаў лёгка ігнараваў ротнае камандаванне, таму што служыў наглядчыкам. Яму не было чаго губляць…
  Раз Аліханава выклікаў капітан Прышчэпа. Гэта было напрыканцы снежня.
  Капітан працягнуў яму цыгарэты ў знак таго, што размова будзе неафіцыйная. Ён сказаў:
  - Набліжаецца Новы год. Нажаль, гэта непазбежна. Значыць, у казарме будзе п'янка. А п'янка — гэта немінучае чапе... Калі б ты пастараўся, ужыў, як кажуць, свой уплыў... Пагавары з Баладзісам, Белікавым... Ну і, вядома, з Пятровым. Галоўная тэза - пі, але ведай меру. Наогул не піць - гэта занадта. Гэта, як кажуць, антымарксісцкая ўтопія. Але сваю меру ведай... Зона побач, асабістая зброя, сам разумееш...
  У той жа дзень Барыс заўважыў каля прыбіральні яфрэйтара Пятрова, якога саслужыўцы называлі - Фідэль. Гэтую мянушку яфрэйтар атрымаў год таму. Лейтэнант Хурыеў вёў палітзаняткі. Ён загадаў назваць прозвішчы сябраў Палітбюро. Пятроў адразу выцягнуў руку і ўпэўнена назваў Фідэля Кастра ...
  Аліханаў загаварыў з ім, спрытна капіруючы ўкраінскую вымову Прышчэпы:
  - Хутка Новы год. Устараніць ці нават адтэрмінаваць гэтую буржуазную з'яву партыя не ў сілах. А значыць адбудзецца п'янка. І адбудзецца немінучае чэпе. Увогуле, пі, Фідэль, але ведай меру…
  - Я меру ведаю, - сказаў Фідэль, падцягваючы штаны, - кіло на лыч, і ўсе справы! Гужу, пакуль не адключуся... А твой Прышчэпа — гандаўня і фраер. Ён думае - свята, так мы і кіруем. А ў нас, бляха-муха, свой каляндар. Ёсць «капуста» - гудзім. А без "капусты" што за свята?! І наогул, спыніцца пара. З Дня Канстытуцыі не прасыхаем. Так можна незнарок і дубара секануць… Давай хутчэй, я цябе чакаю… Ну і надвор'е! Дзярмо замярзае, рукой даводзіцца адломліваць…
  Аліханаў накіраваўся да пакасілася будкі. Снег каля яе быў пакрыты залацістымі вензелямі. Сярод іх вылучаўся каліграфічны росчырк Патапа Якімовіча з Беларусі.
  Праз хвіліну яны ішлі побач па ледзяной сцяжынцы.
  - Наступіць дэмбель, - марыў Фідэль, - прыеду я ў роднае Запарожжа. Зайду ў нармальны чалавечы сарцір. Пасцялю ля ног газету з крыжаванкай. Адкрыю паўбанкі. І закайфую, як эмірскі бухар…
  
  
  Падышоў Новы год. Раніцай салдаты пілавалі дровы каля казармы. Яшчэ ўчора снег блішчаў пад нагамі. Цяпер яго пакрывалі жоўтыя пілавінне.
  Каля трох вярнулася каравульная змена з убору. Разводзячы Мялешку быў п'яны. Шапка яго сядзела задам наперад.
  - Вакол! - закрычаў яму старшына Яўчанка, таксама хмельны. - Вакол! Сяржант Мялешка - кру-у-гом! Галаўны ўбор - на месцы!
  Ружовы парк быў зачынены. Дзяжурны замкнуў яго і заснуў. Каравульныя блукалі па двары са зброяй.
  На кухні ўжо пілі гарэлку. Яе чэрпалі алюмініевымі кружкамі прама з баршчовай балеі. Лёнька Матыцын зацягнуў стары ахроўскі гімн:
  Ці жадаюць цырыкі вайны?..
  Адказ гатовы ў старшыны,
  Які прапіў усё, што мог,
  Ад партупеі да ботаў.
  
  Адказ гатовы ў тых салдат,
  Што ў дошку п'яныя ляжаць,
  І самі вы зразумець павінны,
  Ці жадаюць цырыкі вайны…
  
  Зампаліт Хурыеў быў дзяжурным афіцэрам. На ўсякі выпадак ён захапіў з дому пісталет. Правая кішэня яго галіфэ была прыкметна адцягнутая.
  Хмельныя салдаты ў расшпіленых гімнасцёрках без справы хісталіся па калідоры. Глухая і цёмная энергія назапашвалася ў казарме.
  Зампаліт Хурыеў загадаў сабрацца ў ленінскім пакоі. Загадаў пабудавацца ля сцяны. Аднак п'яныя вохраўцы не маглі стаяць. Тады ён дазволіў сесці на падлогу. Некаторыя адразу ляглі.
  - Да Новага года яшчэ шэсць гадзін, - адзначыў зампаліт, - а вы ўжо п'яныя, як свінні.
  - Жыццё, таварыш лейтэнант, абганяе мару, - сказаў Фідэль.
  У зампаліта быў ганарлівы прыгожы твар і шырокія плечы. У казарме яго не любілі...
  - Таварышы, - сказаў Хурыеў, - нам выпаў вялікі гонар. У гэтыя дні мы ахоўваем спакой савецкіх грамадзян. Вось ты, напрыклад, Лапацін...
  - А чаго Лапацін? Чаго Лапацін-то? Заўсёды - Лапацін, Лапацін... Ну, я Лапацін, - басам сказаў Андрэй Лапацін.
  — Навошта ты, Лапацін, стаіш на пасадзе? Каб мірна спалі калгаснікі ў тваёй роднай вёсцы Бежаны…
  "Палітпраца павінна быць канкрэтнай". Так тлумачылі Хурыеву на курсах у Сыктыўкары.
  - Ты зразумеў, Лапацін?
  Лапацін падумаў і гучна сказаў:
  - Падпаліць бы гэтую родную вёску разам з калгасам!
  Аліханаў гарэлку піць не стаў. Ён пайшоў у салдацкі кубрык, дзе мясціліся двух'ярусныя нары. Потым сцягнуў валёнкі і залез наверх.
  На суседнім ложку, накрыўшыся, ляжаў Фідэль. Раптам ён сеў на ложку і загаварыў:
  - Ведаеш, што я зараз рабіў? Богу маліўся... Малітву сам прыдумаў. Выкласці?
  – Ну, – сказаў Аліханаў.
  Фідэль падняў вочы і пачаў:
  - Мілы Бог! Спадзяюся, ты бачыш гэты бардак?! Спадзяюся, ты зразумеў, што значыць вохра?!. Дык зрабі, каб мяне перавялі ў авіяцыю. Або, на благі канец, у будбат. І яшчэ распарадзіся, каб я не спіўся канчаткова. А то ў бесканвойнікаў самагону навалам, і ўсё ідзе супраць маральнага кодэкса…
  Мілы Бог! За што Ты мяне ненавідзіш? Хаця я і гопнік, але перад законам чысты. Бо не краў жа я, толькі п'ю... І то не кожны дзень...
  Мілы Бог! Сумленне ёсць у Цябе ці не? Калі Ты не фраер, зрабі, каб капітан Прышчэпа неўзабаве лыжы адкінуў. А галоўнае, каб не было гэтай нуды... Як ты думаеш, Бог ёсць?
  – Малаверагодна, – сказаў Аліханаў.
  - А я думаю, што пакуль усё аб'кей, то, можа, і няма яго. А як прыцісне, дык, можа, і ёсць. Так лепш з ім загадзя кантакт устанавіць…
  Фідэль нахіліўся да Аліханава і ціха вымавіў:
  - Мне ў рай патрапіць паляванне. Я яшчэ з Дня Канстытуцыі такую мэту паставіў.
  - Патрапіш, - запэўніў яго Аліханаў, - у ахове ў цябе не шмат канкурэнтаў.
  - Я і тое думаю, - пагадзіўся Фідэль, - публіка ў нас цудоўная. Зладзюгі ды хуліганы... Які ўжо там рай... Такіх і ў дысбат не прымуць... А я на гэтым фоне, можа, і праскочу як беспартыйны...
  …Да дзесяці гадзін перапілася ўся рота. Чарговую змену набралі з ліку тых, хто мог хадзіць. Старшына Яўчанка запэўніваў, што мароз працверазіць іх.
  Па жаўнерні блукалі чэкісты, цягнучы за сабой аўтаматы і гітары.
  Двух ужо звязалі тэлефонным провадам. Іх абклалі ў сушылцы на груду тулупаў.
  У ленінскім пакоі ахоўнікі распачалі гульню. Яна звалася "Тыгр ідзе". Усе селі за стол. Выпілі па шклянцы святаянніка. Затым яфрэйтар Кунін вымавіў:
  - Тыгр ідзе!
  Удзельнікі гульні залезлі пад стол.
  - Адставіць! - скамандаваў Кунін.
  Удзельнікі вылезлі з-пад стала. Зноў выпілі святаянніка. Пасля чаго яфрэйтар Кунін сказаў:
  - Тыгр ідзе!
  І ўсе зноў залезлі пад стол.
  - Адставіць! – скамандаваў Кунін…
  На гэты раз нехта застаўся пад сталом. Затым - другі і трэці. Затым надламаўся сам Кунін. Ён ужо не мог вымавіць: "Тыгр ідзе!". Ён драмаў, паклаўшы галаву на кумачавы абрус…
  Каля дванаццаці прыбег інструктар Волікаў з крыкам:
  - Ахова, у стрэльбе!
  Яго акружылі.
  - На гадавальніку дзеўка кірная ляжыць, - растлумачыў інструктар, - можа, з высылкі зайшла...
  За некалькі кіламетраў ад шостага лагпункта быў размешчаны пасёлак Чыр. У ім жылі сасланыя дармаеды, галоўнай выявай — прастытуткі і фарцоўшчыкі. На высылцы яны працягвалі лайдачыць. Шмат хто з іх быў упэўнены, што з'яўляюцца палітычнымі зняволенымі…
  Хлопцы тоўпіліся ля інструктара.
  - У Дзавашвілі ёсць гандон, - сказаў Матыцын, - я бачыў.
  - Адзін? - спытаў Фідэль.
  - Таксама мне, дацэнт! - раззлаваўся Волікаў. - Асабісты гандон яму падавай! Будзеш на чарзе...
  - Банальны гандон не дапаможа, - запэўніваў Матыцын, - ведаю я гэтых, з высылкі... У іх там гонакокі, як сабакі... Вось каб з нержавейкі...
  Аліханаў ляжаў і думаў, якія гнюсныя твары ў яго таварышаў па службе.
  "Божа, куды я трапіў?!" - думаў ён.
  - Уркі, за мной! - крыкнуў Волікаў.
  - Людзі вы ці жывёлы?! - вымавіў Аліханаў. Ён саскочыў уніз. - Папрэцеся цэлым узводам да гэтай бруднай бабы?!
  - Палітыку не хаваем! - спыніў яго Фідэль.
  Ён паспеў пераапрануцца ў дыяганалевую гімнасцёрку.
  - Ты ж у рай збіраўся?
  - Мне і ў пекле не блага, - сказаў Фідэль.
  Аліханаў стаяў у дзвярным праёме.
  — Усялякую валізу ахоўваем!.. Самі горш зэкаў!.. Што, не так?!.
  - Не ўзнікай, - сказаў Фідэль, - чаго ты разараўся?!. І памятай, у народзе мяне клічуць - адважным…
  - Канчайце базарыць, - сказаў бамбіза Герасімчук.
  І выйшаў, закрануўшы Аліханава плячом. За ім пацягнуліся астатнія.
  Аліханаў вылаяўся, залез пад коўдру і разгарнуў кнігу Мірашнічэнкі «Хмары над Бранскам»…
  Латыш Балодзіс разуваўся, седзячы на пітным катле. Балодзіс манатонна тузаў сябе за нагу. І пры гэтым кожны раз біўся галавой аб кут жалезнага ложка.
  Балодзіс служыў поварам. Галоўным яго клопатам была харчовая камора. Там захоўваліся сала, джэм і мука. Ключы Балодзіс цэлы дзень насіў у руках. Засынаючы, прывязваў іх шпагатам да свайго дзетароднага органа. Гэта не дапамагала. Начная змена двойчы адвязвала ключы і крала прадукты. Нават мука была з'едзена…
  - А я не пайшоў, - ганарліва сказаў Балодзіс.
  - Чаму? - Аліханаў зачыніў кнігу.
  - У мяне пад Рыгай дарагая ёсць. Не верыш? Анэле клічуць. Любіць мяне - страшна.
  - А ты?
  - І я яе паважаю.
  - Завошта ж ты яе паважаеш? - спытаў Алiханаў.
  - Як гэта?
  - Што цябе ў ёй прыцягвае? Я кажу, чаму ты пакахаў менавіта яе, гэтую Анэлі?
  Балодзіс падумаў і сказаў:
  - Не магу ж я любіць усіх баб пад Рыгай...
  Чытаць Аліханаў не мог. Заснуць яму не ўдавалася. Барыс думаў аб тых салдатах, якія пайшлі на гадавальнік. Ён маляваў сабе гнюсныя падрабязнасці гэтай вакханаліі і не мог заснуць.
  Прабіла дванаццаць, у казарме ўжо спалі. Так пачаўся год.
  Аліханаў падняўся і выключыў рэпрадуктар...
  
  
  Салдаты вярталіся паасобку. Аліханаў быў упэўнены, што яны пачнуць дзяліцца ўражаннямі. Але яны моўчкі ляглі.
  Вочы Аліханава прывыклі да цемры. Навакольны свет быў знаёмы і агідны. Якія звісаюць цёмныя коўдры. Шэрагі абгорнутых парцянкамі ботаў. Лозунгі і плакаты на сценах.
  Нечакана Аліханаў зразумеў, што думае пра жанчыну з высылкі. Дакладней, імкнецца не думаць аб гэтай жанчыне.
  Не задаючы сабе пытанняў, Барыс апрануўся. Ён нацягнуў штаны і гімнасцёрку. Захапіў у сушылцы кажух. Затым, прыкурыўшы ля днявальнага, выйшаў на ганак.
  Ноч цяжка апусцілася да самай зямлі. У халоднай змроку ледзь угадвалася дарога і абрыс звужальнага да гарызонту лесу.
  Аліханаў мінуў заснежаны пляц. Далей пачынаўся гадавальнік. За агароджай хрыпла брахалі сабакі на блокпастах.
  Барыс перасёк закінутую чыгуначную галінку і накіраваўся да магазіна.
  Крама быў зачынены. Але побач жыла прадаўшчыца Тонечка з мужам-электрамантэрам. Яшчэ была дачка, якая прыязджала толькі на вакацыі.
  Аліханаў ішоў на свет у напаўзанесеным акне.
  Затым пастукаў, і дзверы адчыніліся. З вузкага, неадметнага ад п'янства пакоя вырваліся гукі старамоднага танга. Аліханаў, жмурачыся ад святла, увайшоў. Узбоч наперакос узвышалася ёлка, упрыгожаная мандарынамі і прадуктовымі этыкеткамі.
  - Пі! - сказаў электраманцёр.
  Ён пасунуў наглядчыку фужэр і талерку з дрыготкім халадком.
  - Пі, душагуб! Закусвай, сукі твая парода!
  Электраманцёр паклаў галаву на цырату, мабыць зусім знясілеўшы.
  - Шчыра ўдзячны, - сказаў Алiханаў.
  Праз пяць хвілін Тонечка сунула яму бутэльку віна, абгорнутую клубнай афішай.
  Ён выйшаў. Грымнулі дзверы за спіной. Імгненна знік з плота недарэчны, доўгі цень Аліханава. І зноў цемра ўпала пад ногі.
  Наглядчык паклаў бутэльку ў кішэню. Афішу ён скамячыў і выкінуў. Было чуваць, як яна разварочваецца, шапочучы.
  Калі Барыс зноў ішоў міма вальераў, сабакі зноў зароў.
  На гадавальніку было цесна. У адным пакоі жылі інструктары. Там віселі дыяграмы, графікі, навучальныя планы, мігацела шкала радыёпрымача з выявай крамлёўскай вежы. Побач былі прылеплены фатаграфіі кіназорак з часопіса "Савецкі экран". Кіназоркі ўсміхаліся, ледзь растуліў вусны.
  Барыс спыніўся на парозе другога пакоя. Там на кучы дрэсіровачных касцюмаў ляжала жанчына. Яе фіялетавае сукенка было глуха зашпілена. Пры гэтым яно задралася да сцёгнаў. А панчохі былі спушчаны да каленяў. Валасы яе, нядаўна абясколераныя пергідролем, цямнелі ў каранёў. Аліханаў падышоў бліжэй, нагнуўся.
  - Дзяўчына, - сказаў ён.
  Бутэлька «Піна-гры» тырчала ў яго з кішэні.
  - Ой, ды ну ідзі ты! - Жанчына неспакойна заварушылася ў паўсне.
  - Зараз, зараз, усё будзе нармальна, - шаптаў Алiханаў, - усё будзе аб'кей...
  Барыс прычыніў настольную лямпу зрывкам службовай інструкцыі. Прыгадаў, што абодвух інструктараў няма. Адзін начуе ў казарме. Другі пайшоў на лыжах да пераезду, дзе працуе знаёмая тэлефаністка…
  Дрыготкімі рукамі ён сарваў чырвоны корак. Пачаў піць з рыльца. Затым рэзка павярнуўся - віно пралілося на гімнасцёрку. Жанчына ляжала з расплюшчанымі вачыма. Яе твар выказваў надзвычайную засяроджанасць. Некалькі секунд маўчалі абодва.
  - Гэта што? - спытала жанчына.
  У голасе яе гучала какецтва, якое падаўлялася нецвярозай дрымотай.
  - "Пiна-гры", - сказаў Алiханаў.
  - Чаго? - здзівілася жанчына.
  - "Піна-гры", ружовае моцнае, - добрасумленна адказаў наглядчык, даследуючы вінную этыкетку.
  — Адзін казаў тут — зжэрці захоплю…
  — У мяне няма, — разгубіўся Аліханаў, — але я здабуду... Як вас завуць?
  — Па-рознаму... Маці Лялей называла.
  Жанчына абцягнула сукенку.
  - Панчоха ў мяне ўсё адцягваецца. я яго зацягваю, а ён усё адцягваецца, ды адцягваецца... Ты чаго?
  Аліханаў ступіў, нахіліўся, калоцячыся ад паху мокрых ануч, гарэлкі і ласьёна.
  - Усё нармальна, - сказаў ён.
  Велізарная бурштынавая брошка драпала яму твар.
  - Ах ты, сволач! - апошняе, што пачуў наглядчык...
  
  
  Ён сядзеў у канцылярыі, не запальваючы лямпы. Потым выпрастаўся, выпусціўшы рукі. Бразнулі гузікі на абшэўках.
  – Божа, куды я трапіў, – вымавіў Аліханаў, – куды я трапіў?! І чым усё гэта скончыцца?!
  Невыразныя ўспаміны закранулі Аліханава.
  …Зімовы сквер, высокія квадратныя дамы. Некалькі школьнікаў акружылі ябяду Вову Машбіца. У Вовы спалоханы твар, недарэчная шапка, рэйтузы...
  Кока Дзяменцьеў вырывае ў яго з рук шэры мяшочак. Вытрасае на снег галёшы. Потым, знемагаючы ад смеху, мочыцца... Школьнікі хапаюць Вову, трымаюць яго за плечы... Суюць яго галаву ў пацямнелы мяшок... Хлопчык ужо не вырываецца. У сутнасці, гэта не балюча…
  Школьнікі рагочуць. Сярод іншых — Бора Аліханаў, звеннявы і выдатнік…
  …Галёшы яшчэ ляжаць на снезе, такія чорныя і бліскучыя. Але ўжо відаць рознакаляровыя палаткі спартыўнага лагера за Кактэбелем. На вяроўках сушацца блакітныя джынсы. У прыцемках танчаць некалькі пар. На пяску стаіць маленькі чорны і бліскучы транзістар.
  Барыс прыціскае да сябе Галю Вадзяніцкую. На дзяўчыне мокры купальнік. Скура ў яе гарачая, ледзь шурпатая ад загару. Галін муж, аспірант, сядзіць на краі валейбольнай пляцоўкі. Там, дзе месца для суддзяў. У яго руцэ бялее згорнутая газета.
  Галя - студэнтка інданезійскага аддзялення. Яна шэптам прамаўляе незразумелыя Аліханаву інданезійскія словы. Ён, таксама шэптам, паўтарае за ёй:
  — Керам даш ахнан… Керам ланаў…
  Галя прыціскаецца да яго яшчэ цясней.
  - Ты можаш не задаваць пытанняў? – кажа Аліханаў. - Дай руку!
  Яны амаль што бягуць з гары, знікаюць у кустах. Наверсе - бясформенны сілуэт аспіранта Вадзяніцкага. Потым - яго разгублены вокрык:
  - Э, э?!.
  
  
  Успаміны Аліханава сталі яшчэ менш выразнымі. Нарэшце замільгалі нейкія плямы. Абазначыліся яркія святлівыя кропкі. Выкрадзеныя ў бацькі сярэбраныя манеты... Растаптаныя акуляры пасля бойкі на рагу Ліцейнага і Кірачнай... І брошка, асляпляльная жоўтая брошка ў грубым, анадаваным корпусе.
  Затым Аліханаў зноў убачыў квадрат валейбольнай пляцоўкі, які бялее на фоне травы. Але цяпер ён быў сабой, і жанчынай у мокрым купальніку, і любым староннім. І нават хмурным аспірантам з газетай у руцэ…
  Нешта незразумелае адбывалася з Аліханавым. Ён перастаў даведвацца пра рэчаіснасць. Усё блізкае, істотнае, якое здавалася справай яго рук, уяўлялася цяпер аддаленым, невыразным і малазначным. Свет звузіўся да памераў тэлеэкрана ў чужым жыллі.
  Аліханаў перастаў абурацца і радавацца. Ён быў перакананы, што перамена ў свеце, а не ў яго душы.
  Адчуванне трывогі прайшло. Аліханаў бяздумна высунуў скрыню пісьмовага стала. Выявіў там хлебныя скарынкі, скрутак ізаляцыйнай стужкі, пачак ванільных сухароў. Затым - мятыя пагоны з дзірачкамі ад эмблем. Дзве разбітыя ёлачныя цацкі. Гнуткі каленкоравы сшытак з напалову вырванымі лістамі. Нарэшце - аловак.
  І тут Аліханаў нечакана адчуў пах марскога ветру і рыбы. Пачуў даваеннае танга і шурпатыя гукі інданэзійскіх выклічнікаў. Разгледзеў у змроку геаметрычныя абрысы палатак. Успомніў адчуванне гарачай скуры, сцягнутай мокрымі, тугімі шлейкамі…
  Аліханаў закурыў цыгарэту, патрымаў яе ў адведзенай руцэ. Затым буйным почыркам вывеў на лісце са сшытка:
  «Улетку так проста здавацца закаханым. Зялёныя цёплыя прыцемкі блукаюць пад галінкамі. Яны ператвараюць кожнае слова ў таямнічы і цьмяны знак…»
  За акном пачыналася завіруха. Белыя шматкі наперакос падалі на шкло з цемры.
  - Улетку так проста здавацца закаханым, - шаптаў наглядчык.
  Паўсонны яфрэйтар брыў калідорам, з шамаценнем кранаючы шпалеры.
  "Улетку так проста здавацца закаханым…"
  Аліханаў адчуваў ціхую радасць. Ён любоўна перакрэсліў два словы і напісаў:
  "Улетку… няпроста здавацца закаханым…"
  Жыццё стала згодлівай. Яе можна было змяніць рухам алоўка з халоднымі цвёрдымі гранямі і рэльефным надпісам - "Арыён"...
  – Летам няпроста здавацца закаханым, – зноў і зноў паўтараў Аліханаў...
  
  
  У дзесяць гадзін раніцы яго разбудзіў зменшчык. Ён прыйшоў з марозу, чырванатвары і злы.
  — Усю ноч па зоне бегаў, як шасцёрка, — сказаў ён, — гэта — чысты тэатр… Кір, панажоўшчына, ізалятар набіты біклажкай…
  Аліханаў таксама дастаў цыгарэту і прыгладзіў валасы. Цэлы дзень ён правядзе ў ізалятары. За сцяной будзе хадзіць з кута ў кут рэцыдывіст Анагі, бразгаючы кайданкамі…
  - Становішча напружанае, - казаў зменшчык, распранаючыся. — Мая табе парада — вазьмі Гаруна. Ён на трэцім блокпосту. Спакайней, калі сабака побач…
  - Гэта яшчэ навошта? - спытаў Алiханаў.
  - Як гэта? Можа, ты Анагі не баішся?
  - Баюся, - сказаў Алiханаў, - вельмi нават баюся... Але ўсё роўна Гарун страшнейшы за...
  Накінуўшы целагрэйку, Аліханаў пайшоў у сталовую.
  Кухар Балодзіс выдаў яму талерку блакітнаватай аўсянай кашы. На краі жоўкла плямка растаючага алею.
  Наглядчык агледзеўся.
  Выцвілыя шпалеры, лінолеўм, мокрыя сталы…
  Ён захапіў алюмініевую лыжку з перакручаным сцяблом. Сеў тварам да акна. Млява пачаў есці. Тут жа ўспомніў мінулую ноч. Падумаў аб тым, што чакае яго наперадзе ... І спакойная пераможная ўсмешка змяніла яго твар.
  Свет стаў жывым і бяспечным, як на палатне. Ён прыглядаўся да наглядчыка без гневу і дакору.
  І здавалася, чагосьці чакаў ад яго…
  
  11 сакавіка 1982 гады. Нью Ёрк
  Прабачце, што затрымаў чарговую главу. Адсутнасць часу стала кашмарам майго жыцця. Пішу я толькі раніцай, з шасці да васьмі. Далей - газета, радыёстанцыя "Ліберці"... Адна перапіска чаго вартая. Ды яшчэ - немаўля... І гэтак далей.
  Забаўка ў мяне адзіная - цыгарэты. Я навучыўся курыць пад душам...
  Аднак вернемся да рукапісу. Я казаў пра тое, як пачалася мая няшчасная літаратура.
  У сувязі з гэтым мне б хацелася закрануць прыроду літаратурнай творчасці. (Я ўяўляю сабе вашу іранічную ўсмешку. Памятайце, вы казалі: «Сярожу думкі не цікавяць…» Наогул, чуткі пра маё інтэлектуальнае бяссілле носяць падазрона ўпарты характар. Тым не менш — літаральна два словы.)
  Як вядома, свет недасканалы. Устоямі грамадства з'яўляюцца карысталюбства, страх і прадажнасць. Канфлікт мары з рэчаіснасцю не цішэе тысячагоддзямі. Замест жаданай гармоніі на зямлі пануюць хаос і бязладзіца.
  Больш за тое, нешта падобнае мы выявілі ва ўласнай душы. Мы прагнем дасканаласці, а вакол перамагае пошласць.
  Як у гэтай сітуацыі паступае дзеяч, рэвалюцыянер? Рэвалюцыянер робіць спробы ўсталяваць сусветную гармонію. Ён пачынае пераўтвараць жыццё, дасягаючы часам кур'ёзных мічурынскіх вынікаў. Дапушчальны, выводзіць моркву, зусім неадрозную ад бульбы. Увогуле, стварае новую чалавечую пароду. Вядома, чым гэта канчаецца…
  Што ў гэтай сітуацыі робіць мараліст? Ён таксама спрабуе дасягнуць гармоніі. Толькі не ў жыцці, а ва ўласнай душы. Шляхам самаўдасканалення. Тут вельмі важна не пераблытаць гармонію з абыякавасцю…
  Мастак ідзе іншым шляхам. Ён стварае штучнае жыццё, дапаўняючы ім пошлую рэальнасць. Ён творыць штучны свет, у якім высакароднасць, сумленнасць, спагада з'яўляюцца нормай.
  Вынікі гэтай дзейнасці заведама трагічныя. Чым больш плённыя намаганні мастака, тым больш адчувальны разрыў мары з рэчаіснасцю. Вядома, што жанчыны, якія злоўжываюць касметыкай, раней старэюць…
  Я разумею, што ўсе мае развагі дастаткова трывіяльныя. Нездарма Вайль і Геніс празвалі мяне «Трубадурам вывастранай банальнасці». Я не крыўдую. Бо вялікія ісціны зараз незвычайна дэфіцытныя.
  Маё свядомае жыццё было дарагім да вяршыняў банальнасці. Коштам вялізных ахвяр я зразумеў тое, што мне выклікалі з дзяцінства. Але цяпер гэтыя вялікія ісціны сталі часткай майго асабістага досведу.
  Тысячу разоў я чуў: "Галоўнае ў шлюбе - агульнасць духоўных інтарэсаў".
  Тысячу разоў адказваў: «Шлях да дабрадзейнасці ляжыць праз пачварнасць».
  Спатрэбілася дваццаць гадоў, каб засвоіць унушаную мне банальнасць. Каб зрабіць крок ад парадоксу да труізму.
  У лагеры я шмат чаго зразумеў. Спасціг некалькі каштоўных у сваёй банальнасці ісцін.
  Я зразумеў, што веліч духу не абавязкова спадарожнічае цялеснай моцы. Хутчэй - наадварот. Духоўная сіла часта бывае складзена ў далікатную, нязграбную абалонку. А цялесная доблесць нярэдка суправаджаецца унутраным бяссіллем.
  Старажытныя казалі:
  «У здаровым целе - адпаведны дух!»
  Па-мойму, гэта ня так. Мне здаецца, менавіта здаровыя фізічна людзі часцей бываюць схільныя да духоўнай слепаты. Менавіта ў здаровым целе часцей пануе маральная апатыя.
  У ахове я ведаў чалавека, які не спалохаўся жывога мядзведзя. Затое любы начальніцкі вокрык выводзіў яго з раўнавагі.
  Я сам быў вельмі здаровым чалавекам. Ці мне не ведаць, што такое душэўная слабасць…
  Другая засвоеная мною ісціна яшчэ банальней. Я пераканаўся, што недарэчна дзяліць людзей на дрэнных і добрых. А таксама - на камуністаў і беспартыйных. На зладзеяў і праведнікаў. І нават - на мужчын і жанчын.
  Чалавек непазнавальна мяняецца пад уздзеяннем абставін. І ў лагеры - асабліва.
  Буйныя гаспадарчыя дзеячы без следу раствараюцца ў лагерным шушэры. Лектары таварыства «Веды» папаўняюць шэрагі стукачоў. Інструктары фізкультуры становяцца заўзятымі наркаманамі. Выкрадальнікі дзяржаўнай маёмасці пішуць вершы. Баксёры-цяжкавагавікі ператвараюцца ў лагерных «дунек» і разгульваюць з нафарбаванымі вуснамі.
  У крытычных абставінах людзі мяняюцца. Змяняюцца да лепшага і да горшага. Ад лепшага да горшага і наадварот.
  З часоў Арыстоцеля чалавечы мозг не змяніўся. Тым больш не змянілася чалавечая прытомнасць.
  А значыць, няма прагрэсу. Ёсць рух, у аснове якога ляжыць няўстойлівасць.
  Усё гэта нагадвае ідэю перасялення душ.
  Толькі час я б замяніў прасторай. Прасторай зменлівых абставін…
  Як гэта спяваецца:
  «Быў Якір героем, стаў ворагам народа…»
  
  І яшчэ – лагер уяўляе сабой даволі дакладную мадэль дзяржавы. Прычым менавіта Савецкай дзяржавы. У лагеры ёсць дыктатура пралетарыяту (гэта значыць — рэжым), народ (зняволеныя), міліцыя (ахова). Тамака ёсць партыйны апарат, культура, індустрыя. Ёсць усё, чаму трэба быць у дзяржаве.
  Савецкая ўлада даўно ўжо не зьяўляецца формай кіраваньня, якую можна зьмяніць. Савецкая ўлада ёсць лад жыцця нашай дзяржавы.
  Тое ж самае адбываецца і ў лагеры. У гэтым плане лагерная ахова – тыпова савецкая ўстанова…
  Як бачыце, атрымоўваецца цэлы трактат. Можа, дарма я ўсё гэта пішу? Можа, калі гэтага няма ў апавяданнях, то ўсё астатняе - бескарысна?
  Дасылаю вам чарговыя старонкі. Будзе хвіліна, паведаміце, што вы пра іх думаеце.
  У нас усё па-ранейшаму. Маці ў супермаркеце пераходзіць ад бездапаможнасці на грузінскую мову. Дачка пагарджае мяне за тое, што я не ўмею вадзіць аўтамашыну.
  Толькі што тэлефанаваў Маргуліс, прасіў нагадаць яму ініцыялы Лермантава.
  Лена вам кланяецца…
  
  
  Наша рота дыслакавалася паміж двума вялікімі могілкамі. Адно было рускім, другое - габрэйскім. Паходжанне габрэйскіх могілак было загадкай. Паколькі жывых яўрэяў у Комі няма.
  Апоўдні з габрэйскіх могілак даносіліся гукі жалобных маршаў. Часам да брамы ішлі бедна апранутыя людзі з дзецьмі. Але часцей за ўсё там было пустынна і сыра.
  Могілкі служылі падставай для жартаў і нараджалі змрочныя асацыяцыі.
  Выпіваць салдаты аддавалі перавагу на рускіх магілах…
  Я пачаў з могілак, таму што расказваю гісторыю кахання.
  Медсястра Раіса была адзінай дзяўчынай у нашай казарме. Яна шмат каму падабалася, як падабалася б любая іншая ў падобнай сітуацыі. Са ста чалавек у нашай казарме дзевяноста шэсць стамлялася юрлівасцю. Астатнія ляжалі ў шпіталі на Койне.
  Пры ўсім жаданні Раю цяжка было назваць прыгожай. У яе былі тоўстыя шчыкалаткі, пацямнелыя дробныя зубы і вільготная скура.
  Але яна была добрая і ветлая. Яна была ўсё ж лепш хмурных дзяўчын з торфараспрацовак. Гэтыя дзяўчаты брылі раніцай уздоўж агароджы, ігнаруючы нашы салдацкія жарты. Прычым вочы іх, здавалася, былі звернуты ўнутр…
  Улетку ў казарму з'явіўся новы інструктар - Пахапіль. Ён адшукаў свайго земляка Ханнісце, напаіў яго шартрэзам і кажа:
  - Ну, а паненкі тут ёсць?
  — І нават шмат, — запэўніў яго Ханнісце, падразаючы пазногці штыком ад аўтамата.
  - Як гэта? - спытаў інструктар.
  — Салоха, Рая і восем «дунек»...
  — Сууры перасельт! - усклікнуў Густаў. - Тут можна жыць!
  Салохай клікалі каня, на якой мы вазілі прадукты. «Дунькамі» называюць лагерных педэрастаў. Рая была медсястрой...
  У санчастцы было халаднавата нават улетку. На вокнах пагойдваліся белыя марлевыя фіранкі. Яшчэ там стаяў пах лекаў, непрыемны для хворых.
  Інструктар быў абсалютна здаровы, але яго часта бачылі тыя, хто хадзіў пад вокнамі санчасткі. Салдаты зазіралі ў вокны, спадзеючыся, што Рая будзе пераапранацца. Яны бачылі патыліцу Пахапіля і лаяліся матам.
  Пахапіль чапаў халодныя шчыпчыкі і казаў пра Эстонію. Дакладней, аб Таліне, аб цацачным горадзе, аб Мюндзі-бары. Ён распавядаў, што талінскія галубы неахвотна саступаюць дарогу аўтамабілям.
  Часам Пахапіль дадаваў:
  "Сапраўдны эстонец павінен жыць у Канадзе…"
  Аднойчы яго твар раптам стаў хмурным і нават змарнеў. Ён сказаў: «Замаўчаць!» - і паваліў Раю на ложак.
  У санчастцы пахла бальніцай, і гэта шмат што спрашчала. Пахапіль ляжаў на ложку, абабітым халодным дэрматынам. Ён замёрз і падцягнуў штаны.
  Інструктар думаў пра сваю сяброўку Хільда. Ён бачыў, як Хільда ідзе міма Ратушы…
  Побач ляжала медсястра, плоская, як слова на плоце. Пахапіль сказаў:
  - Ты разбіла мне сэрца…
  Уначы ён зноў прыйшоў. Калі ён пастукаў, за дзвярыма стала залішне ціха. Тады Густаў сарваў кручок.
  На ложку сядзеў брыдка расшпілены яфрэйтар Пятроў. Раю інструктар заўважыў не адразу.
  - Вольна! - сказаў Фідэль, прытрымліваючы штаны. - Вольна, кажу...
  - Курат! - усклікнуў Густаў. - Падаль!
  - Мамачкі! - сказала Рая і дадала. - Выказвацца не абавязкова.
  - Ах ты, нярускі, - сказаў Фідэль.
  - Сука! - вымавіў інструктар, заўважыўшы Раю.
  - А што, калі мне вас абодвух шкада? - сказала Рая. - Што тады?
  - Каб усе дохлі! - сказаў інструктар.
  У калідоры гучна заспяваў днявальны:
  …Сорак метраў крепдешина,
  Пудра, туш, адэкалон…
  
  - Ваша жонка можа прыязджаць, - сказала Рая, - яна такая цiкавая дама. Я бачыла фотку…
  - Трэба зараз даваць па мордзе! - крыкнуў інструктар.
  Фідэль насіў бакі. На плячы яго бачная была татуіроўка: голая жанчына і побач словы:
  "Мілэдзі, я заўтра буду з вамі!"
  - Кульгай адсюль, - сказаў Фідэль.
  Пахапіль умеў біцца. З любой пазіцыі ён мог дастаць Фідэля. Яго вучыў боксу сам Вальдэмар Хансавіч Ней.
  Фідэль дастаў з эмаляванай ванначкі скальпель. Яго вочы збялелі.
  - Прыйшоў, - абурылася Раіса, - і стаіць, як няродны. Больш сціпла трэба быць. Ваша нацыя лепш габрэяў. Тыя хоць не п'юць...
  - Вакол! - сказаў Фідэль.
  - Пачакаў бы да заўтра, - сказала Рая.
  Пахапіль засмяяўся і пайшоў надглядаць тэлеперадачу.
  - Жыве недалёка, - сказала Рая, - узяла б ды прыехала. Таксама ўжо мне, генеральша…
  - Адно слова - немцы, - паківаў галавой Фідэль.
  
  19 сакавіка 1982 гады. Нью Ёрк
  Наша тэлефонная размова была кароткай і паспешнай. І я не дагаварыў. Так што вернемся да пяра і паперы.
  Нядаўна я прачытаў кнігу - "Азэф". У ёй распавядаецца пра галавакружную падвойную гульню Азэфа. Аб яго дзейнасці рэвалюцыянера і правакатара.
  Як рэвалюцыянер ён падрыхтаваў некалькі паспяховых тэрарыстычных актаў. Як агент паліцыі выдаў на расправу многіх сваіх сяброў.
  Усё гэта Азэф рабіў дзесяцігоддзямі.
  Сітуацыя здаецца непраўдападобнай. Як мог ён пазбегнуць выкрыцця? Абдурыць Гершуні і Савінкова? Абвесці вакол пальца Рачкоўскага і Лапухіна? Так доўга карыстацца маскай?
  Я ведаю, чаму гэта сталася магчымым. Разгадка ў тым, што маскі не было. Абодва яго твары былі сапраўднымі. Азэф быў рэвалюцыянерам і правакатарам - адначасова.
  Паліцыянты і рэвалюцыянеры, дзейнічалі аднолькавымі метадамі. У імя адзінай мэты - народнага дабра.
  Яны былі падобныя, хоць і ненавідзелі адно аднаго.
  Таму Азэф і не вылучаўся сярод рэвалюцыянераў. Як, зрэшты, і сярод паліцыянтаў. Паліцыянты і рэвалюцыянеры размаўлялі на адной мове.
  І вось я пераходжу да асноўнага. Да таго, што выражае сутнасць лагернага жыцця. Да таго, што складае галоўнае адчуванне былога лагернага наглядчыка. Да рыс падазронага падабенства паміж ахоўнікамі і зняволенымі. А калі казаць шырэй - паміж "лагерам" і "воляй".
  Мне падаецца, гэта галоўнае.
  Шкада, што літаратура бязмэтная. Інакш я б сказаў, што мая кніга напісана дзеля гэтага…
  "Катаржная" літаратура існуе некалькі стагоддзяў. Нават у маладой рускай славеснасці гэтая тэма прадстаўлена грандыёзнымі ўзорамі. Пачынаючы з "Мёртвага дома" і канчаючы "ГУЛАГам". Плюс - Чэхаў, Шаламаў, Сіняўскі.
  Нараўне з "катаржнай" маецца "паліцэйская" літаратура. Якая таксама багатая значнымі фігурамі. Ад Чэстэртана да Агаты Крысці.
  Гэта - розныя літаратуры. Дакладней - супрацьлеглыя. З супрацьлеглымі маральнымі арыенцірамі.
  Такім чынам, ёсць два маральных прэйскуранты. Дзве шкалы ідэйных уяўленняў.
  Па адной - катаржнік з'яўляецца фігурай пакутуе, трагічнай, годнай жалю і захапленні. Ахоўнік - адпаведна - монстар, злыдзень, увасабленне жорсткасці і гвалты.
  Па другой - катаржнік з'яўляецца пачварай, вылюдкам пекла. А паліцыянт, такім чынам, - героем, маралістам, яркай творчай асобай.
  Стаўшы наглядчыкам, я быў гатовы ўбачыць у зняволеным - ахвяру. А ў сабе карніка і душагуба.
  Гэта значыць, я схіляўся да першай, больш гуманнай шкале. Больш характэрнай для выхаваўшай мяне рускай літаратуры. І, зразумела, больш пераканаўчай. (Усё ж Сіменон - не Дастаеўскі.)
  Праз тыдзень з гэтымі фантазіямі было скончана. Першая шкала аказалася зусім фальшывай. Другая - тым больш.
  Я, услед за Гербертам Маркузе (якога, натуральна, не чытаў), выявіў трэці шлях.
  Я выявіў дзіўнае падабенства паміж лагерам і воляй. Паміж зняволенымі і наглядчыкамі. Паміж дамушнікамі-рэцыдывістамі і кантралёрамі вытворчай зоны. Паміж зэкамі-нарадчыкамі і чынамі лагернай адміністрацыі.
  Па абодва бакі забаронкі рассцілаўся адзіны і бяздушны свет.
  Мы размаўлялі на адной, прыблатнёнай мове. Распявалі аднолькавыя сентыментальныя песні. Зведвалі адны і тыя ж пазбаўленні.
  Мы нават выглядалі аднолькава. Нас стрыглі пад машыну. Нашы абветраныя фізіяноміі былі расквечаны барвовымі плямамі. Нашы боты распаўсюджвалі пах стайні. А лагерныя робы здалёку здаваліся неадрознымі ад заношаных салдацкіх бушлатаў.
  Мы былі вельмі падобныя і нават - узаемазаменныя. Амаль любы зняволены падыходзіць на ролю ахоўніка. Амаль любы наглядчык заслугоўваў турмы.
  Паўтараю – гэта галоўнае ў лягерным жыцьці. Астатняе - менш істотна.
  Усе мае гісторыі напісаны аб гэтым…
  Дарэчы, нядаўна прыйшла бандэроль з Дортмута. Два кавалкі фотастужкі і чатыры старонкі тэксту на папяроснай паперы.
  Нешта, я чуў, трапіла ў Блакітную Лагуну...
  Шкада, калі прападзе што-небудзь вартае. Добра…
  Буду ляцець з Мінеапаліса - сыду ў Дэтройце. Сустрэнеце на машыне добра. Не, дабяруся сам.
  Дах рамантаваць не абавязкова…
  
  
  Перш чым выйсці да лесапавалу, трэба абмінуць знакамітае асакінскае балота. Затым перасекчы чыгуначны насып. Затым спусціцца пад гару, абмінуўшы змрочныя карпусы электрастанцыі. І толькі тады апынуцца ў пасёлку Чэб'ю.
  Палова яго насельніцтва - сезоннікі з былых зэкаў. Людзі, у якіх сяброўства і сварка неадметныя па выглядзе.
  Гадамі яны цягнулі тэрмін. Затым апраналі грамадзянскую рыззё, якое дваццаць гадоў праляжала ў капцёрках. Сыходзілі за вароты, пакідаючы ззаду халодны стук загваздкі. І тады рабілася ясна, што жаданая воля ёсць знаёмы песенны рэфрэн, не больш.
  Марылі аб свабодзе, спявалі і кляліся... А выйшлі - і тайга да гарызонту...
  Відаць, іх разбурала бясконцая аднастайнасць лагерных дзён. Яны не хацелі мяняць звычкі і аднаўляць страчаныя сувязі. Яны сяліліся паміж лагерамі ў поле зроку вартавых. Захоўваючы, калі можна так сказаць, ідэйны баланс нашай дзяржавы, які раскінуўся па абодва бакі лагерных платоў.
  Яны жаніліся бог ведае на кім. Калечылі дзяцей, выклікаючы ім турэмныя прамудрасці:
  «Толькі дробная рыба трапляецца ў сеціве…»
  У выніку пасёлак жыў лагерным кодэксам. Насельніцтва яго фарсіла блатнымі звычкамі. І нават трэцяе пакаленне любой сям'і калолася марфінам. А заадно цягнула «дур» і ненавідзела канвойныя войскі.
  І не варта было з'яўляцца тут выпіўшаму чэкісту. Над галавой яго, увянчанай чырвоным аколышам, хутка збіраліся хмары. За спіной яго пляскалі дзверы. І добра, калі хлопец быў не адзін…
  Год таму тры пільшчыкі вывелі з шалмана бледнага чэкіста. На плячах яго тапырыліся байкавыя крылцы. Ён прасіў, упіраўся і нават камандаваў. Але яго ўдарылі так, што фуражка закацілася пад ганак. А потым зрабілі "арэлі". Паклалі яму дошку на грудзі і ступілі кованымі ботамі.
  Раніцай кладаўшчыкі знайшлі труп. Спачатку думалі - п'яны. Але раптам заўважылі вузкую кроў, якая сцякала з рота пад галаву.
  Затым прыязджаў сюды ваенны дазнаўца. Казаў аб шкодзе алкаголю перад карцінай "Няўлоўныя мсціўцы". А на пытанні: «Як жа яфрэйтар Дымза?! Выпякся, ці што.! І ўсё, з канцамі?!» - адказваў:
  - Следства, таварышы, на адзіна правільным шляху!
  Пільшчыкі ж так і саскочылі. Хоць на Чэб'ю іх ведаў кожны сабака…
  
  
  Каб выйсці да лесапавалу, трэба абмінуць чыгуначнае палатно. Яшчэ раней - хісткія масткі над белай ад сонца вадой. А да гэтага - пасёлак Чэб'ю, напоўнены адур'ем і страхам.
  Вось яго партрэт, дакладней – фотаздымак. Алебастравыя ліры над забітымі дзвярыма мясцовага клуба. Крама, набітая пернікамі і хамутамі. Мастацка аформленыя дыяграмы, якія абяцаюць нам мяса, яйкі, поўсць, а таксама іншыя інтымныя выгоды. Афіша Леаніда Кастрыцы. Мярцвяк або п'яныя ў абочыны.
  І над усім гэтым – брэх сабак, які заглушае роў піларамы…
  
  
  Наперадзе ішоў інструктар Пахапіль з Гаруном. У руцэ ён трымаў брызентавую павадок. Запальваючы і ламаючы запалкі, ён нешта гаварыў па-эстонску.
  Усіх сабак на гадавальніку Густаў вучыў эстонскай мове. Важатыя былі гэтым незадаволеныя. Яны скардзіліся старшыне Яўчанкі:
  «Ты ёй загадваеш - да нагі! А сучара табе ў адказ - ніхт ферштэйн!
  Інструктар увогуле казаў мала. Калі казаў, то па-эстонску. І ў асноўным не з землякамі, а з Гаруном. Сабака заўсёды суправаджаў яго.
  Пахапіль быў замкнёным чалавекам. Увосень на яго імя прыйшла тэлеграма. Яна была падпісана камандзірам часці і сакратаром гарвыканкама Нарвы:
  «Тэрмінова вылятайце рэгістрацыі грамадзянкай Хільдай Кокс дзевятым месяцы цяжарнасці, якая знаходзіцца».
  Вось так эстонец, думаў я. Прыехаў са сваёй Курляндыі. Паўгода маўчаў, як тургенеўскі Герасім. Навучыў усіх сабак брахаць па-басурманску. А цяпер ляціць, каб зарэгістравацца з грамадзянкай, якая адгукаецца на неверагоднае імя - Хільда Кокс.
  У той жа дзень Густаў з'ехаў на спадарожным лесавозе. Месяц скуголіў на гадавальніку верны Гарун. Нарэшце Пахапіль вярнуўся.
  Ён пачаставаў днявальнай талінскай «Прымай». Збіваючы дзьмухаўцы новенькім чамаданам, падышоў да гімнастычных брусаў. Сунуў руку кожнаму з нас.
  - Ажаніўся? - спытаў яго Фідэль.
  - Тая, - адказаў Густаў, чырванеючы.
  - Татачкай стаў?
  - Тая.
  - Як назвалі? - спытаў я.
  Мне сапраўды было цікава, як назвалі дзіця. Бо матухна яго адгукалася на імя Хільда Кокс.
  Вось так эстонец, думаў я. Год пражыў на краі зямлі. Перапсаваў усіх канвойных сабак. Затым садзіцца на спадарожны лесавоз і з'яжджае. З'яжджае, каб пад крыкі «горка» цалаваць няўяўную Хільду Браўн. Дакладней - Кокс.
  - Як назвалі немаўля? - пытаю.
  Густаў зірнуў на мяне і патушыў цыгарэту аб абцас.
  - Цёрт эфа снуе...
  І пайшоў на гадавальнік балбатаць з чацвераногім ад'ютантам.
  Цяпер яны зноў з'яўляліся разам. Сабака здаваўся больш гаваркім.
  Аднойчы я ўбачыў Пахапіля за кнігай. Ён чытаў у натопленай сушылцы. За сталом, пажоўклым ад алею. Пад жалезнымі крукамі для тулупаў. Гарун спаў ля яго ног.
  Я падышоў на дыбачках. Зазірнуў цераз плячо. Гэта была руская кніга. Я прачытаў назву:
  «Фокусы на клубнай сцэне»…
  
  
  Наперадзе ідзе Пахапіль з Гаруном. У руцэ ў яго брызентавы павадок. Раз-пораз ён шчоўкае сябе па халяве.
  На рамяні яго боўтаецца пустая кабура. ТТ ляжыць у кішэні.
  З лесу дарогу блакуе яфрэйтар Пятроў. Маленькі і нязграбны, Фідэль, спатыкаючыся, ідзе па абочыне. Ён часта здымае без патрэбы засцерагальнік. Выгляд у Фідэля такі, нібы яго сілком прывязалі да аўтамата.
  Зэкі яго пагарджаюць. І ў выпадку чаго - не пашкадуюць.
  Год таму каля Сіндора Фідэль за нейкую правіннасць спыніў этап. Зняўшы засцерагальнік, загнаў калону ў ледзяную рэчку. Зэкі стаялі моўчкі, разумеючы, як небяспечны шестидесятизарядный АКМ у руках неўрастэніка і баязліўца.
  Фідэль хвілін сорак трымаў іх пад аўтаматам, распаляючыся ўсё больш і больш. Потым нехта з далёкіх радоў няўпэўнена пусціў яго мацярком. Калона ўздрыгнула. Пярэднія заспявалі. Над ракой пранеслася:
  А справа была даўней,
  Эх, пад Растовам-на-Доне,
  Са шмарой, са шмарой…
  Які я быў тады дзівак,
  Надзеў крадзены пінжак,
  І шкары, і шкары…
  
  Фідэль пачаў адступаць. Ён быў маленькі, нязграбны, у цвёрдым кажушку. Крыкнуў з збялелымі ад жаху вачыма:
  - Стой, курва, прымору!
  І вось тады зьявіўся рэцыдывіст Купцоў. (Ён жа - Коваль, Анагі-задэ, Гак, Шалікаў, Рожын.) Выйшаў з першай шэрагу. І ў насталай адразу цішыні вымавіў, лёгка адводзячы рукой рулю аўтамата:
  - Ты загарэўся? Я цябе патушу...
  Пальцы яго бялелі на цёмным ствале.
  Фідэль ірвануў на сябе АКМ. Даў сляпую чаргу над галовамі. І ўсё адсоўваўся, адсоўваўся…
  
  
  Тады я ўбачыў Купцова ўпершыню. Яго рука здавалася хупавай. Цялогрэйка ў марозны дзень была расчынена. Побач замест замерлай песні грувасціліся словы:
  "Я цябе патушу..."
  Ён нагадваў чалавека, які ідзе супраць ветру. Як быццам вецер назаўжды абраў яго сваім супернікам. Куды б ні ішоў ён. Што б ні рабіў…
  Пасля я бачыў Купцова часта. У цёмнай сырой камеры ізалятара. Каля вогнішча на лесапавале. Бледнага ад страты крыві. І адчуванне ветра ўжо не пакідала мяне.
  
  
  Наперадзе крочыць Пахапіль з Гаруном. Пстрыкаючы брызентавым папружкай, ён нешта гаворыць яму па-эстонску. На роднай мове інструктар звяртаецца толькі да сабак.
  Злева калону ахоўвае ўкрыжаваны на бярданцы яфрэйтар Пятроў. За гэты фланг можна быць спакойным. Людзям вядома, што значыць мадэрнізаваны АК у руках такога воіна, як Фідэль.
  Мы пераходзім халодную вузкую рэчку. Сочым, каб зняволеныя не схаваліся пад масткамі. Выводзім брыгаду да пераезду. Адчуваючы пах вакзальнага гару, перасякаем чыгуначны насып. І накіроўваемся да лесапавалу.
  Так называецца ўчастак лесу, акружаны сімвалічнай нетрывалай загараддзю. На ўзроўні драўняных крон тырчаць фанерныя вартавыя вышкі.
  Ахову нясе каравульная група. Узначальвае яе сяржант Шумейка, які цэлымі днямі стамляецца, чакаючы надзвычайнага здарэння.
  Мы заводзім брыгаду ў сектар аховы. Пасля гэтага нашы абавязкі мяняюцца.
  Пахапіль становіцца радыстам. Ён дастае з сейфа Р109. Выводзіць гнуткую, як бамбукавае вудзільна, антэну. Затым губляе ў прасторны эфір таямнічыя далікатныя словы:
  - Алё, Роза! Алё, Ружа! Я - Півоня! Я - Півоня! Вас не чую. Вас не чую!..
  Фідэль з гнюсным шумам рухае іржавыя загваздкі ў прахадным калідоры. Ён лічыць карткі. Бярэ ключы ад піраміды. Аглядае сігнальныя «Бурштыны» і «Хлапушкі». Кранае, ці добра распалена печ. Ператвараецца ў кантралёра гаспадарчай зоны.
  Зэкі разводзяць вогнішчы. Шафёры лесавозаў выстройваюцца за саляркай. Перагукаюцца на вышках вартавыя. Сяржант Шумейка, чыю асобу мы ўпершыню ацанілі пасля бойкі на Койне, ціха засынае. Хоць наш адзіны тапчан прызначаны для байца, вольнага ад варты.
  Дванаццаць вартавых пастоў зацвердзіліся над лесам. Пачынаецца працоўны дзень.
  Вакол - дым вогнішчаў, гул матораў, пах свежага пілавіння, пераклічка вартавых. Гэтае жыццё павольна раствараецца ў бледным вераснёўскім небе.
  Гулка падаюць хвоі. Цягачы валакуць іх, падмінаючы хмызняк. Сонца асляпляльнымі блікамі кладзецца на фары машын. А над лесапавалам у прасторным эфіры бязгучна кідаюцца словы:
  - Алё, Роза! Алё, Ружа! Я - Півоня! Я - Півоня! Вартавыя на вышках! Сігналізацыя ў парадку! Забароненая паласа разарана! Злодзеі прыступілі да працы! Прыём! Вас не чую! Вас не чую!..
  
  
  Кантралёр прапусціў мяне ў зону. Ззаду непрыемна бразнуў загваздка. Каля вогнішча расканваіраваны кухар Галімулін зараджаў чыфірбак. Я прайшоў міма, хаця ўжыванне чыфіру было строга забаронена. Рэжымная інструкцыя прыраўноўвала чыфірыстаў да наркаманаў. Аднак усё бакланье чыфірыла, і мы гэта ведалі. Чыфір замяняў ім жанчын.
  Галімулін падміргнуў мне. Я пераканаўся, што мой лібералізм зайшоў надта далёка. Мне заставалася толькі прыгразіць яму кандэем. На што Галімулін зноў адарыў мяне сваёй басурманскай усмешкай. Пярэднія зубы ў яго адсутнічалі.
  Я прайшоў міма балана, любуючыся жоўтым зрэзам. Саступіў дарогу цягачу, які з шумам ламаў галінкі. Абараняючы фізіяномію ад павуціння, выйшаў праз лес да інструментальнай майстэрні.
  Зэкі раскочвалі бярвенне, абсякалі сукі. Шыракаплечы татуіраваны стропаль спрытна арудаваў бусаком.
  - Пажывей, уркаганы, - крыкнуў ён, засланiўшы далонню вочы, - адстаючых у камунiзм не бярэм! Так і будуць даходзіць пры цяперашнім ладзе…
  Сучкарубы апусцілі сякеры, кінулі бушлаты на груду галінак. І зноў жалеза бліснула на сонца.
  Я ішоў і думаў:
  «Энтузіязм? Парыў? Ды нічога падобнага. Звычайная гімнастыка. Кураж... Сіла, якая лёгка перайшла б у насілле. Дай толькі волю...»
  Перамаўляючыся з вартавымі, я абмінуў лесапавал уздоўж забаронкі. Скачучы з купіны на купіну, мінуў іржавае балота. І выйшаў на паляну, кранутую бледным ранішнім сонцам.
  Каля нізкага вогнішча спіной да мяне размясціўся чалавек. Побач ляжала тоўстая кніга без вокладкі. У левай руцэ ён трымаў бутэрброд з таматавай пастай.
  - А, Купцоў, - сказаў я, - зноў валыніш?! У крытку захацеў?
  У водгаласах працоўнага шуму, ля вогнішча - зэк быў падобны на марскога разбойніка. Здавалася, перад ім штурвал і судна рухаецца насустрач ветру...
  
  
  …Зіма. Штрафны ізалятар. Доўгія цені пад хвоямі. Вокны, забітыя снегам.
  За сцяной, бразгаючы кайданкамі, блукае Купцоў. У кнізе нарадаў запісана: "Адмова".
  Я дастаю з сейфа матрыкул Барыса Купцова. Трыццаць слоў, падобных на выбухі: БОМЖ (без вызначанага месца жыхарства). БАЗ (без пэўных заняткаў). Грыф ОР (небяспечны рэцыдывіст). Трыццаць два гады ў лагерах. Найстарэйшы «законнік» усць-вымскага лагпункта. Чатыры судзімасці. Дзевяць уцёкаў. Прынцыпова не працуе…
  Я пытаю:
  - Чаму не працуеш?
  Купцоў бразгае кайданкамі:
  - Здымі бранзалет, начальнік! Гэта золата без пробы.
  - Чаму не працуеш, воўк?
  - Закон не дазваляе.
  - А жэрці твой закон дазваляе?
  - Няма такога закону, каб я галадаў.
  - Ваш закон аджыў сваё. Усе законнікі даўно раскалоліся. Анціпаў стукае. Мамай у кума - першы чалавек. Сівы завіс на марфіне. Тапчылу ў Ропчы павязалі…
  - Тапчыла быў мужык і фраер, зялёны, як гусінае дзярмо. Хіба ён злодзей? Рухнуць бабчын «кут» - вось яго фартуна. Так і адкаранаваўся…
  - Ну, а ты?
  - А я - патомны расійскі злодзей. Я краў і буду...
  Перада мною ля нізкага вогнішча сядзіць чалавек. Побач на траве бялее кніга. У левай руцэ ён трымае бутэрброд…
  - Прывітанне, - сказаў Купцоў, - вось памяркуй, начальнік. Тут напісана - забіў чалавек старую з-за грошай. Мучыўся так, што сам на катаргу пайшоў. А я, уяві сабе, ведаў аднаго кліента ў Туркестане. У гэтага кліента - штук трыццаць мокрых спраў і ніводнай судзімасці. Гадоў да сямідзесяці пражыў. Дзеці, унукі, музыку выкладаў на старасці гадоў… Больш за тое, гісторыя паказвае, што можна яшчэ мацней раскруціцца. Напрыклад, дзесяць мільёнаў загубіць, ці там колькі, а потым закурыць «Герцагавіну флор»…
  - Слухай, - кажу я, - ты будзеш працаваць, клянуся. Рана ці позна ты будзеш шафёрам, стропалем, вознікам. На худы канец - сучкарубам. Ты будзеш працаваць або акалееш у ШІЗА. Ты будзеш працаваць, даю слова. Інакш ты здохнеш…
  Зэк агледзеў мяне як рэч. Як замежны аўтамабіль насупраць Эрмітажа. Прасачыў ад радыятара да выхлапной трубы. Затым ён выразна вымавіў:
  - Я кахаю сябе цешыць…
  І адразу – капітанскі масток над хвалямі. Разадраныя на шматкі ветразі. Вецер, салёныя пырскі... Міраж...
  Я пытаю:
  - Будзеш працаваць?
  - Не. Я нарадзіўся, каб красці.
  - Ідзі ў ШІЗА!
  Купцоў устае. Ён амаль ветлівы са мной. На твары яго застыла грымаса вясёлага здзіўлення.
  Недзе падаюць хвоі, кранаючы неба. Грукоча лесавоз.
  Тыдзень Купцоў даходзіць у ізалятары. Без цыгарэт, без паветра, на паўхлебе.
  - Ты даеш, начальнік. - кажа ён, калі я праходжу міма амбразуры.
  Нарэшце кантралёр адпускае яго ў зону.
  У той жа дзень у яго з'яўляюцца кансервы, алей, белы хлеб. Загадкавая арганізацыя, турэмны гарсабес, забяспечвае яго ўсім неабходным…
  
  
  Люты. Вузкія цені ляжаць паміж соснаў. На гадавальніку брэшуць сабакі.
  Пакінуўшы казарму, мы з Хедаянам апыняемся ў зоне.
  - Давай, - кажа Рудольф, - ідзі ўздоўж калідора, які прастрэльваецца, а я табе насустрач.
  Ён ідзе праз звалку да ізалятара. Па статуце мы павінны ісці разам. Наглядчыкі ходзяць толькі ўдваіх. Нездарма капітан Прышчэпа кажа: "Двое - гэта больш, чым Ты і Я. Двое - гэта МЫ..."
  Мы растаемся пад баскетбольнымі шчытамі. Зімовай апоўначы яны нагадваюць шыбеніцы. Як толькі я знікну за бакамі звалкі, Рудольф Хедаян вернецца. Ён запаліць і накіруецца да вахты, дзе цікаюць ходзікі. Я таксама мог бы вярнуцца. Мы б усё зразумелі і засмяяліся. Але для гэтага я надта асцярожны. Калі гэта здарыцца, я буду адседжвацца на вахце кожны раз.
  Я насоўваю варкуцінскі капюшон і расчыняю дзверы суседняга барака. Нясцерпна грукоча прывязаны да клямара эмаляваны чайнік. Значыць, у бараку не спяць. Нары пустыя. Стол завалены грашыма і картамі. Вакол - чалавек дваццаць у ніжняй бялізне. Зірнуўшы на мяне, працягваюць гульню.
  — Не спяшайся, ахуна, — кажа кішэннік Чалы, — усіх паказычу!
  — Прагнасць фрайера губіць, — заўважае валютчык Бялуга.
  - З даважкам, - паказвае карты Адам.
  — Заварушу і выводжу, — ціха кідае Купцоў…
  Я мог бы пайсці. Навесці на месца імбрычак і зачыніць дзверы. Клубы пары вырваліся б з натопленага жылля. Я б ішоў праз зону, арыентуючыся на пражэктары каля КПП, дзе цікаюць ходзікі. Я мог спыніцца, выкурыць цыгарэту пад баскетбольным кошыкам. Тры хвіліны пастаяць, назіраючы, як пунсавее ў снезе недакурак. А потым на вахце я б слухаў, як Фідэль кажа пра каханне. Я б нават крыкнуў пад агульны смех:
  - Гэй, Фідэль, ты лепш раскажы, як памылкова на старшыну Яўчанку забраўся…
  Для ўсяго гэтага я недастаткова адважны. Калі гэта здарыцца, мне ўжо не зайсці ў барак...
  Я гавару з парога:
  - Калі заходзіць начальнік, трэба ўставаць.
  Зэкі затуляюць карты.
  - Без понта, - кажа Купцоў, - цяпер нельга ...
  - Гэта вілы, начальнік, - кажа Адам.
  Астатнія маўчаць. Я працягваю руку. Зграбаю падатлівыя мятыя паперкі. Саю ў кішэні і за пазуху. Чалы хапае мяне за локаць.
  - Рукі! - загадвае яму Купцоў.
  І потым, звяртаючыся да мяне:
  - Начальнік, астынь!
  Пляскае дзверы за спіной, грыміць эмаляваны імбрычак.
  Я іду да брамы. Беражліва, як шчанюка, нясу за пазухай грошы. Адчуваю на сваіх плячах цяжар усіх рук, якія тычыліся гэтых мятых паперак. Гарката ўсіх слёз. Злую волю...
  Я не заўважыў, як падбеглі ззаду. Вакол стала цесна. Чужыя цені кінуліся пад ногі. Мігнула лямпачка ў драцяной сетцы. І я ўпаў, не пачуўшы ўласнага крыку…
  
  
  У шпіталі я ляжаў тыдні паўтара. Над маёй галавой вісеў рэпрадуктар. У гладкай фанернай каробцы жылі мірныя навіны. На тумбачцы стаялі шахматныя фігуры ўперамешку з бурбалкамі для лекаў. За вокнамі рассцілаўся марозны дзень. Пейзаж у аконнай раме…
  Сухая чыстая бялізна... Мяккія шлапакі, вымыты цёплы халат... Вясёлая музыка з рэпрадуктара... Клінічная шчырасць і шчырасць побыту. Усё гэта засланяла ізалятар, жоўтыя агні над лесабіржай, прымерзлых да аўтаматаў вартавых. І тым не менш я ўспамінаў Купцова вельмі часта. Я не здзівіўся б, мабыць, зайдзі ён да мяне ў сваёй лагернай робе. Ды яшчэ і з кнігай у руках.
  Я не ведаў, хто ўдарыў мяне каля пажарнага стэнда. І ўсё ж адчуваў: непадалёку ад белага ляза мільганула ўсмешка Купцова. Упаў, як цень, на яго твар...
  У шлапаках і халаце я перасек заснежаны двор. Апынуўшыся ў цёмным флігелі, нацягнуў боты. Затым прыехаў у штаб на лесавозе. З'явіўся да падпалкоўніка Грачнева. На яго стале размахваў дзідай чыгунны віцязь. Тон быў начальніцка-фамільярны:
  - Кажуць, на цябе замах быў?
  - Проста сунулі шабер у азадак.
  - Ну і што добрага? - спытаў падпалкоўнік.
  - Ды так, - кажу, - нічога.
  - Як гэта адбылося?
  - Гулялі ў буру. Я забраў грошы.
  - Калі цябе знайшлі, грошай не было.
  - Натуральна.
  - Навошта ж ты прыгод шукаеш?
  - Затым, што падобныя рэчы канчаюцца разнёй.
  - Таварыш падпалкоўнік...
  - Разней, таварыш падпалкоўнік.
  - Гэта ў нашых інтарэсах.
  - Я думаю, трэба па законе.
  - Добра, лічы, што я гэтага не казаў. Ты піцерскі?
  - З Охты.
  - У штабе расказваюць такі анекдот. Прыехаў маёр Беражной на Ропчу. Днявальны яго не пускае. Беражны крычыць: "Я са штаба часткі!" Днявальны ў адказ: «А я – з Лігаўкі!..». Ты прыёмамі самба валодаеш?
  - Больш-менш.
  - Кажуць - ад сякеры і крышана няма прыёму... Можна перавесці цябе ў іншую каманду.
  - Я не баюся.
  - Гэта глупства. Дашлем цябе ў Сіндар…
  - А ў Сіндоры - не зэкі? Такое ж сукі і бязмежжа.
  - Правы думаеш пампаваць?
  - Не збіраюся.
  - Таварыш падпалкоўнік.
  - Не збіраюся, таварыш падпалкоўнік.
  - Вось і выдатна, - сказаў ён, - а то прыжмурыцца нядоўга. Габарыты ў цябе самавітыя, не прамахнешся…
  Штабны грузавік адвёз мяне да пераезду.
  Я ішоў па ўкатанай гладкай дарозе. Затым - па запэцканай конскім гноем ляжнёўцы. Скарачаючы дарогу, перасёк змёрзлы раўчук. І далей - міма вераб'інага гвалту. Уздоўж блакітнаваты сумётаў і калючага дроту.
  Які суправаджаўся брэхам каравульных сабак, я выйшаў да зоны. Убачыў выпраны ружовы сцяг над паддашкавым акенцам жаўнерні. Які пакасіўся фанерны грыб і днявальнага з кінжалам на рамяні. Незнаёмага салдата ля студні. Чыстыя дровы, складзеныя штабелем пад падстрэшкам. І раптам адчуў, як засумаваў па гэтым мужчынскім цяжкім жыцці. Па гэтым жыцці з курывам і лаянкай. З гармонікамі, кажухамі, аўтаматамі, фатаграфіямі, заржавленымі брытвавымі лёзамі і танным адэкалонам…
  Я зайшоў да старшыны. Аддаў яму харчовы атэстат. Затым накіраваўся ў сушылку.
  Там, вакол памоста, заваленага іржавымі дыскамі ад штангі, сядзелі байцы і чысцілі бульбу.
  Пытанняў мне не задавалі. Толькі пісар Багаслоўскі ўсміхнуўся і кажа:
  - А мы цябе навечна ў спісы часці занеслі...
  Як я затым даведаўся, са штаба часці дасылалі ваеннага дазнаўцы. Ён прачытаў лекцыю:
  «Выраджэнне буржуазнага мастацтва».
  Потым яму задалі пытанне: "Як там наш амбал?"
  Лектар адказаў:
  - Следства на адзіна правільным шляху, таварышы...
  Купцова я ўбачыў у зоне. Гэта здарылася перад разводам канвойных брыгад. Ён падышоў і, не ўсміхаючыся, спытаў:
  - Як здароўе, начальнік?
  - Нічога, - кажу, - а ты па-ранейшаму ў адмове?
  - Пакуль закон корміць.
  - Значыць, не працуеш?
  - Устрымліваюся.
  - І не будзеш?
  Міма нас пад грукат сігнальнай рэйкі ішлі зняволеныя. Яны ішлі групамі і паасобку - да брамы. Бугры лавілі па зоне адмовнікаў. Купцоў жа стаяў навідавоку...
  - Не будзеш працаваць?
  - Ніхт, - сказаў ён, - зялёны пракурор ідзе - вясна! Пад кожным дрэвам - хаза.
  - Думаеш бегчы?
  - Ага, трушком. Кажуць, карысна.
  - Улічы, у лесе я выканаю цябе без папярэджання.
  - Замятана, - адказаў Купцоў і падміргнуў.
  Я схапіў яго за борт целагрэйкі.
  - Паслухай, ты - адзін! Зладзейскага закону не існуе. Ты адзін…
  - Дакладна, - усміхнуўся Купцоў, - саліст. Выступаю без хору.
  - Ну і здохнеш. Ты адзін супраць усіх. А значыць, не мае рацыю…
  Купцоў прамовіў павольна, выразна і строга:
  — Адзін заўсёды мае рацыю…
  І раптам я зразумеў, што рады гэтаму зэку, які хацеў мяне забіць. Што я ўвесь час думаў пра яго. Што жыць не магу без Купцова.
  Гэта было так нечакана, недарэчна, брыдка... Я вырашыў усё абдумаць, каб не крывіць душой.
  Я адпусціў яго і пайшоў прэч. Я пачынаў пра нешта здагадвацца. Дакладней - адчуваць, што гэты апошні законнік усть-вымскага лагпункта - мой двайнік. Што рэцыдывіст Купцоў (ён жа — Шалікаў, Рожын, Алямаў) мне дарагі і неабходны. Што ён — даражэйшы за салдацкае таварыства, якое паглынула нікчэмныя драбкі майго ідэалізму. Што мы - адно. Бо так ненавідзець можна аднаго сябе.
  І яшчэ я адчуў, як ён стаміўся…
  
  
  Я памятаю тую зіму, люты, вертыкальны дым над баракамі. Калі лагер засынае, робіцца вельмі ціха. Толькі часам ваўкадаў на блокпосту прыўздымае галаву, бразнуўшы ланцугом.
  Мы ўтрох на КПП.
  Фідэль грэе рукі каля печкавай засланкі. Казырок яго фуражкі зламаны. Ён нагадвае птушыную дзюбу. Побач сядзіць жанчына ў цёмных ад расталага снега бурках.
  - Прозвішча наша Купцовы, - кажа яна, развязваючы хустку.
  - Спатканне не пакладзена.
  - Дык я ж здалёку.
  - Нельга, - паўтарае Фідэль.
  - Хлопчыкі...
  Фідэль маўчыць, затым нахіляецца да жанчыны і нешта шэпча. Ён нешта кажа ёй, нахабна і саромеючыся.
  Уводзяць Купцова. Ён ідзе па-блатнаму, як у свеце. Горбіцца і хавае кулакі ў рукавы. І зноў у мяне адчуванне буры над яго галавой. Зноў я бачу капітанскі масток...
  Зэк спыняецца ў прахадным калідоры. Зазірае на вахту, пазнае і глядзіць, глядзіць... Не стамляецца глядзець. Толькі пальцы яго бялеюць на сталёвай рашотцы.
  - Бора, - шэпча жанчына, - зусім зялёны.
  - Як агурочак, - усміхаецца той.
  - Спатканне не пакладзена, - кажа Фідэль.
  — Яны прапанавалі, — жанчына з сумам глядзіць на мужа, — яны прапанавалі… Мне сорамна паўтарыць…
  - Знайду, - ціха, аднаму сабе кажа Купцоў, - знайду я вас, хлопцы... А ўжо атрымліваць буду - не скашчу...
  - Баклань, - пагрозліва прамаўляе Фідэль, - у ізалятары клетак навалам.
  І потым, звяртаючыся да дзяжурнага наглядчыка:
  - Адвесці!
  Жанчына ўскрыквае, плача. Купцоў стаіць, прыціснуўшыся да кратаў шчакой.
  — Згаджайся, Тамара, — нечакана і выразна кажа ён, — згаджайся. Згаджайся, чаго прапанавалі начальнікі…
  Наглядчык бярэ яго за локаць.
  - Згаджайся, Томка, - кажа ён.
  Наглядчык цягне яго, амаль зрываючы робу. Бачны худыя магутныя ключыцы і сіні арол на грудзях.
  - Згаджайся, - усё яшчэ просіць і моліць Купцоў…
  Я расхінаю дзверы. Выходжу на дарогу. Мяне асляпляе фарамі грымотны лесавоз. У насталай адразу ж апраметнай цемры дарога ледзь адрозная. Я спатыкаюся, падаю ў снег. Бачу неба, белае ад зор. Бачу дрыготкія агні над лесабіржай...
  Усё расплываецца, выслізгвае. Я ўспамінаю мора, выдмы, абясколераны пясок. І дзяўчыну, якая заўсёды мела рацыю. І тое, як мы сядзелі побач на дне перавернутай лодкі. І тое, як я злавіў акунька, кінуў яго ў мора. А потым запэўніваў дзяўчыну, што рыбка крыкнула: "Мэрсі!"
  Потым я ўжо не адчуваў холаду і здагадаўся, што замярзаю. Тады я ўстаў і пайшоў. Хаця ведаў, што буду яшчэ не раз аступацца і падаць…
  Праз некалькі хвілін я адчуў пах сырых бярозавых дроў. Убачыў белы дым над вахтай.
  Шыбы КПП кідалі дрыготкія жоўтыя блікі на адпаліраваную цягачамі ляжнёўку…
  Калі я зайшоў, Фідэль, моршчачыся ад полымя, выграбаў вуголле. Інструктар, вярнуўшыся з абходу, піў гарбату. Жанчыны не было…
  - Такая бікса гэтая Нюрка, - казаў Фідэль, - прыйдзеш - вадзяра, квашаніна. Суцэльнае мамба італьяна. Кірнеш, закусіш, і панеслася душа ў рай. А галоўнае - душэўна, тыпу: "Ваня, не жадаеш ці расолу?"
  - Ці нельга дамовіцца, - панура спытаў інструктар, - каб яна мне вымыла анучы?
  
  
  І зноў настала вясна. Апошні чорны снег панёс асаблівае зімовае цяпло. Па размытых ляжнёўках павольна цягнуліся дні...
  Гэты месяц Купцоў прасядзеў у ізалятары. Ён дайшоў. Пад расхінутай целагрэйкай вылучаліся ключыцы. Зэк паводзіў сябе ціха, толькі аднойчы кінуўся на Фідэля. Мы іх з цяжкасцю расцягнулі.
  Я не здзівіўся. Воўк ненавідзіць сабак і людзей. Але ўсё ж больш - сабак.
  Тройчы я адпускаў яго ў зону. Тройчы ў нарадчыка з'яўляўся кароткі запіс:
  «Адмова»…
  Начальнік канвою ў зялёным плашчы асвятліў ліхтарыкам спіс.
  - Лесапавал - на выхад! - скамандаваў ён.
  Мы прынялі брыгаду ў варот жылой зоны. Пахапіль, стрымліваючы Гаруна, сышоў наперад. Я, вытрымаўшы дыстанцыю, аказаўся ззаду.
  Пасёлак Чэб'ю сустрэў нас брэхам сабак, пахам мокрага бярвення, пахмурнай абыякавасцю насельнікаў.
  Уздоўж захламленых панадворкаў мы накіраваліся да бальніцы. Павярнулі да ракі, вольнай ад лёду, нечакана чыстай і бліскучай. Прайшлі груба пазбіванымі масткамі. Перасеклі чыгуначную лінію з бясколернай травой паміж шпаламі. Мінулі вялізныя цыстэрны, вадакачку і пампезны будынак чыгуначнага сарціра. І ўжо потым выйшлі на брудную ад дажджоў ляжнёўку.
  - У дзяцінстве я любіў па гразі пляскаць, - сказаў мне Фідэль, - а ты? Колькі я галёшаў у лайне пакінуў – гэта страшна падумаць!
  Каля лесапавалу мы сустрэлі каравульную групу. Вартавыя былі ў кажушках. У руках яны неслі тэлефонныя апараты і падсумкі з магазінамі.
  Пахапіль спыніў зэкаў, крануў казырок і пачаў дакладваць.
  - Адставіць! - перапыніў яго начальнік варты Шумейкі.
  Вялізны і рабы, ён выглядае сонным, нават калі бегае за півам. Яркую індывідуальнасць сяржанта Шумейку можна ацаніць толькі падчас надзвычайных здарэнняў. Усё, за выключэннем надзвычайнага здарэння, яму даўно надакучыла…
  Шумейка пералічыў зняволеных. Тасуючы іх асабістыя карткі, накіраваў у перадзоннік адну шэраг за іншы. І нарэшце махнуў вартавым.
  Мы зайшлі на КПП. Фідэль кінуў зброю ў піраміду і лёг на тапчан. Я агледзеў сігналізацыю і пачаў распальваць у печы.
  Пахапіль дастаў з сейфа рацыю. Выцягнуў гнуткую, як вудзільна, металічную антэну. І потым абвясціў нябесныя сферы таямнічымі загаворамі:
  - Алё, Роза! Алё, Ружа! Я - Півоня! Я - Півоня! Сігналізацыя ў парадку. Забарона разарана. Уркі працуюць. Вас не чую, вас не чую, вас не чую…
  
  
  Я зайшоў у вытворчы сектар, накіраваўся да інструменталкі. Каля бочкі з гаручым цямнела маркотная доўгая чарга. Хтосьці закурыў, але адразу кінуў папяросу. Кішэннік Чалы, убачыўшы мяне, знарок гучна заспяваў:
  На лазню, на лазню,
  Эх, ды на слоічку,
  Чамаданчык труне,
  І дзякуй ночцы…
  
  Са мной загаворвалі, я адказваў. Потым, нагінаючыся, выйшаў цераз лес да паляны. Там ля агню сядзеў на кукішках чалавек.
  - Не працуеш, дэман?
  - Устрымліваюся. Прывітанне, начальнік.
  - Значыць, у адмове?
  - Без змен.
  - Будзеш працаваць?
  - Закон не дазваляе.
  - Два тыдні ШІЗА!
  - Начальнік...
  - Будзеш працаваць?
  - Начальнік...
  - Шафёрам, возчыкам, сучкарубам...
  Я падышоў і раскідаў вогнішча.
  - Будзеш працаваць?
  - Так, - сказаў ён, - пойдзем.
  — Сучкарубам ці возчыкам?
  - Так. Пойдзем.
  - Ідзі наперад…
  Ён ішоў і прытрымліваў галінкі. Ступаў у балота, не гледзячы.
  Пад вышкай каля зваленага дрэва палілі зняволеныя. Я сказаў уборніку:
  - Сякера.
  Нарадчык усміхнуўся.
  - Сякера! - крыкнуў я.
  Уборнік падаў Купцову сякеру.
  — Да Лецягі ў брыгаду пойдзеш?
  - Так.
  Пальцы яго няўмела сціскалі канец сякерышча. Пэндзаль выглядала хупава на цёмным залоснившейся дрэўку.
  Як я хацеў, каб ён замахнуўся! Я б скінуў кліфт. Я б скінуў дваццаць стагоддзяў цывілізацыі. Я б узгадаў усё, чаму мяне вучылі на Ропчы. Я б вырваў сякеру і, не даючы яму апамятацца…
  - Ну, - загадаў я, стоячы за два крокі. Адчуваючы кожную травінку пад ботамі. - Ну! - кажу.
  Купцоў ступіў убок. Затым павольна стаў на калені каля пня. Паклаў левую руку на жоўты, шурпаты, мігатлівы зрэз. Затым узмахнуў сякерай і апусціў яе да апошняга груку.
  - Нарэшце, - сказаў ён, сьцякаючы крывёй, - вось зараз - добра…
  - Чаго каштуеш, гандон, - звярнуўся да мяне які падбег нарадчык, - ты ў дамках - кліч ляпілу!..
  
  4 красавіка 1982 гады. Мінеапаліс
  Буду кароткі, бо праз тры дні вас убачу.
  Мінеапаліс - велізарны ціхі горад. Людзей амаль не бачна. Аўтамабіляў таксама мала.
  Самае цікавае тут - рака Місісіпі. Тая самая. Шырыня яе ў гэтых краях - метраў дзвесце. Карацей, навідавоку ў натоўпу амерыканскіх славістаў я гэтую раку пераплыў.
  Пераплыў Місісіпі. Так і напішу ў Ленінград. Па-мойму, дзеля аднаго гэтага варта было ехаць...
  Ведаеце, у сакавіку я даваў інтэрв'ю Рою Стылману. І ён спытаў:
  - Чым цябе больш за ўсё ўразіла Амерыка?
  Я адказаў:
  - Тым, што яна існуе. Тым, што гэта - рэальнасць.
  Амерыка для нас была падобная Карфагену або Трое. І раптам аказалася, што Брадвей - гэта рэальнасць. Ціфані - рэальнасць. Хмарачос Прас - рэальнасць. І Місісіпі – рэальнасць…
  Неяк іду я па Ніжнім Манхэтэне. Спыняюся каля бара. Завецца бар У Джоні . Заходжу. Бяру сваю айрыш-каву і размяшчаюся каля акна.
  Адчуваю, пад сталом нехта ёсць. Нахіляюся - п'яны басяк. Зусім п'яны негр у чырвонай кашулі. (Дарэчы, я такую ж кашулю бачыў на Еўтушэнку.)
  І раптам я ледзь не заплакаў ад шчасця. Няўжо гэта я?! П'ю айрыш-каву ў бары «У Джоні». А пад сталом валяецца чарнаскуры басяк…
  Канешне, шчасця няма. Спакою таксама няма. Да таго ж я слабавольны. І гэтак далей.
  Вядома, усё гэта мішура, серпантын. І бар, і п'яны негр, і айрыш-кава. Але нешта, значыць, ёсць і ў серпанціне. Колькі разоў за апошняе дзесяцігоддзе мяняўся фасон жаночых капелюшоў? А серпантын тысячу гадоў застаецца серпантынам…
  Дапушчальны, шчасця няма. Спакою - не. І волі - таксама няма.
  Але ёсць нейкія прыступы бессэнсоўнага захаплення. Няўжо гэта я?
  Жыву ў гатэлі «Курціс» з мноствам разнастайных забаў. Ёсць бар. Ёсць басейн. Ёсць нейкая падазроная "Гавана-рум". Ёсць крама сувеніраў, дзе я набыў купальныя трусікі для Місісіпі. (На пярэдняй частцы намалявана сасіска і два крутыя яйкі…)
  Ёсць чыстыя прасціны, гарачая вада, тэлевізар, папера. Ёсць надзвычайны сусед - Эрнст Невядомы. (Толькі што ён пераканаўча даказваў Гарысону Солсберы: "Вертыкаль - гэта Бог. Гарызанталь - гэта Жыццё. У пункце скрыжавання - я, Мікеланджэла, Шэкспір і Кафка...")
  Ёсць - вы, якому я шлю гэты бязглузды ліст.
  Жыву ў гатэлі. Удзельнічаю ў нейкім незразумелым сімпозіуме. Грошай - каля сотні.
  Раніцай выйду з гасцініцы. Будзе халаднавата і волка. Мяне спыніць які-небудзь галадранец і спытае:
  - Ці няма запалак?
  Я адкажу:
  - Трымай.
  І працягну яму запальнічку. І чалавеку будзе цяжка прыкурыць на ветры. І тады я дадам:
  - У сябе, у сябе...
  І наўрад ці ён будзе ўзірацца мне ў след. Бо гэтыя некалькі слоў я магу вымавіць без акцэнту.
  Ён скажа:
  - Халаднаватае дзень сёння.
  І я адкажу:
  - Surе.
  І мы пойдзем - кожны сваёй дарогай. Два абсалютна вольныя чалавекі. Удзельнік незразумелага сімпозіума і галадранец у джэмперы, якому пазайздросціў бы Еўтушэнка…
  Уначы мы гулялі ў Бінга. І Невядомы прайграў чатыры разы. Значыць, ён пераможа ў нейкай іншай, невядомай гульні…
  Усіх абдымаю. Хутка ўбачымся. Везу невялікі ўрывак і канец турэмнай аповесці. Мне яго перадалі праз Левіна з Тэхаса. Пачатак адсутнічае. Пачыналася яна, я памятаю, так:
  «На Поўначы ўвогуле цямнее рана. А ў зоне асабліва…»
  Я гэтую фразу куды-небудзь устаўлю.
  Ну, да сустрэчы...
  
  
  Як толькі абарваўся роў матораў, высока над галовамі зашумелі хвоі. Зняволеныя кінулі працу, выцягнулі лыжкі з-за халяваў, пайшлі да хлява.
  Баландэр пагрузіў чарпак у густую і цёмную жыжку.
  Елі моўчкі, затым дасталі капшукі і прыкурылі ад галаўні.
  Дым вогнішча адыходзіў, рабіўся бледным кастрычніцкім небам. Было ціха. Хвоі шумелі ў апусцелым без гулу матораў прасторы над лесапавалам.
  - Пагаворым пра цуды? - сказаў бугор Агешын, насунуўшы ірваны зэкаўскі трыўх.
  — Канчай, — адазваўся Бялуга, — пасля тваіх размоваў не спіцца.
  - Не спіцца? А ты вазьмі ЯГО - ды аб калена! На волі свежы завядзеш, куды багацей…
  Зэкі неахвотна засмяяліся. Восеньскае паветра было насычана пахам саляркі. Пагойдваліся дрэвы ў бледным небе. Сонца прыпадала да шурпатых жаўтлявых баланоў.
  У баку палілі двое. Каротканогі хлопец у замытай целагрэйцы - Ярохін. І былы прараб, ураджэнец чарнігаўскай вобласці, худы мужык - Замараев.
  - Пусты ты чалавек, Ярох, - казаў Замараеў, - пусты і несур'ёзны. Такім у труне і ў заасадзе месца…
  - Пачакай, - сказаў Ярох, - папёр як на буфет!.. А то ж у мяне не заржавее. Магу паказытаць…
  — Спалохаў… Усё ляпаеш языком, а жыццё мінае…
  Ярохін раззлаваўся:
  - Кінь мансы раскідваць, чарнуха тут не пралазіць... Ды і што з табой гаварыць? Ты ж шэры! Ты ж пазаўчора на радыёпрымач з віламі кідаўся... Адно слова - мужык...
  - У нас у кожнай хаце - радыёкропка, - сказаў Замараеў.
  Ён летуценна ўзвысіў вочы і працягваў:
  — У мяне пяцісценка была... Адрына пад шыферам... Кароўнік сечаны... За вокнамі — язмін... Я жыў па сумленні. Прыйдзе, бывала, кум на разгавенне...
  - Кум? - занепакоіўся Ярох. - Опер, ці што?
  - Опер... Сам ты - опер. Кум, кажу... Сваякі... Прыйдзе, хаджала. Партвейнага віна нясе бутэльку... Кум у мяне сур'ёзны чалавек быў, інвалід...
  - Партыйны, ці што? - зноў умяшаўся Ярох.
  - Беспартыйны камуніст, - адчаканіў Замараеў, - нагу страціў у ажыноўку...
  - Значыць, вораг народа?
  - Не вораг, а лейтэнант ОГПУ. Такіх, як мы, шакалаў ахоўваў. Ногі страціў. На баявым пасту адмарозіў... З радоў яго выгналі, але пенсію далі...
  - Дарма, - сказаў Ярох.
  Замараеў не пачуў. Па твары яго блукала шчаслівая ўсмешка. Ён працягваў:
  - Ды кум мой пажартаваць кахаў. Бывала, кажа з парога: "Ідзі за маленькай!" Я толькі галёшы надзену, а кум смяецца: "Адставіць, у мяне ёсць". І дастае бутэльку чырвонага. У нас віно прадавалася за рубель чатыры. А на смак як за рубель семдзесят дзве. Разліём, бывала... Мілата, парадак у хаце... Я жыў па сумленні...
  - Па праўдзе... А сеў завошта?
  Замараев моўчкі стукнуў галінкай па халяве.
  - За што, кажу, сеў? - не сунімаўся Ярох.
  - Ды за пакост.
  - Краў, ці што?
  - Аліфу вось?
  - Ну.
  - Аліфу вось так.
  - Па праўдзе... А потым яе куды? На кірмаш?
  - Не, піў замест ліманаду.
  - Так, - усміхнуўся Ярох, - колькі ж ты пакосты рушыў?
  - Эх, быў час, - сказаў Замараеў, - быў час... Аліфы? Тоны дзве.
  - Колькі ж гэта грошай? Палкуска?
  - Па пазове - сорак тысяч. На старыя, вядома…
  - Ого! А калі ўзяць на кір перавесці?
  - Пусты ты чалавек, - раззлаваўся Замараеў, - адно ў цябе ў галаве. Ты ішоў бы ў цырк замест кенгуру. Чуў пра кенгуру? Такая, з гаманцам на бруху...
  — Ды не прыхапляй ты, — сказаў Ярох, — не прыхапляй. А то як дам па чаўцы!
  - Добра, - спыніў яго Замараеў, - праехалі... А сеў я за тое, што ясна людзям з чужых мільёнаў. З грашыма я вакол начальнік. Грошы - сіла…
  — Вось надыдзе камунізм, — злосна вымавіў Ярох, — і застанешся ты без грошай, горш за гразь. Пры камунізме грошы адменяць…
  - Наўрад, - сказаў Замараеў, - без грошай усё расцягнуць. Так што не адменяць. А будуць грошы - мне і камунізм не страшны.
  - На што табе, шэраму, грошы? Керагаз распальваць? Ты паўчаравікі хоць калі-небудзь насіў? Імпартныя паўчаравікі?
  — Хоць бы кітайскія, — шумеў Ярох, здзіўлена гледзячы на свае разбітыя лагерныя прохара.
  - Боты ў мяне былі ялавыя, - Замараеў, - дзеверам пашытыя.
  - Як гэта - дрэвам? - не зразумеў Ярох.
  - Дзікі ты хлопец. Рускай мовы не разумееш.
  Але Яроху ўжо панесла далей:
  - Вось мне б гэтыя сорак тысяч! Дык я б раскруціўся. Па-твойму, жыццё - што? Яна - калейдаскоп! Ужо я даваў гастроль на волі. Прыйдзеш, хаджала, у кактэйль-хол. Шпурляеш тры чырвонцы. Табе - каньяк, бефстроганаў, філе ... Зноў жа музыка іграе, усюды панны. Дазвольце, як кажуць, на тур вальса? У сэнсе, танга... Яна танчыць, прыбраная, блішчыць, як шчупак... Пасля вязеш яе на хату... У дарозе - чаго-небудзь з газет, Сяргей Ясенін, лятаючыя талеркі... Ну, я даваў гастроль!.. А калі раптам адмова, то я ведаў метад, як любую ўгаварыць па-добраму. Метад просты: "Кладзіся, - кажу, - сука, а то заб'ю!.." Так, я ўмеў рагамі варушыць. Аж дзевы пада мной крычалі!
  - Што без толку крычаць? - сказаў Замараеў.
  - Эх ты, вёска! А сэкс?
  - Чаго? - не зразумеў Замараеў.
  - Сэкс, кажу ...
  - Ты па-людску скажы.
  - Ды каханне ж, каханне... Па-твойму, каханне - гэта што? Каханне - гэта... Каханне - гэта... калейдаскоп. Тыпу - сёння адна, заўтра іншая...
  - Каханне, - сказаў Замараеў, - гэта каб парадак у доме. Каб павага... А з тваімі і па вёсцы не хадзі. Ад людзей срамацішча.
  - Ды ты ўсё жыццё на адной кабыле ездзіў. А ў мяне ў кожным СМУ — законная жонка... Вядома, я не кажу... Бывае... Злавіш штосьці на кончык...
  - А? - не зразумеў Замараеў.
  - На кончык, кажу... Ну, гэта... ганарэя...
  - Чаго?
  - У мужык, ганарэі не ведае! Ды трыпак жа, трыпак!
  - А-а, - Замараеў ледзь адсунуўся, - ты наогул як сюды патрапіў? Ці не за гэта выпадкова?
  - На танцах узялі. Намякнуў аднаму шаберам пад рэбры.
  - З канцамі, ці што?
  - Дзе з канцамі?! Выжыў гад. Ён, падла, на судзе крычыць:
  «Ярохіна дарую!»
  А пракурор - у адмову:
  «Вы вось так, а грамадства дараваць не можа…».
  Спачатку я ў глухую непрытомнасць ішоў. Крычу:
  «Напіўся, усё забыўся!..»
  Ну, а ў канцы мянты падраскалолі. Прызнаўся. Крычу:
  «Страляй! Чаго не страляеш, казёл?! Бачыў бы Ленін тваю штрафную чаўку!..»
  Гэта я - пракурору. Вось ён і даў мне тры гады ні завошта. Пра мяне ў газеце артыкул быў. Не верыш? Далібог! Звалася - "Цвіль".
  - Яно і відаць, - сказаў Замараеў.
  - А хочаш, я таямніцу скажу? — нечакана вымавіў Ярохін. - Хочаш, скажу таямніцу, ад якой пазелянеш. Толькі каб нікому...
  - Ведаю я вашыя таямніцы. Кабур капаеце пад хлебарэзку.
  - Кабур - гэта што... Ну, хочаш, скажу? Табе аднаму, як аднаму. Вось слухай: я па маці - Эпштэйн...
  — Эпштэйн, — недаверліва прыжмурыўся Замараеў, — бачылі мы такіх Эпштэйнаў... Ды ты — фаняк, як і не мы... А калі ты Эпштэйн, навошта сядзіш па хуліганцы? Навошта не па гандлёвай частцы ішоў?
  - У бацьку, - коратка растлумачыў Ярох.
  - Эпштэйн, - паўтараў Замараеў.
  - Вёска, - чулася ў адказ...
  
  
  Гул сігнальнай рэйкі павольна адышоў у прасторным кастрычніцкім небе. Даляцеў стук піларамы. За дрэвамі, грукаючы, прайшоў лесавоз.
  - Пайду малаціць, - сказаў Ярох.
  Ён падняўся, строс тытунёвыя крошкі. Пасля, не азіраючыся, рушыў праз лес да інструменталкі.
  — Вось дык мужык, ганарэі не ведае, — усміхнуўся Ярох.
  - Пусты чалавек, несур'ёзны, - мармытаў яму ўслед Замараеў.
  «Каго толькі не прымацоўваюць», - думаў Ярох.
  "Адкуль такія бяруцца?" - паўтараў яму прараб...
  Лес напоўніўся туманам. Загаўкаў сабака на блокпосту. З'явіўся опер Барташэвіч у вузкіх хромавых ботах.
  Зняволеныя неахвотна ўсталі, патушылі вогнішча і разышліся.
  На вышках змяніліся вартавыя. Хтосьці ад нуды ўключыў пражэктар.
  
  17 красавіка 1982 года. Нью Ёрк
  Я ўсё думаю пра нашу размову. Можа быць, справа ў тым, што зло адвольнае. Што яго вызначаюць - месца і час. А калі казаць шырэй - агульныя тэндэнцыі гістарычнага моманту.
  Зло вызначаецца кан'юнктурай, попытам, функцыяй яго носьбіта. Акрамя таго, фактарам выпадковасці. Няўдалым збегам акалічнасцяў. І нават - дрэнным эстэтычным густам.
  Мы без канца праклінаем таварыша Сталіна, і, зразумела, за справу. І ўсё ж я хачу спытаць - хто напісаў чатыры мільёны даносаў? (Гэтая лічба фігуравала ў закрытых партыйных дакументах.) Дзяржынскі? Яжоў? Абакумаў з Ягадай?
  Нічога падобнага. Іх напісалі простыя савецкія людзі. Ці азначае гэта, што рускія - нацыя даносчыкаў і стукачоў? Ні ў якім разе. Проста адбіліся тэндэнцыі гістарычнага моманту.
  Зразумела, існуе прыроджаная схільнасць да дабра і злу. Больш за тое, ёсць на свеце анёлы і монстры. Святыя і зладзеі. Але гэта - рэдкасць. Шэкспіраўскі Яго, як увасабленне зла, і Мышкін, які ўвасабляе дабро, - унікальныя. Інакш Шэкспір не стварыў бы "Атэла".
  У нармальных жа выпадках, як я пераканаўся, дабро і зло - адвольныя.
  Так што, барані нас Бог ад прасторава-часавай сітуацыі, якая выклікае прыхільнасць да зла…
  Адны і тыя ж людзі выказваюць роўную здольнасць да злачынства і дабрадзейнасці. Якога-небудзь рэцыдывіста я лёгка мог уявіць сабе героем вайны, дысідэнтам, абаронцам прыгнечаных. І наадварот, героі вайны з дзіўнай лёгкасцю раствараліся ў лагернай масе.
  Зразумела, зло не можа здзяйсняцца ў якасці ідэйнага прынцыпу. Прырода дабра больш імкнецца да шырокавяшчальнай агалоскі. Тым не менш у абодвух выпадках дзейнічаюць адвольныя фактары.
  Таму мяне смяшыць любая катэгарычная маральная ўстаноўка. Чалавек добры!.. Чалавек подлы!.. Чалавек чалавеку - сябар, таварыш і брат... Чалавек чалавеку - воўк... І гэтак далей.
  Чалавек чалавеку... як бы гэта лепей выказацца - табула раса. Інакш кажучы - усё, што заўгодна. У залежнасці ад збегу акалічнасцяў.
  Чалавек здольны на ўсё - дрэннае і добрае. Мне сумна, што гэта так.
  Таму дай нам Бог стойкасці і мужнасці. А яшчэ лепш - абставінаў часу і месцы, якія выклікаюць прыхільнасць да дабра ...
  
  
  За дванаццаць гадоў службы ў Ягорава назапасілася шэсць пар імянных гадзіннікаў “Ракета”. Яны ляжалі ў слоіку з-пад гарбаты. А ў скрыні стала ў яго захоўвалася стос пахвальных грамат.
  Неўзаметку прайшоў яшчэ адзін год.
  Гэты год быў цёмным ад расталага снега. Шумным ад брэху каравульных сабак. Горкім ад кавы і старых пласцінак.
  Ягораў збіраўся ў водпуск. Укладваючы рэчы, капітан казаў свайму сябру оперу Барташэвічу:
  - Прыеду ў Сочы. Куплю кашулю з папугаямі. Знайду курортніцу без забабонаў…
  - Прэзерватывы купі, - дзелавіта раіў опер.
  - Ты не рамантык, Жэня, - адказаў Ягораў, дастаючы са скрыні некалькі маленькіх пакетаў, - з шасцідзесятага года валяюцца…
  - І што - ні разу?! - выкрыкваў Барташэвіч.
  - Па-чалавечы - ні разу. А тое, што было, можна не лічыць...
  - Спатрэбяцца грошы - тэлеграфуй.
  - Грошы - не праблема, - адказаў капітан…
  
  
  Ён прыляцеў у Адлер. Купіў у аэрапорце малінавыя шорты. І паехаў аўтобусам у Сочы.
  Там ён пазнаёміўся з аспіранткай Кацюшай Лугінай. Яна коратка стрыглася, чытала прозу Цвятаевай і недалюблівала грузінаў.
  Увечары капітан і дзяўчына сядзелі на астываючым пяску. Мора пахла рыбай і вадаправодам. З-за кустоў з танцпляцоўкі даносіліся перарывістыя крыкі рэпрадуктара.
  Ягораў агледзеўся і прыцягнуў дзяўчыну да сябе. Тая вырвалася, абражана адчуваючы, якімі жорсткімі могуць быць яго рукі.
  - Кіньце, - сказаў Ягораў, - усё роўна гэтым скончыцца. Няма чаго разыгрываць мадам Батэрфляй…
  Каця, не замахваючыся, ударыла яго па твары.
  - Стоп! - вымавіў капітан. - Удар нанесены адкрытай пальчаткай. Суддзя на рынгу робіць вам заўвагу…
  Каця не ўсміхнулася:
  - Пастарайцеся стрымліваць вашыя жывёлы інстынкты!
  - Не абяцаю, - сказаў капітан.
  Дзяўчына зірнула на Ягорава міралюбіва.
  - Давайце пагаворым, - сказала яна.
  - Напрыклад, пра што? - млява спытаў капітан.
  - Вы любіце Гейне?
  - Больш-менш.
  - А Шылера?
  - Яшчэ б…
  
  
  Днём яны каталіся на лодцы. Дзяўчына сядзела на карме. Ягораў шырока вясляр, спрытна варочаючы вёсламі.
  - Зразумейце ж, - казала Каця, - цынізм Ясеніна - гэта толькі маска. Бравада… уласцівая тым, хто лёгка ранім…
  Або:
  - Мінулым летам за мной даглядаў Штоколаў. Неяк Барыс заспяваў у гасцях, і два фужэры лопнулі ад рэзанансу.
  - Мне таксама здаралася біць посуд у гасцях, - рэагаваў капітан, - гэта нармальна. Для гэтага зусім не абавязкова мець моцны голас...
  Або:
  - Мне здаецца, розум ёсць асэнсаваная форма праявы пачуцця. Вы не згодны?
  - Згодзен, - казаў капітан, - проста я адвык…
  
  
  Аднойчы ім сустрэлася ў моры лодка. Пад рулём была выведзена яе назва - "Эсмеральда".
  - Гэй, на паўбаку! - закрычаў Ягораў, усім вопытам і скурай адчуваючы бяду. Адчуўшы непрыемны скразнячок у страўніку.
  Кіраваў «Эсмеральдай» мужчына ў зялёным матылі. На карме ляжаў акуратна згорнуты блакітны пінжак.
  Капітан адразу ж пазнаў гэтага чалавека.
  Фу, як няёмка, падумаў ён. Па-чартоўску няёмка перад паненкай. Атрымліваецца нейкі фраерскі дэтэктыў…
  Ягораў разгарнуўся і, не азіраючыся, паплыў да берага…
  Яны сядзелі ў чабурычнай на гары. Блішчалі твары, міргалі свяцільні, тлусты туман напаўняў памяшканне.
  Ягораў паблажліва піў рыслінг, а Каця казала:
  — Трэба вырвацца з гэтага пекла... З гэтай праклятай тайгі... Вы энергічныя, славалюбівыя... Вы маглі б дабіцца поспеху...
  - У кожнага свая справа, - цярпліва тлумачыў Ягораў, - свой занятак ... І некаторым дастаецца праца накшталт маёй. Нехта павінен выконваць гэтыя абавязкі?
  - Але чаму менавіта вы?
  - У мяне ёсць да гэтага здольнасці. Нервы ў парадку, мала сваякоў.
  - Але ў вас жа дыплом юрыста?
  - У нейкай меры гэта палягчае працу.
  — Калі б вы ведалі, Павел Рамановіч, — сказала Каця, — калі б вы толькі ведалі… Ах, наколькі вы лепшыя за маіх адэскіх прыяцеляў! Усіх гэтых Марыкаў, Шурыкаў, Толікаў... Розных там Стасаў у аранжавых шкарпэтках...
  — У мяне таксама ёсць аранжавыя шкарпэткі, — усклікнуў капітан, — падумаеш... Я іх у спекулянта набыў...
  Да століка наблізіўся чырвананосы дзядзька.
  - Я адгадаў рэцэпт вашага новага кактэйлю, - сказаў Ягораў, - заборыстая штука! Рыслінг напалову з вадой!
  Яны пайшлі да выхаду. Каля акна сядзеў мужчына ў зялёнай бабачцы і чысціў апельсін. Ягораў хацеў прайсці міма, але той загаварыў:
  - Даведаецеся, грамадзянін начальнік?
  Баявік, падумаў Ягораў, каўбойскі фільм.
  - Не, - сказаў ён.
  - А штрафны ізалятар вы памятаеце?
  - Не, я ж сказаў.
  - А перасылку на Віцью?
  - Ніякіх перасылак. Я ў адпачынку…
  - Можа, лесапавал пад Сіндарам? – не сунімаўся былы зэк.
  - Там было занадта шмат камароў, - прыгадаў Ягораў.
  Мужчына ўстаў. З кулака яго выслізнула вузкае белае лязо. Адразу ж капітан адчуў сябе вялікім і мяккім. Прапалі зараз пахі і фарбы. Патухлі ўсе агні. Адчуванні жыцця, смерці, канца, распаду звузіліся да мяжы. Яны размясціліся на грудзях пад тонкай кашуляй. Зліліся ў асляпляльна белую палоску нажа.
  Мужчына сеў, працягваючы чысціць апельсін.
  - Што яму трэба, - спытала дзяўчына, - хто гэта?
  - Перажытак капіталізму, - адказаў Ягораў, - але наогул ладная сволач. Прабачце мяне…
  Кажучы гэта, капітан падумаў аб многім. Яму хацелася выхапіць з кішэні ПМ. Затым - ускінуць руку. Затым апусціць яе да гэтых ненавісных вачэй… Затым груба вылаяцца і націснуць спускавы кручок…
  Усяго гэтага не адбылося. Мужчына сядзеў нерухома. Гэта была нерухомасць супрацьтанкавай міны.
  - Маліся, каб я цябе не сустрэў, - сказаў Ягораў, - а то застрэлю, як сабаку…
  Капітан і дзяўчына гулялі па алеі. Яе перасякалі цені кіпарысаў.
  - Цудоўны вечар, - асцярожна сказала Каця.
  - Васемнаццаць градусаў, - удакладніў капітан.
  Нізка праляцеў самалёт. Ілюмінатары яго былі асветлены.
  Каця сказала:
  - Праз хвіліну ён схаваецца з-пад увагі. А што мы ведаем аб людзях, якія там? Знікне самалёт. Панясе нябачныя малюсенькія міры. І стане сумна, не ведаю чаму…
  — Кацярына Сяргееўна, — урачыста вымавіў капітан і спыніўся, — выслухайце мяне... Я самотны чалавек... Я люблю вас... Гэта глупства... У мяне няма часу, водпуск заканчваецца... Я пастараюся... Асвяжу ў памяці класікаў... Ну і гэтак далей... Я прашу вас …
  Каця засмяялася.
  - Усіх выгод, - вымавіў капітан, - не сярдуйце. Бывайце...
  - Вас цікавіць, што я думаю? Жадаеце мяне выслухаць?
  - Цікавіць, - сказаў капітан, - хачу.
  - Я вам вельмі ўдзячная, Павел Рамановіч. Я параюся... і з'еду з вамі...
  Ён ступіў да яе. Губы ў дзяўчыны былі цёплыя і шурпатыя, як лісток, нагрэты сонцам.
  - Няўжо я вам спадабаўся? - спытаў Ягораў.
  - Я ўпершыню адчула сябе маленькай і бездапаможнай. А значыць, вы моцны.
  - Трэніруемся пакрысе, - сказаў капітан.
  - Да чаго ж вы просты і слаўны!
  - У мяне ёсць больш каштоўная вартасць, - абвясціў капітан, - я нядрэнна зарабляю. Усякія там надбаўкі і іншае. Дарэмна вы смеяцеся. Пры сацыялізме гэта важна. А камунізм усё яшчэ праблематычны... Карацей, вам, калі што, самавітая пенсія будзе.
  - Як гэта - калі што?
  - Ну, там, прышыюць мяне зэкі. Або вохра п'яная што-небудзь замочыць... Мала... Афіцэраў усё ненавідзяць, і салдаты, і зэкі...
  - За што?
  - Праца такая. Здараецца і папрыціснуць чалавека...
  - А гэты? У зялёнай кофце? Які вам нож паказваў?
  — Не памятаю... Нібыта я яго замарыў на лесапавале...
  - Жах!
  Яны стаялі ў зялёнай цемры пад галінкамі. Каця сказала, гледзячы на яркія вокны пансіяната:
  - Мне пара. Цётка, калі даведаецца пра ўсё, лопне ад злосці.
  - Я думаю, - сказаў капітан, - што гэта будзе відовішча не з прыемных...
  
  
  Праз некалькі хвілін ён ішоў па той жа алеі - адзін. Ён ішоў міма незразумела бялелых сцен. Міма дрыготкіх агнёў. Пад шоргатам цёмных галінак.
  - Колькі часу? - спытаў у яго запознены прахожы.
  - Даволі позна, - адказаў капітан.
  Ён пакрочыў далей, фальшыва насвістваючы стары матыў, румбу ці нешта ў гэтым плане…
  
  3 траўня 1982 гады. Бостан
  Нядаўна я перачытваў кавалкі з вашай «Метапалітыкі». Там добра напісана аб выдатках свабоды. Аб тым, якім коштам, воля дастаецца. Пра свабоду як сталай мэты, але і цяжкі цяжар…
  Паглядзіце, што робіцца на эміграцыі. Брайтанскі нэп - у разгары. Поўна хуліганні. (Раней я быў перакананы, што сярэдні тып габрэя - прафесар Эйхенбаум.)
  Нядаўна тамака адкрылі публічную хату. Чатыры паненкі - рускія і адна філіпінка ...
  Падатковае ведамства падманваем. У канкурэнтаў пастрэльваем. У газетах друкуем Бог ведае што…
  Былыя кінааператары гандлююць зброяй. Былыя дысідэнты становяцца ці ледзь не пракурорамі. Былыя пракуроры - дысідэнтамі ...
  Гаспадары рэстаранаў сядзяць на вэлфейры і нават атрымліваюць фудстэмпы. Аўтамабільныя правы можна купіць за сотню. Навуковую ступень - за дзвесце пяцьдзесят...
  Крыўдна думаць, што ўся гэтая брыдота - спараджэнне свабоды. Бо свабода аднолькава добразычлівая і да благога, і да добрага. Пад яе промнямі аднолькава хутка расцвітаюць і гладыёлусы, і марыхуана…
  У гэтай сувязі я прыгадваю адну неверагодную лягерную гісторыю. Зняволены Чычаванаў, рабаўнік і забойца, даседжваў на асаблівым рэжыме апошнія суткі. Назаўтра яго мусілі вызваліць. За плячыма заставалася 20 гадоў тэрміну.
  Я суправаджаў яго ў галаўны пасёлак. Мы ехалі ў аўтазаку з жалезным кузавам. Чычаванаў, паводле інструкцыі, змяшчаўся ў цеснай металічнай камеры. У дзвярах яе было праведзена адтуліну. Зняволеныя называюць гэтую прынаду:
  «Я яго бачу, а ён мяне - не».
  Я, паводле той жа інструкцыі, размясціўся ў кузаве ў борта. У дарозе мне здалося недарэчным так пільна ахоўваць Чычаванава. Бо яму заставалася сядзець некалькі гадзін.
  Я выпусціў яго з камеры. Мала таго - задумаў з ім прыяцельскую гутарку.
  Раптам падступны зэк аглушыў мяне дзяржальняй пісталета. (Як вы здагадваецеся - майго ўласнага пісталета.) Затым ён выскачыў на хаду і бег.
  Праз шэсць гадзін яго яго затрымалі ў пасёлку Іосэр. Чычаванаў паспеў узламаць прадуктовую куфар і дзіка напіцца. За ўцёкі і крадзеж яму дадалі чатыры гады…
  Гэтая гісторыя літаральна патрэсла мяне. Здарэнне здавалася неверагоднай, ненатуральнай і нават трансцэндэнтнай з'явай. Але капітан Прышчэпа, стары лягерны афіцэр, мне ўсё растлумачыў. Ён сказаў:
  - Чычаванаў адсядзеў дваццаць гадоў. Ён прывык. Турма перабудавала яго кровазварот, яго дыхальны і вестыбюлярны апарат. За брамай турмы яму не было чаго рабіць. Ён дзіка баяўся свабоды і задыхнуўся, як рыба…
  Нешта падобнае адчуваем мы, расейскія эмігранты.
  Дзесяцігоддзямі мы жылі ва ўмовах татальнай несвабоды. Мы былі сплясканы накшталт камбалы цяжкім грузам усялякіх забарон. І раптам нас падхапіў раздзіраючы лёгкія ўраган свабоды.
  І мы адправіліся ўзломваць прадуктовую скрыню…
  Здаецца, я адцягнуў увагу.
  Наступныя два фрагменты маюць дачыненне да папярэдняга эпізоду. У іх фігуруе капітан Ягораў - тупоя і злосная жывёла. У маіх апавяданнях ён атрымаўся даволі сімпатычным. У наяўнасці метамарфозы творчага працэсу…
  Раней гэта было нешта накшталт аповесці. Але Дрэйцэр пераслаў мне толькі разрозненыя старонкі. Я паспрабаваў іх укамплектаваць. Стварыў кінамантаж у традыцыях спадара Дос-Пасаса. Дарэчы, у адной старой рэцэнзіі мяне назвалі яго эпігонам…
  
  
  Каця павярнула выключальнік, вокны сталі цёмнымі.
  Было вельмі рана. У пярэднім пакоі гулка цікалі ходзікі.
  Каця сунула ногі ў астылыя хатнія чуні. Выйшла на кухню. Вярнулася. Пастаяла крыху, хутаючыся ў сіні байкавы халацік. Затым адарвала лісток календара, стала чытаць уважліва і павольна, так, нібы ад гэтага залежала шматлікае:
  «Дваццаць восьмае лютага. Чацвер. Пяцьсот шэсцьдзесят гадоў таму нарадзіўся Абдуррахман Джамі. Імя гэтага выбітнага дзеяча персідскай культуры…»
  - Ягораў, прачніся, - сказала Каця, - вада змерзла.
  Капітан неспакойна заварочаўся ў сне.
  - Павел, ва ўмывальніку - лёд...
  - Нармальна, - сказаў капітан, - цалкам нармальна... Пры награванні ўтвараецца лёд... А пры астуджэнні... Не так... Пры астуджэнні - лёд. А пры награванні - дым ... Трэці закон Ньютана. У чым я зусім не ўпэўнены…
  - Снегу намяло да фортачкі. Павел, не спі...
  - Ападкі, - рэагаваў Ягораў, - ты лепш паслухай, які я сон бачыў. Як быццам Варашылаў падарыў мне шаблю. І гэтай шабляй я казычу маёра Коўбу...
  - Павел, не крыўляйся.
  Капітан хутка падняўся, выкаціў з кута халодныя чорныя гантэлі.
  Пры гэтым ён сказаў:
  - Век трэніруйся, а кіта не перап'еш... І ўсё роўна не будзеш такім моцным, як гарыла...
  - Павел!
  - Што такое?! Што здарылася?
  Ягораў падышоў да яе і хацеў абняць.
  Каця вырвалася і гучна заплакала. Яна ўздрыгвала і крывіла рот.
  - А плакаць навошта? - ціха спытаў Ягораў. - Плакаць не абавязкова. Тым больш - рыдаць…
  Тады Каця закрыла твар рукамі і сказала павольна-павольна. Так, каб не перашкодзілі слёзы:
  - Я больш не магу.
  Спахмурнеўшы, капітан дастаў цыгарэту. Моўчкі закурыў.
  За вокнамі блукала шэрая марозная раніца. Блакітнаватыя доўгія цені ляжалі на снезе.
  Ягораў павольна апрануўся, накінуў ватоўку, захапіў сякеру. Снег завішчаў пад яго лыжнымі чаравікамі.
  «Бо дзесьці ёсць іншае жыццё, — думала Каця, — зусім іншае жыццё… Там суніца, вогнішчы і песні… І лабірынт сцяжынак, перасечаных каранямі соснаў… І рэкі, і людзі, якія чакаюць пераправы… Дзесьці ёсць сур'ёзныя белыя кнігі. Вечна выслізгвалая музыка Баха... шоргат аўтамабільных колаў... А тут - брэх сабак. Піларама гудзе з раніцы да вечара, А зараз яшчэ і лёд ва ўмывальніку…»
  Каця падыхала на шкло. Ягораў ставіў цурбан. Некаторы час прыглядаўся да сучка. Потым коратка замахваўся і рэзка апускаў сякеру, злёгку нахіліўшы яе...
  Па радыё гучаў "Турэцкі марш". Каця ўявіла сабе турэцкае войска. Як яны брыдуць па глыбокім снезе ў цяжкіх чалмах. Прабіраюцца ад АХЧ да інструменталкі. Іх ятаганы прымерзлі да похваў, чалмы абледзянелі…
  «Божа, — падумала Каця, — я страчваю розум!»
  Ягораў вярнуўся з ахапак дроў. Абрынуў іх каля печкі. Затым дастаў з кішэні турэмны месыр з фіксатарам, адабраны пры шмоне. Пачаў шчапаць лучыну...
  «Раней я любіла зіму, — думала Каця, — а зараз ненавіджу. Ненавіджу мароз па раніцах і цёмныя вечары. Ненавіджу брэх сабак, платы, калючы дрот. Ненавіджу боты, целагрэйкі... і лёд ва ўмывальніку...»
  - Маўчы, - сказала яна, - я ненавіджу тваю праўду!
  - Як гэта? — не зразумеў Ягораў, затым сказаў: — Ну, хочаш, прывязу з Важаэля яблыкаў, шампанскага, паклічам Жэньку Барташэвіча з Ларысай…
  — Твой Барташэвіч стрыжа за абедам пазногці.
  - Тады Вахтанга Кекелідзэ. У яго татка - князь.
  - Кекелідзэ - пошляк!
  - Гэта значыць?
  - Ты не ведаеш.
  - Чаму не ведаю, - сказаў капітан, - я ведаю. Я ведаю, што ён да цябе чапляўся. У грузінаў такі парадак. Хлопец халасты... Непрыемна, вядома... Можна і ў рыла заехаць...
  - Жанчыне гэта неабходна.
  - Што менавіта?
  - Каб яе даглядалі.
  - Нарадзіць табе трэба, - сказаў капітан...
  Хрыплы, які вібруе брэх на гадавальніку ўзмацніўся. Сярод іншых галасоў вылучаўся адзін нарастаючы тэмбр.
  - Чаму мяне не раздражнялі чайкі, - сказала Каця, - ці дзікія качкі? Я не магу, не магу, не магу пераносіць гэты брэх.
  - Гэта Гарун, - сказаў Ягораў.
  - Жах...
  - Ты яшчэ ваўкоў не чула. Страшная справа...
  У печы, разгараючыся, шыпелі дровы. І вось ужо запахла мокрым снегам.
  - Павел, не сярдуй.
  - Чаго злавацца?..
  - Прывязі з Важаэля яблыкаў.
  - Між іншым, лёд ва ўмывальніку растае.
  Каця падышла ззаду, абняла яго.
  - Ты вялікі, - сказала яна, - як дрэва ў навальніцу. Мне за цябе страшна.
  - Добра, - сказаў ён, - усё будзе добра. Усё будзе проста цудоўна.
  - Няўжо ўсё будзе добра?
  - Усё будзе выдатна. Калі мы самі будзем добрымі. А ці праўда, што лёд ва ўмывальніку растае?
  - Праўда, - сказаў ён, - гэта нармальна. Закон прыроды…
  На гадавальніку зноў забрахаў Гарун.
  - Пачакай, - адхіліў Кацю Ягораў, - я зараз вярнуся. Справа хвіліны…
  Каця апусціла рукі. Выйшла на кухню. Прыўзняла цяжкае вечка рукамыйніцы. Там аплывала невялікая груда лёду.
  - Сапраўды - растае, - услых вымавіла Каця.
  Яна вярнулася, прысела. Ягорава не было.
  Каця завяла ахрыплы патэфон. Яна прыгадала вершы, якія прысвяціў ёй Лёня Мак, штангіст і непрызнаны геній:
  ...Відаць, я тут не зусім дарэчы...
  Патэфон даўно заціх, шэпча...
  Лепш вальса пачакаем, Каця.
  Мне яго не танцаваць лягчэй...
  
  На гадавальніку раздаўся стрэл. Хрыплы сабачы брэх перайшоў на віск і заціх.
  Праз некалькі хвілін вярнуўся капітан. Мінуў міма вокнаў. Ён нешта нёс загорнутае ў брызент.
  Каця баялася падняць вочы.
  - Ну што, - усміхнуўся Ягораў, - цішэй стала?
  Каця паспрабавала спытаць:
  - Што ж?.. Куды ж цяпер?..
  — Гэта не праблема, — супакоіў яе капітан, — выклікаю шныра з рыдлёўкай…
  
  17 траўня 1982 гады. Прынстан
  Як вы ведаеце, Шаламаў лічыць лагерны досвед — цалкам негатыўным…
  Я крыху ведаў Варлама Ціханавіча праз Гену Айгі. Гэта быў надзвычайны чалавек. І ўсё ж я не згодны.
  Шаламаў ненавідзеў турму. Я думаю гэтага мала. Такое пачуццё яшчэ не азначае кахання да волі. І нават - нянавісці да тыраніі.
  Савецкая турма - адна з незлічоных разнавіднасцяў тыраніі. Адна з формаў татальнага ўсёабдымнага гвалту.
  Але ёсць прыгажосць і ў лагерным жыцці. І чорнай фарбай тут не абысціся.
  Па-мойму, адно з яе цудоўных упрыгожванняў - мова.
  Законы мовазнаўства да лягернай рэчаіснасьці – непрыдатныя. Паколькі лягерная гаворка не зьяўляецца сродкам зносін. Яна - не функцыянальная.
  Лагерная мова менш за ўсё разлічана на практычнае выкарыстанне. І ўвогуле, ён з'яўляецца мэтай, а не сродкам.
  На чалавечыя зносіны траціцца самы мінімум лагернай гаворкі:
  «…Цябе ўбральнік выклікае…» — «…Сам яго шукаю…» Такое адчуванне, што зэкі эканомяць на бытавым слоўным матэрыяле. У асноўным жа лагерная гаворка - з'ява творчая, асабліва эстэтычнае, мастацка-бязмэтнае.
  Млоснае лагернае жыццё дае мове прэферэнцыю асаблівай выразнасці.
  Лагерная мова - вычварная, карцінна маляўнічая, арнаментальная і фарсістая. Ён блізкі да гукапісу рэмізаўскай школы.
  Лагерны маналог - займальная слоўная прыгода. Гэта - нейкая драма з якая інтрыгуе завязкай, займальнай кульмінацыяй і бурным фіналам. Або араторыя - з шматзначнымі паўзамі, раптоўнымі нарастаннямі тэмпу, багатай гукавой нюансоўкай і немымі галасавымі фіярытурамі.
  Лагерны маналог - гэта скончаны тэатральны спектакль. Гэта - балаган, яркая, выклікалая і свабодная творчая акцыя.
  Прамова бывалага лагерніка замяняе яму ўсе звыклыя грамадзянскія ўпрыгожанні. А менавіта - прычоску, замежны гарнітур, чаравікі, гальштук і акуляры. Больш за тое - грошы, становішча ў грамадстве, узнагароды і рэгаліі.
  Добра пастаўленая гаворка часта бывае адзінай зброяй лагернага старажыла. Адзіным для яго рычагом грамадскага ўплыву. Непахісным і ўстойлівым падмуркам яго рэпутацыі.
  Дабротная лагерная гаворка выклікае павагу да майстра. Працоўныя заслугі ў лагеры не каціруюцца. Хутчэй - наадварот. Вольныя дасягненні забытыя. Застаецца - слова.
  Вытанчаная гаворка з'яўляецца ў лагеры перавагай такога ж маштабу, як фізічная сіла.
  Добры апавядальнік на лесапавале значыць значна больш, чым добры пісьменнік у Маскве.
  Можна капіяваць Бабеля, Платонава і Зошчанку. Гэтым не без поспеху займаюцца дзясяткі маладых пісьменнікаў. Лагерную прамову падрабіць немагчыма. Паколькі галоўная яе ўмова - арганічнасць.
  Дазвольце прайграць не зусім цэнзурны запіс з майго вайсковага нататніка.
  «Даслалі да нас сяржанта з Масквы. Вельмі інтэлігентнага юнака, сына пісьменніка. Жадаючы здацца заўзятым вохраўцам, ён без канца мацюкаўся.
  Аднойчы ён прыкрыкнуў на нейкага зэка:
  - Ты што, ёбніўся?!
  (Менавіта так паставіўшы націск.)
  Зэк рэагаваў грунтоўна:
  - Грамадзянін сяржант, вы не правы. Можна сказаць - ёбнуўся, ебанулся і наебнуўся. А ёбніўся - такога слова ў рускай літаратурнай мове, прабачце, не…
  Сяржант атрымаў урок расейскай мовы».
  Фраер, які прыкідваецца злодзеем, - смешнае і непрыстойнае відовішча. Аб такіх кажуць: «Таноўка пад законніка капае».
  Мастацтва лагернай гаворкі абапіраецца на даўно існуючыя традыцыі. Тут існуюць непарушныя каноны, жалезныя штампы і незлічоныя рэгламенты. Плюс — неабходнае творчае вынаходства. Гэта як у літаратуры. Сапраўдны мастак, абапіраючыся на традыцыю, развівае рысы асабістай своеасаблівасці.
  Як гэта ні дзіўна, у лягернай прамове вельмі мала лаянкавых словаў. Сапраўдны крымінальнік рэдка апускаецца да мацяршчыны. Ён грэбуе неахайнай мацюкальнай скорагаворкай. Ён шануе сваёй прамовай і ведае ёй кошт.
  Сапраўдны крымінальнік шануе якасць, а не дэцыбелы. Аддае перавагу дакладнасць - багаццю.
  Грыблівае: "Тваё месца ў парашы" - варта дзясятка адборных лаянак. Гнеўнае: «Што ж ты, сука, танеш?!» - забівае напавал. Паблажлівае: «Вось так фраер - ні выкрасці, ні папільнаваць» - дэзавуюе чалавека абсалютна…
  У лагеры яшчэ жывая форма слоўнага паядынку, бліскучай гутарковай дуэлі. Я часта назіраў такія баі - з размінкай, прытворнай апатыяй і раптоўнымі феерверкамі забойнага красамоўства. З вывастранымі фармулёўкамі на ўзроўні Крылова і Лафантэна:
  «Воўк і пазначаных бярэ…»
  У лагеры не клянуцца роднымі і блізкімі. Тут не пачуеш божбы і шматслоўных усходніх запэўненняў. Тут кажуць:
  - Клянуся свабодай!..
  Наступны ўрывак - пра таго ж капітана Ягорава. Кавалкі з сярэдзіны прапалі. Там была гісторыя з канём - калі-небудзь раскажу. І яшчэ — пра бунт на Вясляне, калі Ягорава аглушылі рыдлёўкай...
  Увогуле, страчана старонак дванаццаць. Усё таму, што наша літаратура прыраўноўваецца да дынаміту. Па-мойму, гэта вялікі гонар для нас...
  
  
  У прыбіральні было чыста і прахалодна. Ягораў курыў, седзячы на падаконніку. За акном пажарныя гулялі ў мястэчкі. Праехаў хлебны фургон і, гайдануўшыся, затармазіў каля булачнай.
  Ягораў патушыў цыгарэту і выйшаў. Бальнічны калідор перасякалі сонечныя прамяні. Тут было шмат вокнаў - лёгкія фіранкі ўздрыгвалі і пагойдваліся.
  Па калідоры ішла медсястра. Яна была падобная на манашку і здавалася прыгожай.
  Усе бальнічныя медсёстры здаваліся прыгожымі. Ды яны і былі прыгожанькія. Паколькі яны былі юнымі і здаровымі. А вакол - так шмат празрыстых белых фіранак, халоднага святла, і нічога лішняга…
  - Ну як? - спытаў Ягораў.
  - Стан здавальняючы, - холадна адказала медсястра.
  У яе былі раскосыя вочы, акуратная челка і блакітнаваты халат, сцягнуты на таліі.
  Медсёстры ў палатах і рэгістратуры здаваліся нячулымі. Бо яны казалі тое, што не кожнаму прыемна чуць…
  - Ясна, - сказаў капітан, - здавальняючае - значыць дрэннае?
  - Перашкаджаеце працаваць, - вымавіла яна тонам змучанай паштовай служачай.
  – Сунуць бы цябе галавой у мясасечку, – нягучна вымавіў капітан.
  Па калідоры таропка ішоў хірург з чатырма асістэнтамі. Яны былі вышэй за яго ростам. Хірург нешта казаў ім, не паварочваючыся.
  Ягораў стаў на дарозе.
  - Потым, потым, - адхіліў хірург, - мы, лекары, забабонныя…
  Ён амаль жартаваў.
  – Калі мая жонка, – сказаў капітан, – калі нешта здарыцца… Усё, што будзе потым, ужо не мае значэння.
  - Перастаньце блюзніраваць, - сказаў хірург, - ідзіце абедаць. Выпіце партвейна. Сталовая за вуглом...
  - Які ты здаровы, - сказаў капітан.
  - Хто гэта? - здзівіўся хірург. - Навошта? Я ж прасіў...
  Выйшаўшы з лякарні, Ягораў заплакаў, адвярнуўшыся да сцяны. Ён успомніў Каціна твар, дзіцячае і злое. Успомніў пальцы з абкусанымі пазногцямі. Прыгадаў усё, што было...
  Потым закурыў і адправіўся ў сталовую. Там было некалькі наведнікаў. Частка алюмініевых зэдлічкаў стаяла штабелем у куце.
  Капітан сеў ля акна, заказаў віно і шніцаль. Афіцыянткі ў сталовай здаваліся прыгожымі і падобнымі на медсясцёр. На афіцыянтках былі яркія шаўковыя блузкі і карункавыя фартухі. Касірка незадаволена пазірала ў залу. Перад ёй ляжала тоўстая ірваная кніга.
  Абедаючы, Ягораў назіраў, як два салдаты мыюць грузавік.
  Ён выйшаў са сталовай, купіў газету. Пакруціў і сунуў яе ў кішэню. Насустрач ішла жанчына з мятлой. Жанчына драпала маставую з расплясканымі недакуркамі.
  Праехаў на веласіпедзе чыгуначнік. Спіцы ўтваралі лёгкі мігатлівы круг.
  Праз гадзіну Ягораў зайшоў у клініку. Ён стаяў у калідоры пад люстрай. На акне гайдалася расліна з цвёрдымі зялёнымі ўцёкамі. Кветкі ў бальніцы здаваліся штучнымі.
  Па калідоры ішоў хірург. Мокрыя рукі ён нёс перад сабой, як рэч. Медсястра падала яму сурвэтку. Затым накіравалася да Ягорава.
  Раптам яна здалася яму непрыгожай. Яна была падобная на разумнага сур'ёзнага хлопчыка. На медсястры быў халат з чарнільнай плямкай у вароты і заношаныя хатнія туфлі.
  - Вашай жонцы лепш, - пачуў капітан, - Маневіч зрабіў цуд.
  Ягораў азірнуўся - хірурга не было. Ён зрабіў цуд і затым сышоў.
  - Як прозвішча? - перапытаў Ягораў, але медсястра таксама сышла.
  Ён спусціўся ўніз па лесвіцы. Гардэробшчык падаў яму шынель. Капітан працягнуў яму рубель. Стары паважліва прыўзняў бровы.
  Медсястра ў рэгістратуры напявала:
  …Падары мне месяцовы камень,
  Талісман майго кахання…
  
  Яна здалася Ягораву непрыгожай.
  - Быццам бы маёй жонцы лепш, - сказаў капітан, - яна заснула.
  Памаўчаў і дадаў:
  - Усё ж дасведчаныя людзі - габрэі. Можа, дарма іх ціснулі стагоддзямі?.. Году ў шасцідзесятым да нас даслалі аднаго. Усе казалі - габрэй, габрэй... Апынуўся п'ючым чалавекам...
  Медсястра абарвала спевы і незадаволена ўткнулася ў паперы.
  Капітан выйшаў на вуліцу. Насустрач ішлі людзі - у сандалях, кепках, берэтах, стракатых кашулях і цёмных акулярах. Яны неслі гаспадарчыя сумкі і партфелі. Жанчыны ў рознакаляровых блузках здаваліся прыгожымі і падобнымі на медсясцёр.
  Але галоўнае было тое, што спіць жонка. Што Каця ў бяспецы. І што яна, мусіць, хмурыцца ў сне ...
  
  24 траўня 1982 гады. Нью Ёрк
  Я ўжо казаў, што зона ўяўляе сабой мадэль дзяржавы. Тут ёсць спорт, культура, ідэалогія. Ёсць нешта накшталт камуністычнай партыі. (Секцыя ўнутранага парадку.) У зоне ёсць камандзіры і радавыя, акадэмікі і невукі, мільянеры і беднякі.
  У зоне ёсць школа. Ёсць паняцці - кар'еры, поспеху.
  Тут захоўваюцца ўсе прапорцыі чалавечых адносін.
  Вялікае месца ў лагерным жыцці займае перапіска з роднымі. Хаця сваякі ёсць далёка не ва ўсіх. А на асаблівым рэжыме - тым больш. Адбіваюцца гады лагераў і турмаў. Жонкі знайшлі сабе іншых прыхільнікаў. Дзеці настроены супраць сваіх бацькоў. Сябры і знаёмыя альбо цягнуць тэрмін, альбо згубіліся ў вялізным свеце.
  Тыя ж, у каго ёсць родныя і блізкія, шануюць перапіскай з імі - надзвычай.
  Ліст з дому – лагерная святыня. Уратуй вас Бог смяяцца над гэтымі лістамі.
  Іх чытаюць услых. Нязначныя дэталі падаюцца як форменныя сенсацыі.
  Напрыклад, жонка паведамляе:
  «…Ленька такі настойлівы. Кол па хіміі схапіў…»
  Шчаслівы бацька перарывае чытанне:
  - Бач ты, кол па хіміі...
  Яго фізіяномія расцягваецца ў задаволенай усмешцы.
  І ўвесь барак паважліва паўтарае:
  — Кол па хіміі... Гэта табе не сабачы хрэн...
  Іншая справа - перапіска з "завочніцамі". У ёй шмат цынізму, прытворства, малявання.
  Такія лісты складаюцца калектыўна. У іх зняволеныя выяўляюць сябе ахвярамі трагічных абставін. Выяўляюць гарачае жаданне вярнуцца да стваральнай працы. Наракаюць на адзіноту і людскую злосць.
  У зоне ёсць карыфеі эпісталярнага жанру. Майстры па складанні немых тэкстаў. Вось характэрны пачатак лягернага ліста да “завочніцы”:
  «Добры дзень, незнаёмая жанчына (а можа быць — дзяўчына) Люда! Піша табе былы ўпарты дамушнік, а цяпер кваліфікаваны кіроўца лесавоза - Рыгор. Аловак трымаю левай рукой, бо правая мая рука гноіцца ад непасільнай працы…»
  Перапіска з "завочніцамі" - фальшывая і вычварная. Але і ў гэтых лістах утрымліваецца даволі глыбокае пачуццё.
  Відавочна, зняволенаму неабходна нешта ляжалае па-за яго паскудным жыццём. Па-за зонай і тэрмінам. Па-за ім самім. Нешта такое, што дазволіла б яму забыцца пра сябе. Хоць бы на час адключыць тормазы сябелюбства. Нешта безнадзейна далёкае, амаль міфічнае. Можа быць, дадатковая крыніца святла. Нейкі прадмет бескарыслівага кахання. Не занадта шчырай, дурной, прытворнай. Але менавіта - каханні.
  Прытым, чым безнадзейнейшая мэта, тым глыбейшыя эмоцыі.
  Адсюль — тая бязмежная ўвага, якой карыстаюцца лагерныя жанчыны.
  Іх, як правіла, некалькі ў зоне. Працуюць яны ў адміністрацыйна-гаспадарчым сектары, бухгалтэрыі і медыцынскай частцы. Апроч гэтага, ёсць жонкі афіцэраў і звыштэрміноўцаў, якія раз-пораз наведваюцца ў лагер.
  Тут кожную, самую несамавітую, жанчыну праводзяць дзясяткі захопленых вачэй.
  Гэта ўвага па-свойму цнатліва і бескарысліва. Жанчына прыпадабняецца відовішча, тэатру, чыстаму кіно. Сама недасягальнасць яе (а становішча вольнай жанчыны робіць яе практычна недасягальнай) вызначае чысціню думак.
  - Ты паглядзі, - кажуць зэкі, - якая жанчына!.. Ужо я б падпісаўся на гэтую марцыфаль!..
  Тут - упор на назоўнік. Тут дзівіць жанчына наогул, а не яе пэўныя добрыя якасці. Тут пануе розумамі жанчына як факт. Жанчына, як такая, з'яўляецца цудам.
  Яна - марцыфаль. Гэта значыць нешта загадкавае, узвышанае, экзатычнае. Кефаль з марцыпанам…
  Зэкі вельмі рэдка замахваюцца на вольных службоўцаў жанчын. Па-першае, гэта безнадзейна. Занадта вялікая сацыяльная прорва. Акрамя таго, гэта не галоўнае. Значна важней - культ, мара, наяўнасць ідэалу.
  Пры гэтым уяўныя амуры з жонкай начальніка лагера - адна з распаўсюджаных калізій мясцовага фальклору. Адзін з вандроўных сюжэтаў турэмнай міфатворчасці.
  У гэтым амаль фантастычным сюжэце ёсць несумнеўная мастацкая логіка. Менавіта так рэалізуецца мара аб сацыяльнай адплате.
  Нешта падобнае здараецца і на волі. У Таліне ў мяне быў прыяцель Эйна Рып. Яму ўдалося спакусіць жонку эстонскага міністра культуры. Яна была касавокай настолькі, што староннія людзі ў рэстаране пыталіся:
  - Што вы на мяне так глядзіце?..
  Тым не менш Рып яе любіў. Рып самасцвярджаўся, валодаючы жонкай партыйнага функцыянера. Катуючы гэтую жанчыну, Рып перажываў імгненні сацыяльнай імпрэзы.
  Рып казаў мне:
  - У яе твары я ўрабіў пракляты савецкі рэжым…
  Вернемся да нашага рукапісу. Засталося чатыры разрозненыя кавалкі. Пераказваць страчаныя старонкі - дурное. Аднавіць іх - немагчыма. Бо забыта галоўнае - якім быў я сам.
  Увогуле - глядзіце…
  
  
  Паспрабуйце зайсці да доктара Яўшыца з адарванай галавой у руцэ. Ён паглядзіць на вас маркотнымі блізарукімі вачыма і абыякава спытае:
  - На што скардзіцеся, сяржант?
  Каб дабіцца ў Яўшыца вызвалення, трэба перажыць авіяцыйную катастрофу. І ўсё ж за год я навучыўся сімуляваць хваробы - ад радыкуліту да катара. Я распрацаваў уласны метад. Метад складаўся ў наступным. Я проста называў які заўгодна фантастычны сімптом. І затым адстойваў яго з дзікай упартасцю. Цэлы месяц, напрыклад, я дурэў Яўшыца, паўтараючы:
  - Такое адчуванне, доктар, што з мяне выпампоўваюць кісларод. Акрамя таго, у мяне баляць пазногці і свярбіць хрыбетнік…
  Аднак на гэты раз мне не пашанцавала. Мой радыкуліт бясслаўна праваліўся. Яўшыц сказаў мне:
  - Можаце ісці, сяржант.
  І дэманстратыўна раскрыў Сіменона.
  - Цікава, - сказаў я, даючы зразумець, што на лекара кладзецца адказнасць за згубны ход хваробы.
  - Не затрымліваю вас, - прамовіў доктар.
  Я напіўся з цынкавага бачка, зазірнуў у ленінскую пакой.
  Там у адзіноце сядзеў Фідэль. Перад ім было перакуленае крэсла. Прыпадабняючыся старажытным майстрам, Фідэль пакрываў вытанчанай разьбой ніжнюю частку сядзення. Пры гэтым ён нешта напяваў.
  - Здароў, - кажу.
  Фідэль адсунуў крэсла. Потым ганарліва паглядзеў на сваю працу. Я прачытаў кароткую, усёабдымную лаянку.
  - Вось, - сказаў ён, - крык душы!
  Потым спытаў:
  - Табе Эдыта П'еха падабаецца? Толькі шчыра.
  - Яшчэ б, - сказаў я.
  - На твар і на фігуру?
  - Ну.
  - А бо яе хто-небудзь гэта самае, - размроіўся Фідэль.
  - Не выключана, - кажу.
  - У жанчыне галоўнае не гэта, - сказаў Фідэль, - галоўнае - характар. У сэнсе — станоўчыя якасці… У мяне была адна чувіха ў Сыктыўкары, дык я ёй кветкі дарыў. Незабудкі, ружы, хрызантэмы ўсялякія…
  - Хлусіш, - сказаў я.
  - Хлушу, - згадзіўся Фідэль, - толькі справа ж не гэтая. Справа ў прынцыпе... Ты ў ноч заступаеш?
  - Ну.
  — У шостым бараку зэкі нешта хімічаць. Сам опер папярэджваў.
  - А што канкрэтна?
  - Не ведаю, ты яго спытай. Нейкую паганку заварочваюць. Або проста валыняць…
  - Добра было б высветліць.
  - Опера спытай ...
  
  
  Мы прайшлі праз казарменны двор. Навабранцы займаліся страявой падрыхтоўкай. Камандаваў імі сяржант Мялешка. Убачыўшы нас, ён жыва змяніў тон.
  - Што, Парамонаў, - закрычаў сяржант, - яйкі перашкаджаюць?!.
  Бацька Парамонава быў літаратуразнаўцам. Маршыраваць яго сын не ўмеў. Гімнасцёрку называў сарочкай. Аўтамат - стрэльбай. Акрамя таго - пісаў вершы. З кожным днём яны гучалі ўсё схамяней…
  Мы прайшлі ўздоўж прыбіральні з расчыненымі дзвярыма. Апынуліся на гадавальніку. Прасторныя вальеры былі агароджаны жалезнымі сеткамі. Там шалелі зласлівыя каравульныя сабакі. Кудлатая Альма ад лютасьці грызла ўласны хвост. Яе поўсць была ў крыві…
  Пахапіля не было. Інструктар Волікаў нешта майстраваў за сталом. Перад ім стаяў рэпрадуктар. Задняя сценка была адкручана. Я адчуў востры пах каніфолі.
  Убачыўшы нас, інструктар выключыў паяльнік.
  - Добра ў цябе, - сказаў Фідэль, - начальства рэдка зазірае.
  Мы агледзелі бярвеністыя сцены. Нядбайна прыбраную пасцелю. Каляровыя фотаздымкі над сталом. Табліцу футбольнага чэмпіянату, гітару, інструкцыю па дрэсіроўцы сабак...
  - Папруць мяне адсюль, - заўважыў Волікаў, - сабакі літаральна звар'яцелі. Выстаўляю Альму на блокпост. Зэк ідзе ўздоўж плота - яна хвастом махае. А на салдат - кідаецца. Зусім здзічэла. Нават мяне не прызнае. Кармлю яе, падлу, праз адмысловую амбразуру.
  - Вось бы апынуцца на яе месцы, - сказаў Фідэль, - ды капітану Токару горла перагрызці. А што, ёй жа трыбунал не страшны…
  - Калі жадаеце, я шчанюкоў пакажу, - сказаў Волікаў, нацягваючы штаны.
  Мы, нагнуўшыся, прайшлі ў адмысловую камору. Там ляжала на баку рыжаватая сука Мамуля. Яна ўстрывожана падняла галаву. Побач, уткнуўшыся ёй у чэрава, варушыліся шчанюкі.
  - Не чапай, - сказаў Волікаў Фідэлю.
  Ён пачаў браць шчанюкоў і перадаваць нам. У іх былі ружовыя жываты. Тонкія лапы дрыжалі.
  Фідэль паднёс аднаго з іх да твару. Шчанюк лізнуў яго. Фідэль засмяяўся і пачырванеў.
  Мамуля неспакойна аглядала нас і варушыла хвастом.
  Некалькі секунд усе стаялі моўчкі. Затым Фідэль уздзеў рукі, як джазавы спявак Чэлентана на вокладцы грампласцінкі «Супрафон». Затым ён пакрыў мацюком усіх семярых шчанюкоў. Суку Мамулю. Ротнае начальства. Асабіста капітана Токара. Мясцовы клімат. Інструкцыю наглядсаставу. І маючы адбыцца традыцыйны лыжны крос.
  - Трэба за бутэлькай ісці, - сказаў Волікаў. Як быццам убачыў недзе адпаведны знак.
  - Нельга, - сказаў я, - мне вечарам заступаць.
  - У шостым паганка пачынаецца, чуў?
  - А што канкрэтна?
  - Не ведаю. Опер інструктаваў.
  - Ідзі ты да Яўшыца, - сказаў Фідэль, - маўляў... Кашляю... У страўніку рэзі...
  - Я быў. Ён мяне выставіў.
  - Яўшыц зусім здзічэў, - заўважыў Волікаў, пагладжваючы Мамулю, - абсалютна... Прыходжу неяк раз. Глытаць, маўляў, балюча. А ён і адказвае: «Вы б паменш глыталі, яфрэйтар!..» Намякае, казёл, што я п'ю. Нябось сам дзьме шнапс у адзіночку.
  - Не падобна, - сказаў я, - дзед у выключнай форме. Кірным яго не бачылі.
  - Паддае, паддае, - умяшаўся Фідэль, - у дактароў навалам спірту. Чаму б і не выпіць?..
  - Наогул так, - кажу.
  - Я чуў, ён Максіма Горкага загубіў, яшчэ калі быў ворагам народа. А ў шасцідзесятым яму памілоўка выйшла… Леа… рэаліі… рэалізавалі яго. А доктар - пакрыўдзіўся: "Куды ж вы глядзелі, пакуль я тэрмін цягнуў?!." Так і застаўся на Поўначы.
  - Іх паслухаць, - раззлаваўся Волікаў, - кожны сядзіць ні за што. А шпіёнаў я наогул не люблю. І ворагаў народа таксама.
  - Ты іх бачыў? - пытаю.
  - Тут трапіўся мне адзін жыд, заўбаней. Сядзіць за разбэшчванне малалетніх.
  - Які ж гэта вораг народа?
  - А што, па-твойму, - сябар?
  Волікаў пайшоў памачыцца. Праз хвіліну вярнуўся кажа:
  - Альма зусім здзічэла, начыста. Брэша на мяне, як быццам я чужы. Я раз не вытрымаў, падышоў і таксама - як залаю. Напалохаў яе да смерці...
  - На яе месцы, - сказаў Фідэль, - я б усім, і цырыкам і зэкам, горла перагрыз…
  - Нам за што? - пацікавіўся Волікаў.
  - А за ўсё, - адказаў Фідэль.
  Мы памаўчалі. Было чуваць, як у каморы пішчаць шчанюкі.
  - Добра, - сказаў Волікаў, - так ужо і быць.
  Ён дастаў з-пад матраца бутэльку вермута з зялёнай этыкеткай.
  - Вось. Ад сябе ж і схаваў... І адразу знайшоў.
  Вермут быў запячатаны сургучом. Фідэль не захацеў важдацца, ударыў горлачкам аб край пліты.
  Мы выпілі з адной кружкі. Волікаў дастаў балгарскія цыгарэты.
  - Ого, - сказаў Фідэль, - вось што значыць жыць без начальства. Усё ў цябе ёсць - шнапс і курыва. А адзін інструктар на Весляне, кажуць, нават трыпер падхапіў…
  За акном сяржант Мялешка падвёў узвод да прыбіральні. Рушыла ўслед каманда:
  - Акрыяць!
  Усе засталіся знадворку. Размясціліся вакол дашчанай будкі. Праз хвіліну снег пакрыўся вензелямі. Тут жа ўзнікла імправізаванае спаборніцтва на далёкасць. Наколькі можна было бачыць, перамог Якімовіч з Гомеля...
  Белы дым вертыкальна паднімаўся над дахам гарнізона. Замыраны сцяг маркотна павіс. Дашчаныя сцены здаваліся асабліва нерухомымі. Так можа быць нерухомая лодачная прыстань каля імклівай горнай ракі. Або паўстанак, на якім экспрэс толькі злёгку тармозіць, а затым імчыцца далей.
  Днявальныя ў целагрэйках расчышчалі снег каля ганка шырокімі фанернымі рыдлёўкамі. Драўляныя ручкі рыдлёвак блішчалі на сонцы. Зялёны грузавік з брызентавым фургонам спыніўся каля дзвярэй вайсковай кухні…
  - Боб, ты да зэкаў добра ставiшся? - спытаў Фідэль, дапіваючы віно.
  - Па-рознаму, - сказаў я.
  - А я, - сказаў Волікаў, - проста канчаю, гледзячы на зэкаў.
  - А я, - кажа Фідэль, - заблытаўся зусім…
  - Добра, - кажу, - мне на дзяжурства пара…
  
  
  Я зайшоў у казарму, надзеў кажушок і адшукаў лейтэнанта Хурыева. Ён павінен быў мяне праінструктаваць.
  - Ідзі, - сказаў Хурыеў, - будзь асцярожны!
  Лагерная брама была расчынена. Да іх пад'язджалі аўтазакі з лесапавалу. Зняволеныя сядзелі ў кузаве на падлозе. Салдаты размясціліся за бар'ерамі каля кабін. Калі машына тармазіла, яны саскоквалі першымі, затым хутка адыходзілі, трымаючы аўтаматы наперавес. Пасля гэтага саскоквалі зняволеныя і ішлі да брамы.
  - Першы шэраг - марш! - камандаваў Твауры.
  У правай руцэ ён трымаў брызентавы мяшочак з карткамі. Там былі пазначаны прозвішчы зняволеных, асаблівыя прыкметы і тэрміны.
  - Другі шэраг - марш!
  Уркі ішлі, расхінуўшы ватовыя бушлаты, не заўважаючы хрыплівых сабак.
  Грузавікі разгарнуліся і асвятлілі фарамі вароты.
  Калі брыгады прайшлі, я адчыніў дзверы вахты. Кантралёр Белата ў расшпіленай гімнасцёрцы сядзеў за пультам. Ён высунуў загваздку. Я апынуўся за кратамі ў вузкім прахадным калідоры.
  - Курыць ёсць? – спытаў Белата.
  Я кінуў у жолаб для ксіў некалькі пакамечаных цыгарэт. Штыр вярнуўся на ранейшае месца. Кантралёр прапусціў мяне ў зону…
  
  
  На Поўначы ўвогуле цямнее рана. А ў зоне - асабліва.
  Я прайшоў уздоўж сцен барака. Дасягнуў варот, пад якімі цьмяна блішчалі рэйкі вузкакалейкі. Зазірнуў на КПП, дзе звыштэрміноўцы гулялі ў свідру.
  Я павітаўся - мне не адказалі. Толькі ленінградзец Ігнацьеў узбуджана крыкнуў:
  - Боб! Я сёння тырчу!..
  Змятыя карты бязгучна падалі на адпаліраваны локцямі стол.
  Я дакурыў цыгарэту, паклаў недакурак у кансервавы слоік. Затым, расхінуўшы дзверы, пераканаўся, што канчаткова сцямнела. Трэба было ісці.
  Шосты барак знаходзіўся справа ад галоўнай алеі, пад вышкай. Там па аператыўных звестках рыхтавалася паганка.
  Я мог бы і не заходзіць у шосты барак. І ўсё ж - пайшоў. Мне хацелася скончыць з усім гэтым да наступу абсалютнай цішыні.
  У кутках шостага барака хаваліся цені. Цьмяная лямпачка асвятляла грубы стол і двух'ярусныя нары.
  Я агледзеў барак. Усё гэта было мне знаёма. Жыццё з адкінутымі пакровамі. Просты і адназначны сэнс рэчаў... Параша ля ўваходу, карцінкі з "Агеньчыка" на закураных бэльках... Усё гэта не палохала мяне. Толькі выклікала жаль і агіду…
  Бугор Агешын сядзеў, расставіўшы локці. Твар яго выказваў злое нецярпенне. Астатнія разышліся па кутах.
  Усе глядзелі на мяне. Я адчуў сябе ніякавата і кажу Агешыну:
  - Ану выйдзем.
  Той устаў, агледзеўся, як бы даючы апошнія распараджэнні. Затым накіраваўся да дзвярэй. Мы спыніліся на ганку.
  - Зека Агешын слухае, - сказаў бугор.
  У яго манерах была сумесь павагі і хамства, якая тыповая для зняволеных асобага рэжыму. Дзе пад крывадушным «начальнік» выразна чуецца – «цэгла»…
  - Слухаю вас, грамадзянін начальнік!
  - Што вы там задумваеце, груд? - спытаў я.
  Мне не варта было задаваць гэтае пытанне. Я парушаў, такім чынам, правілы гульні. Па ўмовах гэтай гульні наглядчык аб усім здагадваецца сам. І прымае меры, калі ён на гэта здольны…
  - Крыўдзіш, начальнік, - сказаў бугор.
  - Што я, не бачу...
  Тут я ўспомніў чырванарожага афіцыянта з мадэрнізаванай піўной на Лігаўцы. Аднойчы я вырашыў выкрыць яго ў жульніцтве і дастаў аўтаручку. Пакуль я лічыў, афіцыянт спакойна глядзеў мне ў твар. Ды яшчэ паўтараў фамільярным тонам:
  "Лічы, лічы... Усё роўна я цябе аблічу..."
  - Калі што здарыцца, ты з брыгадзіраў паляціш!
  - За што, начальнік? - вымавіў Агешын з прытворным спалохам.
  Мне захацелася даць яму ў морду…
  - Добра, - сказаў я і пайшоў.
  Засыпаныя снегам чырванаватыя акенцы шостага барака засталіся ззаду.
  Я вырашыў зайсці да оперы Барташэвічу. Гэта быў адзіны афіцэр, які казаў мне "ты". Я знайшоў яго ў штрафным ізалятары.
  - Гуд іўнінг, - сказаў Барташэвіч, - добра, што ты з'явіўся. Я тут філасофскае пытанне вырашаю - чаму людзі п'юць? Дапусцім, раней казалі – перажытак капіталізму ў свядомасці людзей… Цень мінулага… А галоўнае – уплыў Захаду. Хаця паддаём мы выключна на Усходзе. Але гэта яшчэ добра. Ты мне вось што растлумач. Калісьці я жыў у вёсцы. У майго суседа быў казёл. Такога алкаша я ў жыцці не ўзгадаю. Хоць чырвонае, хоць белае - толькі налівай. І Захад тут не ўплывае. І мінулага быццам бы няма ў казла. Ён жа не стары бальшавік... Я і падумаў, ці не заключана ў алкаголі таямнічая сіла. Накшталт той, што ўтвараецца пры распадзе атамнага ядра. Так ці нельга гэтую сілу выкарыстоўваць у мірных мэтах? Напрыклад, каб я з войска раней за тэрмін дэмабілізаваўся?..
  У ізалятары - рашоткі на вокнах. У куце пліта. На пліце - кіпячы імбрычак, абкладзены сухарамі. За сцяной дзве адзіночныя камеры. Іх называюць - "шклянкі". Цяпер яны пустуюць…
  - Жэня, - сказаў я, - у шостым бараку, здаецца, паганка наспявае. Гэта праўда?
  - Так, я якраз хацеў цябе папярэдзіць.
  - Чаго ж не папярэдзіў?
  - Філасофскія думкі нарынулі. Адцягнуўся. Пардон…
  - А ў чым там справа?
  - Жадаюць аднаму стукачу цёмную задаволіць. Анучыну Івану.
  - Гэта ж твой любімы кадр.
  - Ужо не мой. Я гэтага тыпу выкарыстоўваць не ў стане. Форменны псіх. На палітыцы крануўся. Што яго ні спытай, ён усё за палітыку. Гэты, кажа, прынізіў вялікую выяву. У гэтага - нездаровыя тэндэнцыі. Быццам адзіны, хто за савецкую ўладу, — грамадзянін Анучын. Цьфу, стварае ж прырода...
  - А па справе ён хто?
  - Баклан, натуральна. Я табе вось што скажу. Сядзі ты на вахце. Або ў мяне. А ў шосты барак не лезь.
  - Дык яны ж яго замочаць! Кожны суне па разе, каб усе маўчалі...
  — Табе што, Анучына шкада? Улічы, ён і на цябе капаў. У сэнсе, што ты кантынгенту патураеш.
  — Не ў Анучыне справа. Трэба паводле закону.
  — Ты ўвогуле залішне з зэкамі цырымонішся.
  - Проста мне здаецца, што я такі самы. Ды і ты, Жэня…
  - Во дае, - сказаў Барташэвіч, нагінаючыся да асколка люстэрка, - во дае! Будка ў мяне сапраўды штрафная, але перад законам я адносна чысты.
  - Пра цябе не ведаю. А я да ВОХРы піў, хуліганіў, з фарцоўшчыкамі быў знаёмы. Адзін раз дзяўчыну ўдарыў на Пярыннай лініі. У яе акуляры разбіліся…
  - Ну, добра, а я пры чым?
  - Хіба ў цябе ўнутры не сядзіць рабаўнік і аферыст? Хіба ты ў думках не забіў, не абрабаваў? Ці, прынамсі, не згвалтаваў?
  - Яшчэ б, сотні разоў. А можа – тысячы. Уяўна так. Дык я ж волі не даю маім запалам.
  - А чаму? Баішся?
  Барташэвіч ускочыў:
  - Баюся? Вось ужо не! І ты добра гэта ведаеш.
  - Ты сябе баішся.
  - Я не воўк. Я жыву сярод людзей...
  - Добра, - сказаў я, - супакойся.
  Опер ступіў да пліты.
  - Глядзі, - раптам сказаў ён, - у цябе гэта бывае? Калі імбрычак закіпіць, страшна жадаецца пальцам заткнуць гэтую справу. Я неяк не вытрымаў. Ледзь без пальца не застаўся…
  - Добра, - кажу, - пайду.
  - Ня спяшайся. Жадаеш піва? У мяне піва ёсць. І слоік кансерваў.
  - Не. Пайду.
  — Ты даеш, — уразіўся Барташэвіч, — зусім народ здзічэў. Піва не жадае.
  Ён стаяў на парозе і крычаў мне ўслед:
  - Аліханаў, не шукай прыгод!
  
  
  З ШІЗА я накіраваўся ў самы небяспечны кут лагернай зоны. Туды, дзе паміж сцяной барака і плотам пралягала асветленая каляіна. Так званы - калідор, які прастрэльваецца.
  Інструктуючы службовы ўбор, разводзячы патрабаваў да гэтага ўчастку асаблівай увагі. Менавіта таму тут заўсёды было спакойна.
  Я прайшоў уздоўж барака, здаля крыкнуўшы вартавому:
  - Здароў, Рудольф.
  Мне хацелася прадухіліць стандартны вокрык: "Хто ідзе?!" Ад гэтага ў мяне заўсёды псаваўся настрой.
  - Стой! Хто ідзе?! - выгукнуў вартавы, пстрыкаючы затворам.
  Я моўчкі ішоў проста на вартавога.
  – Вай, Барыс?! - сказаў Рудольф Хедаян. - Ледзь цябе страляла!
  - Добра, - кажу, - тут усё нармальна?
  - Як нармальна, - закрычаў Рудольф, - нармальна?! Людзей не хапае. Надзіратэл вішка стаіць і кажаш, нармальна? Нэт нармальна! Холад - нармальна?! Э!..
  Паўднёўцы ВОХРы страшна пакутавалі ад холаду. Іншыя разводзілі прама на вышках маленькія вогнішчы. І калісьці афіцэры глядзелі на гэта праз пальцы. Затым Рэзо Цхоўрэбашвілі спаліў дашчэнту чацвёрты каравульны пост. Пасля гэтага было спецыяльнае ўказанне са штаба часткі забараняльнае нават курыць на вышцы. Самога Рэзо цягалі да падпалкоўніка Грэчнева. Той пачаў было гарлапаніць. Але Цхоўрэбашвілі жэстам спыніў яго і міралюбіва вымавіў:
  «Стаўлю каньяк!»
  Пасля чаго Грэчнеў разрагатаўся і выгнаў салдата без пакарання…
  - Вось так клімат, - сказаў Рудольф, - горай, чым на Месяцы.
  - Ты на Месяцы быў? - пытаю.
  - Я і ў адпачынку не быў, - сказаў Рудольф.
  - Добра, - кажу, - пацярпі яшчэ хвілін сорак...
  Я стаяў пад вышкай некалькі хвілін. Затым накіраваўся да шостага барака. Я ішоў міма касых лаваў. Міма пакарабаціўшыхся шчытоў з фатаграфіямі ўдарнікаў працы. Міма вадакачкі, чорны снег у дзвярэй якой быў стаптаны.
  Затым згарнуў да пажарнай дошкі, каб пераканацца, ці ўсе прылады на месцы.
  Пачніся пажар, і зняволеныя наўрад ці будуць тушыць яго. Бо любы інцыдэнт, нават стыхійнае бедства, прыемна разнастаіць жыццё. Але аварыйны стэнд быў у рэжыме, і зэкі гэтым карысталіся. Калі ў бараку пачыналася разня, якія біліся імчаліся да пажарнага стэнда. Тут яны маглі схапіць рыдлёўку, чыгунныя абцугі ці сякеру...
  З шостага барака данесліся прыглушаныя крыкі. На секунду я адчуў ванітны халадок пад лыжачкай. Я ўспомніў, якія вялізныя прасторы ў мяне за спіной. А наперадзе - адзін шосты барак, дзе кідаюцца крыкі. Я падумаў, што трэба пайсці. Пайсці і праз хвіліну апынуцца на вахце з карцёжнікамі. Але ў гэты момант я ўжо расхінаў дзверы барака.
  Ёнучына я ўбачыў адразу. Ён стаяў у куце, прыкрыўшыся табурэткай. Ножкі яе злавесна тырчалі наперад.
  Анучын быў вядомым стукачом. А таксама - адзіным чалавекам у зоне, які насіў бараду. Так ён зняўся, будучы падследным. Затым здымак перавандраваў у справу. У далейшым барада стала яго асаблівай прыметай, як і размашыстая татуіроўка:
  «Не забуду маці родную і загінулага бацьку!»
  Анучын быў збіты. Барада яго стала чырвонай, а плямы на целагрэйцы - чорнымі. Ён размахваў табурэткай і ўсё паўтараў:
  - За што вы мяне забіваеце? Ні завошта вы мяне забіваеце! Гадам быць, ні завошта!..
  Калі я ўвайшоў... Калі я ўбег, вязні павярнуліся і адразу ж зноў акружылі яго. Нехта з задніх радоў, можа быць - Чалы, з нажом прабіваўся наперад. Вузкае белае лязо я ўбачыў адразу. На гэтую малюсенькую жалязяку падала ўсё святло барака...
  - Назад! - крыкнуў я, хапаючы Чалага за рукаў.
  - Ад граху, начальнік, - здушана вымавіў зэк.
  Я ўхапіў Чалага за целагрэйку і сарваў яе да локцяў. Потым ударыў яго ботам у жывот. Праз секунду я б каля Анучына. Памятаю, расшпіліў абшэўкі гімнасцёркі.
  Зняволеныя, атачыўшы нас, чакалі сігналу ці хаця б рэзкага руху. Нешта безаблічнае і страшнае рухалася на мяне.
  З грукатам расчыніліся дзверы. На парог ступіў Барташэвіч у асляпляльных ялавых ботах. Мяне ён заўважыў адразу і, паніжаючы голас, вымавіў:
  — Праз аднаго... Слова камуніста... Без суда...
  Страшыдла, што пагражала мне, распалася на дзесятак цёмных фігур. Я ўзяў Анучына за плячо. Мы ўтрох сышлі з барака.
  За спіной раздаўся голас груда:
  - Эх, бізун вы памыйнік! Хіба з вамі справу замочыш?!.
  
  
  Мы ішлі ўздоўж плота пад аховай вартавых. Калі дасягнулі вахты, Барташэвіч сказаў Анучыну:
  - Ідзі ў ШІЗА. Чакай, калі перавядуць у іншы лагер.
  Ёнучын крануў мяне за рукаў. Яго рот быў гаротна скрыўлены.
  - Няма ў жыцці праўды, - сказаў ён.
  - Ідзі, - кажу...
  Раніцай я пастукаўся да доктара. У яго кабінеце было прасторна і чыста.
  - На што жаліцеся? - вымавіў ён, падымаючы блізарукія вочы.
  Затым хутка ўстаў і падышоў да мяне:
  - Ну што ж вы плачаце? Дазвольце, я хоць дзверы замкну...
  
  30 траўня 1982 гады. Нью Ёрк
  Я ўспамінаю выпадак пад Іосерам.
  За два кіламетры ад лагера была размешчана сельская школа. У школе працавала настаўніца, худая жанчына з металічнымі зубамі і бяльмом на воку.
  З зоны быў відаць школьны ганак.
  У гэтай жа зоне змяшчаўся «бязмежжа» Макееў. Гэта быў які знайшоўся па этапах шасцідзесяцігадовы мужчына.
  У выніку зэк пакахаў школьную настаўніцу. Разгледзець рысы яе асобы ён не мог. Больш за тое, ён і ўзросту яе не ведаў. Было ясна, што гэта - жанчына, і ўсё. Нехта ў старамоднай сукенцы.
  Звалі яе Ізольда Шчукіна. Хаця Макееў і гэтага не ведаў.
  Уласна, ён яе нават не бачыў. Ён ведаў, што гэта - жанчына, і адрозніваў колеры яе сукенак. Сукенак было дзве - зялёнае і карычневае.
  Раніцай Макееў залазіў на дах барака. Праз некаторы час гучна абвяшчаў:
  - Карычневае!..
  Гэта азначала, што Ізольда прайшла ў прыбіральню…
  Я не памятаю, каб зняволеныя смяяліся над Макеевым. Наадварот, яго пачуццё выклікала глыбокую цікавасць.
  Макееў адлюстраваў на сцяне барака рамонак. Яна была велічынёй з паравознае кола. Кожны вечар Макееў сціраў анучай адзін з пялёсткаў ...
  Ці здагадвалася пра ўсё гэта Ізольда Шчукіна – невядома. Хутчэй за ўсё - здагадвалася. Яна падоўгу стаяла на ганку і часта хадзіла ў прыбіральню.
  Іх сустрэча адбылася толькі аднойчы. Макееў працаваў у вытворчай зоне. Раз яго вывелі на асобную кропку. Ізольда ішла праз пасёлак. Іх маршруты перасекліся каля воданапорнай вежы.
  Уся калона замарудзіла крок. Канваіры было занепакоіліся, але зэкі растлумачылі ім, у чым справа.
  Ізольда ішла ўздоўж замерлай калоны. Яе металічныя зубы зіхацелі. Фетравыя боты патаналі ў гразі.
  Макееў кінуў ёй з шэрагаў невялікі папяровы пакет. Ізольда падняла яго, разгарнула. Там ляжаў самаробны пластмасавы муштук.
  Жанчына рашуча ступіла ў бок начальніка канвою. Яна зняла кароткі вязаны шалік і працягнула яфрэйтар Бойка. Той перадаў яго аднаму з зэкаў. Агністы лапік ішоў па радах, такі яркі на фоне зношанай лагернай дрэні. Пакуль Макееў не абматаў ім сваю худую шыю.
  Зняволеныя пайшлі. Хтосьці з шэрагаў зацягнуў:
  …Дзе ж ты, падла, каханне сваё круціш,
  З кім дыміш папіроскай адной!..
  
  Але яго абарвалі. Момант падахвочваў да цішыні.
  Макееў паварочваўся і размахваў шалікам да самай зоны. Сядзець яму заставалася чатырнаццаць год...
  
  
  Выступоўцы са змроку жылыя карпусы акружаны трохметровым плотам. Уздоўж следавага калідора раскіданы пасткі з найтонкага жалезнага дроту. Крыху далей устаноўлены сігнальныя прыборы тыпу "Бурштын".
  Па кутах узвышаюцца чатыры каравульныя будкі. Яны фармуюць уяўны замкнёны прастакутнік.
  Чатыры пражэктары асвятляюць сцежку ўбору. Вартавым бачныя гнілыя дошкі і калідор, які прастрэльваецца паміж жылой і гаспадарчай зонай.
  Да шасці вечара пад'язджае аўтазак з кратамі на вокнах. Начальнік канвою здымае замкі. Зняволеныя моўчкі ідуць па трапе, у шэрых адзежы і грукатаючых чаравіках.
  З'яўляецца афіцэр у зялёным дажджавіку з капюшонам. Яго голас гучыць як сігнальны прыбор:
  - Брыгада паступае ў распараджэнне канвою. Крок у бок - уцёкі. Канвой прымяняе зброю - неадкладна!
  Холад і пыл. Дзе-нідзе збялела зямля ад марозу. Сухая парыжая трава цісне да груда.
  Зэкі, нягучна перагаворваючыся, будуюцца ў калоны. Інструктары прытрымваюць якія рвуцца сабак.
  - Першая калона - марш!
  Афіцэру за пяцьдзесят. Дваццаць гадоў адпрацаваў у ахове. На пагонах - чатыры маленькія зорачкі.
  Ёсць у яго грамадзянскі імпартны пінжак. Усё астатняе - казённая зеляніна.
  Салдаты ў нязграбных кажухах ідуць на пасты. Валакуць за сабой амерыканскія тэлефоны.
  Падменны застаецца на вахце. Хутка яму прысніцца дом, Бранюта Гробатавічус у зялёнай кофце... Ён убачыць бліскучую пад сонцам раку. Свой грузавік на пыльнай дарозе. Арла над гаем. Лодку, якая бязгучна рассоўвае чарот.
  Затым ва ўтульны, цёплы свет яго сноў пракрадзецца вокрык, знарочыста грубіянскі і рэзкі, як бляха:
  - Змена, пад'ём!
  І зноў - шэсць гадзін на ветры. Калі б вы ведалі, сябры, што гэта такое!
  За гэтыя гадзіны ты прыпомніш усё сваё жыццё. Прабач ты ўсе крыўды. Аб'ездзіш увесь свет.
  Ты будзеш мець сотні жанчын. Піць шампанскае з крыштальных куфляў. Біцца і ездзіць у таксі…
  І зноў - шэсць гадзін на ветры...
  Уначы перадалі з зоны:
  "У абрубку прыжмурыўся зэк".
  Справа была так. Стропаль няслушна павёў рычагі. Над галовамі наперакос ірвануўся блок. Слізгануў чыгунны ланцуг. І вось – корпусам двухвоснага парагенератара АГ-430… Не, кавалкам жалеза ў паўтары тоны… Увогуле, зэку Бутырыну, які, нагнуўшыся, прыціраў швы, раскрыла чэрап.
  Цяпер ён ляжаў пад намоклым брызентам. Яго ступні былі ненатуральна вывернуты. Цела займала невялікую прастору ад станіны да смеццевага бака.
  Ён зрабіўся нібыта меншы ростам. Твар яго быў такі ж нежывы, як мятая рукавіца, што валялася наводдаль. Або - адпаліраваны да бляску тронак рыдлёўкі. Або – бляшанка з тавотам…
  Гэтая смерць была пазбаўлена таямнічасці. Яна наводзіла нуду. Над прасякнутым крывёю брызентам вібравалі мухі.
  Бутырын часта бачыў смерць, пазбягаў яе дзясяткі разоў.
  Гэта быў патомны скакар, наркаман, дудар і гамасек. Ды яшчэ - істэрык, які перакульваў залпам у кабінеце следчага банку чарнілаў.
  З ног да галавы яго пакрывала татуіроўка. Зубы пацямнелі ад чыфіру. Пакалоць марфінам цела адмаўлялася рэагаваць на боль.
  Ён мог здохнуць даўно. Напрыклад, у Сормаве, дзе канавенскія хлопцы збілі яго веласіпеднымі ланцугамі. Яны кінулі яго пад электрычку, але Бутырын цудам упоўз. Зек часта ўспамінаў равучы агністы трыкутнік. І тое, як пясок рыпеў на зубах…
  Ён мог здохнуць у Горы, калі змучыў на рынку натоўп паўднёўцаў…
  Ён мог здохнуць у Сіндоры. Канваіры загналі тады этап у ледзяную рэчку. Але уркі заспявалі, пайшлі. І рабы яфрэйтар Пятроў пачаў страляць...
  Ён мог здохнуць ва Ухце, ідучы на рывок з лесабіржы…
  Ён мог здохнуць у койненскім ізалятары, дзе лагерныя масці рэзаліся шавецкімі нажамі…
  І вось зараз ён ляжыць пад выпадковым брызентам. Опер спрабуе выйсці на сувязь. Ён выкрыквае, прыціскаючы да рота мембрану:
  - Я - Люцік! Я - Люцік! Прыём! Вас не чую! Дашліце дадатковы канвой і лекара…
  І афіцэр закурыць, а потым зноў, надсаджваючыся, будзе крычаць:
  - Я - Люцік! Прыём! Зняволеныя ўзбуджаны! Сітуацыя крытычная! Дашліце дадатковы канвой і лекара…
  Хутка прыйдзе варонак. Труп пагрузяць у машыну. Адзін з нас даставіць яго пад аўтаматам у турэмны шпіталь. Бо мёртвых зэкаў таксама належыць ахоўваць.
  А праз месяц нампаліт Хурыеў напіша Інэсе Уладзіміраўне Бутырынай, адзінай сваячцы, стрыечнай цётцы, ліст. І ў ім будзе сказана:
  «Ваш сын, Бутырын Рыгор Ціхановіч, упэўнена ішоў да выпраўлення. Ён памёр на працоўным пасту…»
  
  7 чэрвеня 1982 гады. Нью Ёрк
  Нагадаю вам, што лагер з'яўляецца тыпова савецкай установай. І не толькі па сваёй адміністрацыйна-гаспадарчай прыладзе. Не толькі па ідэалогіі, якая ўкараняецца зверху. Не толькі ў сілу звыклых фармальнасцяў.
  Лагер установа савецкая - па духу. Па ўнутранай сутнасці.
  Радавы крымінальнік, як правіла, цалкам лаяльны савецкі грамадзянін. Гэта значыць, ён, вядома, незадаволены. Спіртное падаражэла і гэтак далей. Але асновы - святыя. І Ленін – па-за крытыкай.
  У гэтым сэнсе надзвычай паказальна лягерная творчасьць. У лагеры без націску і прымусу перамагае метад сацыялістычнага рэалізму.
  Ці задумваліся вы аб тым, што сацыялістычнае мастацтва набліжаецца да магіі. Што яно нагадвае рытуальны і культавы жывапіс старажытных.
  Малюеш на скале бізона - атрымліваеш увечары смажаніна.
  Таксама разважаюць чыноўнікі ад сацыялістычнага мастацтва. Калі адлюстраваць нешта дадатнае, то ўсім будзе добра. А калі адмоўнае, то наадварот. Калі маляваць стаханаўскі подзвіг, то ўсе будуць добра працаваць. І гэтак далей.
  Успомніце падземныя сталічныя мазаікі. Гародніна, садавіна, свойская птушка... Грузіны, літоўцы, армяне... Буйная і дробная рагатая жывёла... Гэта ж тыя бізоны!
  У лагеры - такая ж гісторыя.
  Вазьміце лагерны жывапіс. Калі гэта пейзаж, то неймаверна гарачай, андалузскай расфарбоўкі. Калі нацюрморт, то напоўнены калорый.
  Лагерныя партрэты надзвычай кампліментарныя.
  На волі так выяўляюць буйных партыйных дзеячаў.
  І ніякага мадэрнізму. Чым бліжэй да фатаграфіі, тым лепш. Ці наўрад тут атрымалі б поспеху Мадзільяні з Гагенам…
  Вазьміце лагерныя песні. Вось адзін з найболей распаўсюджаных песенных сюжэтаў. Маці-адзіночка з дзіцем. Татка ў бегах. Дзіця становіцца злодзеем. (А калі дачка, то прастытуткай.) Далей - суд. Пракурор, апускаючы вочы, патрабуе найвышэйшай меры пакарання. Падсудны канчае жыццё самагубствам. Каля магільнай агароджы гадзінамі рыдае пракурор. Гэта, як вы ўжо здагадаліся, - няўдачлівы бацька нябожчыка.
  Зразумела, усё гэта лухта, пазбаўленая мінімальнага жыццёвага праўдападабенства. Пракурор увогуле не можа асудзіць уласную радню. Такога не дазваляюць савецкія законы. І лагернікі цудоўна гэта ведаюць. Але працягваюць на ўсю моц эксплуатаваць ілжывы, дурны сюжэт…
  Вазьміце лагерныя міфы. Найбольш распаўсюджаным сюжэтам з'яўляецца паспяховыя масавыя ўцёкі. Як правіла, праз Белае мора - у Злучаныя Штаты.
  Вы пачуеце дзясяткі версій з драбнюткімі бытавымі падрабязнасцямі. З дэталёвым апісаннем маршруту. З прысягамі, што ўсё так і было.
  І арганізатарам уцёкаў абавязкова будзе доблесны чэкіст. Былы палкоўнік ДПУ ці НКУС. Асуджаны Хрушчовым паплечнік Берыі ці Ягады.
  Ну, чаго іх, пытаецца, цягне да гэтых мярзотнікаў?! А цягне іх таму, што гэта - знаёмыя, звыклыя, савецкія героі. Персанажы Юліяна Сямёнава і братоў Вайнераў…
  Емяльян Пугачоў, кажуць, абапіраўся на збеглых катаржнікаў. Цяперашнія катаржнікі бунтаваць не збіраюцца. Здарыся якая-небудзь заваруха, і пойдуць яны да бліжэйшай віннай крамы...
  Ну добра. Зараз - аб справе. Дашліце мне, калі не цяжка, узоры вашых шрыфтоў і два каталога.
  Будзеце ў Нью-Ёрку - убачымся. Прывітанне жонцы, матухне і дочкам. Наша Каця жудасна сярдзітая – пераходны ўзрост…
  Заўтра каля маёй хаты адкрываецца новае рускае кафэ. Раніцай, будучы мясцовай знакамітасцю, іду віншаваць уладальнікаў…
  
  
  У кастрычніку мяне дыскваліфікавалі за грубіянства, і я быў пазбаўлены ўсіх прывілеяў спартоўца. Адпаведна, апынуўся ў каравульным батальёне на правах радавога. Уначы пах парцянак, абгорнутых вакол халяваў, пазбаўляў мяне сну. Напрыканцы яфрэйтар Бліндзяк крыкнуў мне перад строем:
  - Я згнію цябе, падла, убачыш - згнію!
  У гэтай сітуацыі пасада ротнага пісара была нечуваным поспехам. Відаць, адбілася мая няскончаная вышэйшая адукацыя. У мяне было два курсы ЛДУ. Думаю, я быў самым адукаваным чалавекам у рэспубліцы Комі…
  Раніцай я падмятаў штабны ганак. Заснежаны пляц быў спаласаваны магутнымі гвардзейскімі бруямі. Я выходзіў на дарогу і там чакаў капітана.
  Убачыўшы яго, я паскараў крокі, рэзка падносіў далонь да фуражкі і бяздумным, механічным голасам усклікаў:
  - Здароўя жадаю!
  Затым, губляючы далонь, як быццам дашчэнту знясілеўшы, пачціва-фамільярным тонам пытаўся:
  - Як спалі, дзядзька Лёня?
  І неадкладна змаўкаў, як быццам саромеючыся ахапіўшай мяне душэўнай цеплыні…
  Жыццё капітана Токара складалася з мужнасці і п'янства. Капітан, спатыкаючыся, брыў вузкай палоскай зямлі паміж гэтымі двума акіянамі.
  Карацей, жыццё яго - не задалося. Жонка ў Маскве і пад іншым прозвішчам танчыць на эстрадзе. А сын - жакей. Нядаўна даслаў сваю фатаграфію: конь, вядро і нейкія дошкі…
  Увасабленнем мужнасці для капітана сталі: ахайнасць, рэзкі голас і ўменне піць, не закусваючы…
  Токар здымае шынель. На шыі яго, як благі знак, бялее вузкая лінія каўнерыка.
  - Дзе Баркавец? - пытаецца ён. - Клічце!
  Яфрэйтар Баркавец з'яўляецца ў дзвярах. Ён сваволіць нагой, плячом, закатвае вочы. Гэта значыць проста, грубіянска і зусім непераканаўча разгульвае пачуццё віны.
  Токар сагнутым пальцам выпроствае дыяганалевую афіцэрскую гімнасцёрку.
  - Яфрэйтар Баркавец, - кажа ён, - саромейцеся! Хто паслаў учора на тры літары лейтэнанта Хурыева?
  - Таварыш капітан...
  - Маўчаць!
  - Калі б вы там прысутнічалі...
  - Загадваю - маўчаць!
  - Вы б пераканаліся...
  - Я вас арыштую, Баркавец!
  — Што я яго справядліва… абцягнуў…
  - Трое сутак арышту, - кажа капітан, - выходзіць па колькасці літар…
  Калі яфрэйтар выдаляецца, Токар кажа мне:
  - А бо масквічы людзі з гумарам.
  - Гэта дакладна.
  - Ты бываў у Маскве?
  - Двойчы, на зборах.
  - А на скачках бываў?
  - Ніколі.
  - Цікава, што за людзі - жакеі?
  - Вось не ведаю.
  - Фізкультурнікі?
  - Нешта накшталт…
  
  
  Токар прыходзіць дадому. Да яго ног, прысядаючы ад захаплення, кідаецца чорны спаніэль.
  — Брошка, Брошанька, — шэпча Токар, губляючы ў снег лусты доктарскай каўбасы.
  Дома - цёплая гарэлка, апошнія весткі. У скрыні стала - пісталет…
  — Брошка, Брошанька, адзіны сябар... Анікін дэмабілізаваўся... Астатнія ў людзі павыходзілі. Ідыёт Панцялееў у Генштабе... Райзман — дацэнт, кватэру атрымаў... Райзман і ў Майданеку атрымаў бы асобную кватэру... Брошка, што ж гэта мы з табой?.. Валянціна, сука, не піша... Міця каня даслаў...
  Холад і цемра за акном. Хату абступілі сумёты. Ні гуку, ні шолаху, выпіў і чакай. А колькі чакаць - невядома. Калі б сабакі забрахалі ці лямпа згасла… Тады можна зноў наліць…
  Так ён і засынае - партупея, дыяганалевая гімнасцёрка, боты... І лямпачка гарыць да самай раніцы...
  А раніцай я зноў іду міма апаганенага пляца да брамы. Рэзка ўскідаю далонь да фуражкі. Потым млява губляю яе і голасам, якія завагаліся ад далікатнага пачуцця, пытаю:
  - Як ноч, дзядзька Лёня?
  
  
  Калісьці я быў перспектыўным вайсковым цяжкавагавіком. Адначасова - спартовым інструктарам пры штабе часткі. Да штаба - наглядчыкам вытворчай зоны. А ўсяму гэтаму папярэднічала даўняя гутарка з чыноўнікам райваенкамата.
  - Ты хлопец адукаваны, - сказаў камісар, - мог бы на сяржанта навучыцца. У ракетныя часткі патрапіць… А ў ахову ідуць, каму ўжо губляць няма чаго…
  - Мне якраз няма чаго губляць.
  Камісар зірнуў на мяне з падазрэннем:
  - У якім гэта сэнсе?
  - З універсітэта выгналі, з жонкай развёўся...
  Мне хацелася быць адкрытым і простым. Довады не пераканалі камісара.
  - Можа, ты чаго-небудзь гэта самае... Чаго-небудзь слямзіў? І змыцца наровіш?
  - Так, - кажу, - у жабрака - бляшанку з медзякамі.
  - Не зразумеў, - уздрыгнуў камісар.
  - Гэта так, накшталт жарты.
  - Што ў ёй смешнага?
  - Нічога, - кажу, - прабачце.
  - Слухай, хлопец! Я табе па-сяброўску скажу, ВОХРА - гэта пекла!
  Тады я адказаў, што пекла - гэта мы самі. Проста гэтага не заўважаны.
  - А па-мойму, - сказаў камісар, - ты занадта мудрагеліш.
  Страціўшы надзею разабрацца, камісар пачаў запаўняць мае дакументы.
  Праз месяц я апынуўся ў школе нагляд складу пад Ропчай. А яшчэ праз месяц інспектар рукапашнага бою Таропцаў, развітваючыся, казаў:
  - Запомні, можна выратавацца ад нажа. Можна блакаваць сякеру. Можна адабраць пісталет. Можна ўсё! Але калі можна ўцячы - бяжы! Бяжы, сынок, і не аглядайся...
  У маёй кішэні ляжала інструкцыя. Чацвёрты пункт абвяшчаў:
  «Калі наглядчык у бязвыхадным становішчы, ён дае каманду вартавому - «СТРАЛЯЙЦЕ Ў НАПРАМКІ МЯНЕ…»
  
  
  Штрафны ізалятар, ноч. За сцяной, бразгаючы кайданкамі, блукае Анагі. Опер Барташэвіч кажа мне:
  - Вядома, усякае бывае. Людзі нервовыя, эгацэнтрычныя да мяжы… Напрыклад? Раз мне галаву на лесапавале хацелі адпілаваць бензапілой "Дружба".
  - І што? - спытаў я.
  — Ну, што... Бензапілу адабраў і морду набіў.
  - Ясна.
  - З сякерай была гісторыя на перасылцы.
  - І што? Чым скончылася?
  — Адняў сякеру, даў па мордзе…
  - Зразумела.
  — Адзін чыфірны мяне з нажом прымацоўваў.
  - Нож адабралі і ў морду?
  Барташэвіч уважліва паглядзеў на мяне, затым расшпіліў гімнасцёрку. Я ўбачыў маленькі, белы шнар, які ледзяняў душу.
  
  
  Уначы я спяшаюся са штаба ў казарму. І самы кароткі шлях - праз зону. Я крочу міма аднолькавых баракаў, міма жоўтых лямпачак у драцяных сетках. Я спяшаюся, адчуваючы роднасць цішыні і марозу.
  Часам расхінаюцца дзверы баракаў. З натопленага жылля з воблакам белай пары выскоквае зэк. Ён мочыцца, закурвае, крычыць вартавому на вышцы:
  - Але, начальнік! Хто з нас у турме? Ты ці я?!
  Вартавы ляніва мацюкаецца, хутаючыся ў кажух…
  З паўднёвага барака раздаецца крык. Я бягу, на хаду расшпільваючы абшэўкі. На дошках ляжыць у ботах рэцыдывіст Купцоў, гарлапаніць і паказвае пальцам. Па сцяне рухаецца прус, чорны і бліскучы, як гоначная аўтамашына.
  - У чым справа? - пытаю я.
  - Ой, баюся, начальнік! Хто яго ведае, што ў таракана на розуме!
  - А вы жартаўнік, - кажу я, - як завуць?
  - Зімой - Кузьмой, а летам Філарэтам.
  - За што сядзіце?
  - Вуліцу няправільна перайшоў... З чужым баулам.
  - Прабач, начальнік, - міралюбіва выказваецца бугор Агешын, - гэта гумар такі. Як гаворыцца, сяброўскі шарж. Давай лепш вячэраць…
  «Пяём, – думаю я, – яны ж такія ж людзі… А чалавек ад прыроды…» І гэтак далей…
  Елі мяса, засмажанае ў бараку на пліце. Пасля курылі. Хтосьці ўзяў гітару, сентыментальным голасам напяваючы:
  …Вышэй галаву, мілы, я чакаць не стамлюся,
  Маё сумленне чыстае, хоць вопратка ў пыле,
  Нада мной распалены шацёр Казахстана,
  Бясконцы стэп залаціцца ўдалечыні…
  
  «Мілыя, увогуле, людзі, — думаў я, — хоць і бандыты, зразумела… Але ж жыццё скалечыла, асяроддзе заела…»
  - Гэй, начальнік, - сказаў бугор Агешын, - ведаеш, каго ты еў?
  Усе засмяяліся. Я ўстаў.
  - Ведаеш, з чаго гэтыя самыя катлеты?
  Я адчуў, як у маiм страўнiку разрываецца бомба.
  — З капітанавай жучкі... Шустры такі быў сабачка...
  …Нада мной распалены шацёр Казахстана,
  Бясконцы стэп залаціцца ўдалечыні,
  І куды ні пайду, я цябе не застану,
  Пра цябе расказаць не хочуць кавылі…
  
  - Вось ты і скажы яму, - кажа Фідэль.
  - Капітан гэтага не перажыве. У старога, акрамя сабакі, і сяброў няма. Не магу, далібог…
  - Ты ж баксёр. У цябе нервы моцныя.
  - Далібог, не магу.
  - Сказаць-то трэба ўсё роўна.
  - Табе лягчэй. У цябе з капітанам і спраў ніякіх.
  - Пры чым тут я? Хто з'еў, той няхай і кажа.
  - Навошта ты нагадваеш?!. Мяне і так выварочвае кожную секунду.
  - Ён пісталет у кішэні носіць. Як бы ён не гэта самае... Даведаўшыся пра такую справу...
  - Што і казаць, стары на мяжы. Жонка не піша, сын - нейкі гопнік... Брошка ў яго СЯБРОЎ.
  - А калі тэлеграму паслаць?
  - Гэта не пойдзе.
  - Усё роўна сказаць давядзецца. А ты чалавек адукаваны, умееш з людзьмі размаўляць.
  - Гэта значыць?
  - Не дарма цябе пры штабе трымаюць. З усімі знаходзіш мову.
  - Што ты хочаш гэтым сказаць?
  - З табой палова афіцэраў на "вы".
  - Ну і што?
  - Вось і кажуць, што ты - кампазітар.
  - Чаго?
  - Нічога. Кампазітар. Оперу пішаш. У сэнсе — оперупаўнаважанаму. Куму...
  Перагнуўшыся праз стол, я ўдарыў Фідэля жалезнай лінейкай. На шчацэ яго застаўся чырвоны след. Фідэль адскочыў і крыкнуў:
  - Ах ты, штабная сука! Шасцёрка афіцэрская!
  Тут я адчуў, як накатвае хваля шаленства, якое ратуе ад роздумаў. Фідэль рухаўся павольна, як плывец. Я ўдарыў злева, потым яшчэ. Убачыў на адлегласці кроку - круглы, выразна аформлены падбародак. Я ўбіваў туды свае крыўды, горыч, боль... З-пад ног Фідэля вылецеў зэдлік. Далей - кроў на лістах харчовай справаздачы. І хрыплы голас капітана Токара, які з'явіўся ў Дзверы:
  - Адставіць! Я каму кажу - адставіць!
  Апусціўшы вочы, я сказаў капітану Токару ўсё. Ён выслухаў мяне, расправіў гімнасцёрку і нечакана загаварыў хуткім старэчым шэптам:
  - Я з іх аднімаю. Абавязкова аднімаю. Я за Брошку ў Котласе трыццаць рэ заплаціў…
  
  
  Увечары капітан Токар напіўся. Ён буяніў у пасялковым шалмане. Парваў фатаграфію каня. Лаяў апошнімі словамі жонку. Такімі словамі, якія даўно ўжо значэньне страцілі. А ноччу ішоў кудысьці міма электрастанцыі. І спрабаваў, губляючы запалкі, закурыць на ветры…
  Раніцай я зноў падмятаю ганак. Потым — міма брудных сумётаў — да брамы.
  Я іду пад месяцам, адкрытым і рэзкім, як заборны надпіс. Чакаю капітана - зграбнага, старанна паголенага, спакойнага. Прыкладваю руку да скроні. Затым губляю яе, як быццам зусім знясілеўшы. І нарэшце, ветлівым, забіяцкім, прыязным голасам пытаю:
  - Ну як, дзядзька Лёня?..
  
  
  Мінула дваццаць год. Капітан Токар жывы. Я таксама. А дзе гэты свет, поўны нянавісці і страху? Ён-то куды задзеўся? І ў чым прычына маёй нуды і сораму?
  
  11 чэрвеня 1982 гады. Нью Ёрк
  Гэты вялікі кавалак я пераправіў праз Рычарда Нэша. А ён жа амаль што камуніст. Тым не менш займаецца нашымі сварлівымі рукапісамі. Усё дзіка заблыталася на гэтым свеце.
  
  
  На КПП сядзелі трое. Опер Барташэвіч тасаваў скамечаныя, ільсняныя карты. Каравульны Гусеў спрабаваў заснуць, не вымаючы з рота запаленай цыгарэты. Я чакаў, калі закіпіць абкладзены сухарамі імбрычак.
  Барташэвіч млява вымавіў:
  - Ну, добра, возьмем, да прыкладу, баб. Дапусцім, ты з ёй па-добраму: кіно, бісквіты, размовы... Цытуеш ёй Гогаля з Бялінскім... Якую-небудзь блядзкую оперу наведваеш... Потым, натуральна, у ложак. А мадам табе ў адказ: ажаніся, паскуда! Спачатку загс, а потым ужо нізінныя інстынкты... Інстынкты, ці бачыш, яе не задавальняюць. А калі для мяне гэта святое, што тады?!
  - Зноў жа жыды, - дадаў вартавы.
  - Чаго - жыды? - не зразумеў Барташэвіч.
  - Жыды, кажу, паўсюль. Ад Райкіна да Карла Маркса... Плодзяцца, як апенькі... Напрыклад, вендыспансер на Чэб'ю. Лекары - габрэі, пацыенты - рускія. Гэта па-камуністычнаму?
  Тут пазванілі з канцылярыі. Барташэвіч падняў слухаўку і кажа:
  - Цябе.
  Я пачуў голас капітана Токара:
  - Зайдзіце да мяне, ды хутчэй.
  — Таварыш капітан, — сказаў я, — ужо, між іншым, дзявятая гадзіна.
  - А вы, - перабіў мяне капітан, - служыце Радзіме толькі да шасці?!
  - Для чаго ж тады складаюцца графікі? Мне заўтра раніцай на службу выходзіць.
  - Заўтра раніцай вы будзеце на Ропчы. Ёсць заданне начальніка штаба - даставіць аднаго кліента з рапчынскай перасылкі. Карацей, чакаю...
  - Куды гэта цябе? - спытаў Барташэвіч.
  - Трэба з Ропчы зэка адканваіраваць.
  - На перасуд?
  - Не ведаю.
  - Па статуце трэба ездзіць удваіх.
  - А што ў ахове робіцца па статуце? Па статуце толькі на гаўптвахту саджаюць.
  Гусеў прыўзняў бровы:
  - Хто бачыў, каб жыд сядзеў на гаўптвахце?
  - Даліся табе яўрэі, - сказаў Барташэвіч, - надакучыла. Ты паглядзі на рускіх. Зірнеш і аслупянеш.
  - Не спрачаюся, - адгукнуўся Гусеў ...
  Нечакана закіпеў імбрычак. Я пераставіў яго на дахавы ліст каля сейфа.
  - Добра, пайду...
  Барташэвіч выцягнуў карту, паглядзеў і кажа:
  - Ого! Цябе чакае пікавая дама.
  Затым дадаў:
  - Кайданкі вазьмі.
  Я ўзяў...
  Я ішоў праз зону, хаця мог бы абысці яе па сцежцы ўбораў. Вось ужо год я спецыяльна хаджу па зоне ноччу. Усё спадзяюся абвыкнуць да адчування страху. Праблема асабістай адвагі ў нас стаіць даволі востра. Рэкардсменамі ў гэтай справе лічацца літоўцы і татары.
  Каля інструменталкі я крыху замарудзіў крокі. Тут па начах збіраліся чыфірысты.
  Бляшаны салдацкі кубак напаўнялі вадой. Высыпалі туды пачак гарбаты. Затым апускалі ў кружку брытвавае лязо на доўгім сталёвым дроце. Канец яе закідвалі на правады высакавольтнай лініі. Вадкасць у гуртку закіпала праз дзве секунды.
  Буры напой дзейнічаў падобна алкаголю. Людзі пачыналі ўзбуджана жэстыкуляваць, крычаць і смяяцца без нагоды.
  Сур'ёзных асцярог чыфірысты не выклікалі. Сур'ёзныя асцярогі выклікалі тыя, якія маглі зарэзаць і без чыфіру…
  У змроку варушыліся цені. Я падышоў бліжэй. Вязні сядзелі на бульбяных скрынях вакол чыфірбака. Убачыўшы мяне, сціхлі.
  - Сядай, начальнік, - данеслася з цемры, - самавар ужо гатовы.
  - Сядзець, - кажу, - гэта ваш клопат.
  - Пісьменны, - адказаў той жа голас.
  - Далёка пойдзе, - сказаў другі.
  - Не далей вахты, - усміхнуўся трэці…
  Усё нармальна, падумаў я. Звычайная сумесь прыязнасці і нянавісці. Хоць колькі я перацягваў ім гарбаты, маргарыну, рыбных кансерваў…
  Закурыўшы, я абмінуў шосты барак і выйшаў да лягернай вузкакалейкі. З цемры выплыла ружовае акно канцылярыі.
  Я пастукаў. Мне адчыніў днявальны. У руцэ ён трымаў яблык.
  З кабінета выглянуў Токар і кажа:
  - Зноў жуеце на пасту, Баркавец?!
  — Нічога падобнага, таварыш капітан, — запярэчыў, адвярнуўшыся, днявальны.
  - Што я, не бачу?! Вушы варушацца... Заўчора ўвогуле заснулі...
  - Я не спаў, таварыш капітан. Я думаў. Больш гэта не паўторыцца.
  - А шкада, - нечакана вымавіў Токар і дадаў, звяртаючыся да мяне: - Заходзьце.
  Я ўвайшоў, далажыў як належыць.
  - Выдатна, - сказаў капітан, зацягваючы рамень, - усе дакументы, можаце ехаць. Даставіце сюды зэка па прозвішчы Гурын. Тэрмін - адзінаццаць гадоў. Пятая судзімасць. Чалавек у законе, будзьце асцярожныя.
  - Каму, - пытаю, - ён раптам спатрэбіўся? Што, у нас сваіх рэцыдывістаў мала?
  - Хапае, - згадзіўся Токар.
  - Дык у чым справа?
  - Не ведаю. Дакументы паступілі са штаба часці.
  Я разгарнуў пуцявы ліст. У графе "прызначэнне" было пазначана:
  «Даставіць на шостую падкамандзіроўку Гурына Фёдара Емяльянавіча ў якасці выканаўцы ролі Леніна…»
  - Што гэта значыць?
  - Паняцця не маю. Лепш у зампаліта спытаеце. Мусіць, пастаноўку рыхтуюць да шасцідзесяцігоддзя савецкай улады. Вось і запрасілі гастралёра. Можа, талент у яго ці будка адпаведная... Не ведаю. Пакуль што дастаўце яго сюды, а там разбяромся. Калі што, ужывайце зброю. З Богам!..
  Я ўзяў паперы, казырнуў і выдаліўся.
  
  
  Да Ропчы мы пад'ехалі а дванаццатай гадзіне. Пасёлак здаваўся мёртвым. З цемры глуха брахалі сабакі.
  Кіроўца лесавоза спытаў:
  - Куды цябе пагналі сярод ночы? Ехаў бы з раніцы.
  Давялося яму тлумачыць:
  - Дык я назад паеду днём. А так прыйшлося б уначы вяртацца. Ды яшчэ ў кампаніі з небяспечным рэцыдывістам.
  - Не горшы варыянт, - сказаў шафёр.
  Затым дадаў:
  — У нас у леспрамгасе дыспетчары страшнейшыя за зэкаў.
  - Бывае, - кажу.
  Мы развіталіся...
  Я разбудзіў днявальнага на вахце, паказаў яму паперы. Спытаў, дзе можна пераначаваць?
  Днявальны задумаўся:
  - У казарме шумна. Сярод ночы канвойныя брыгады вяртаюцца. Зоймеш чужое ложак, могуць і рамянём перацягнуць... А на гадавальніку сабакі брэшуць.
  - Сабакі - гэта лепей, - кажу.
  - Начуй у мяне. Тут поўны кайф. Накрыешся кажухом. Падменны з'явіцца да сямі…
  Я лёг, паставіў каля тапчана кансервавы слоік і закурыў...
  Галоўнае - не ўспамінаць аб доме. Думаць пра нейкія надзённыя праблемы. Вось, напрыклад, папяросы канчаюцца. А днявальны быццам бы не паліць...
  Я спытаў:
  - Ты што, не паліш?
  - Пачастуеш, дык запалю.
  Яшчэ не лягчэй…
  Днявальны спрабаваў загаворваць са мной:
  - А ці праўда, што ў вас на "шасцёрцы" салдаты коз дзяруць?
  - Не ведаю. Ці наўрад… Зэкі, тыя песцяцца. Па-мойму, лепей у кулак. Справа густу…
  - Ну добра, - пашкадаваў мяне днявальны, - спі. Тут ціха...
  Наконт цішыні днявальны памыліўся. Вахта прымыкала да штрафнога ізалятара. Там сярод ночы прачнуўся арыштаваны зэк. Ён скрыгатаў кайданкамі і гучна спяваў:
  "А я іду, крочу па Маскве..."
  
  - Павяло ката на блядкі, - забурчаў днявальны.
  Ён паглядзеў у вочка і крыкнуў:
  - Агееў, хезай у рулю і кладзіся! Інакш фiнтыляў пад вока навешу!
  У адказ данеслася:
  - Начальнік, здай рогі ў капцёрку!
  Днявальны адгукнуўся мудрагелістым мацюкальным пераборам.
  – Смактаў бы ты па дзевятай узмоцненай, – рэагаваў зэк…
  Канцэрт працягваўся гадзіны дзве. Ды яшчэ і папяросы скончыліся.
  Я падышоў да вочка і спытаў:
  - Ці няма ў вас папяросы або махоркі?
  - Вы хто? - уразіўся Агееў.
  - Камандзіраваны з шостага лагпункта.
  - А я думаў - студэнт... На "шасцёрцы" ўсе такія культурныя?
  - Так, - кажу, - калі застаюцца без папяросы.
  - Махоркі навалам. Я суну пад дзверы... Вы выпадкова не з Ленінграда?
  - З Ленінграда.
  - Земляк... Я так і падумаў.
  Рэшту ночы прайшоў у размовах...
  
  
  Раніцай я адшукаў оперупаўнаважанага Даўбенку. Прад'явіў яму свае паперы. Ён сказаў:
  - Снедайце і чакайце на вахце. Зброя пры вас? Гэта добра…
  У сталовай мне далі гарбаты і булкі. Кашы не хапіла. Затое я атрымаў на дарогу кавалак сала і цыбуліну. А знаёмы інструктар адсыпаў мне дзясятак папяросак.
  Я прасядзеў на вахце да разводу канвойных брыгад.
  Днявольнага змянілі каля васьмі. У ізалятары было ціха. Зэк адсыпаўся пасля бяссоннай ночы.
  Нарэшце я пачуў:
  — Зняволены Гурын з рэчамі!
  Бразнулі загваздкі ў прахадным калідоры. На вахту зайшоў аператыўнік з маім падапечным.
  - Распішыся, - кажа. - Зброя пры табе?
  Я расшпіліў кабуру.
  Зэк быў у кайданках.
  Мы выйшлі на ганак. Зімовае сонца асляпіла мяне. Світанак наступіў раптоўна. Як заўсёды…
  На пакатым грудзе чарнелі хаты. Дым над дахамі падымаўся вертыкальна.
  Я сказаў Гурыну:
  - Ну, пайшлі.
  Ён быў невялікага росту, шчыльны. Пад шапкай адчувалася лысіна. Зашмальцаваная ватная ватоўка блішчала на сонцы.
  Я вырашыў не чакаць лесавоза, а адразу ісці да пераезду. Дагоніць нас спадарожны трактар - добра. А не, можна і пешшу дайсці за тры гадзіны...
  Я не ведаў, што дарога перакрытая каля Койна. Пазней высветлілася, што ноччу двое зэкаў сагналі тралёвачную машыну. Цяпер на ўсіх пераездах сядзелі аператыўнікі. Так мы і ішлі пешшу да самай зоны. Толькі раз спыніліся, каб паесці. Я аддаў Гурын хлеб і сала. Тым больш што сала падмерзла, а хлеб раскрышыўся.
  Які маўчаў да гэтага зэк паўтараў:
  - Вось дык дачка - чыстая бацыла! Начальнік, гужаемся ад душы...
  Яму перашкаджалі кайданкі. Ён папрасіў:
  - Зблычыў бы абшэўкі. Ці баішся, што шруба нарэжу?
  Добра, думаю, пры святле не небяспечна. Куды яму па снезе бегчы?
  Я зняў кайданкі, прышпіліў іх да рамяня. Гурын адразу ж папрасіўся ў прыбіральню.
  Я сказаў:
  - Ідзіце прэч туды...
  Потым ён сядзеў за кустамі, а я трымаў на мушцы чорны варкуцінскі трыўх.
  Прайшло хвілін дзесяць. Нават рука стамілася.
  Раптам за маёй спіной нешта хруснула. Адначасова пачуўся хрыплы голас:
  - Пайшлі, начальнік...
  Я ўскочыў. Перада мной стаяў усмешлівы Гурын. Шапку ён, відаць, павесіў на куст.
  - Не страляй, зямеля...
  Лаяцца было недарэчна.
  Гурын дзейнічаў правільна. Даказаў, што не жадае бегчы. Мог і не захацеў...
  Мы выйшлі на ляжнёўку і без прыгод дасягнулі зоны. У дарозе я спытаў:
  - А што гэта за прадстаўленне?
  Зэк не зразумеў. Я растлумачыў:
  - У суправадзілаўцы гаворыцца - выканаўца ролі Леніна.
  Гурын разрагатаўся:
  - Гэта старая гісторыя, начальнік. Была ў мяне яшчэ да вайны клікуха - артыст. У сэнсе - чалавек фартавы, можа, як гаворыцца, варушыць вушамі. Так і запісалі ў справу - артыст. Памятаю, чаліўся я ў МУРы, а следчы жарты дзеля і запісаў. У графу - прафесія да арышту... Якая ўжо там прафесія! Я з калыскі - упарты злодзей. У жыцці дня не адпрацаваў. Аднак, як запісалі, так і паехала - артыст. З ксівы ў ксіву... Усе зампаліты мяне на самадзейнасць падпісваюць - ты ж артыст... Эх, сустрэць бы такога зампаліта на калгасным рынку. Паказаў бы я яму сваё мастацтва.
  Я спытаў:
  - Што ж вы будзеце рабіць? Там жа трэба самога Леніна гуляць…
  - Па паперцы? Проста ... Ваксай лысіну адпалірую, і добры! .. Памятаю, жыганулі мы ашчадкасу ў Кіеве. Дык я мянтом пераапрануўся — свае не даведаліся... Леніна дык Леніна... Дзень кантоўкі — месяц жыцця...
  Мы падышлі да вахты. Я перадаў Гурына старшыне. Зек махнуў рукой:
  - Убачымся, начальнік. Мерсі за дачку...
  Апошнія словы ён вымавіў ціха. Каб не пачуў старшына...
  
  
  Выбіўшыся з графіка, я лайдачыў цэлыя суткі. Піў віно са зброевымі майстрамі. Прайграў ім чатыры рублі ў буру. Напісаў ліст бацькам і брату. Нават збіраўся пайсці да знаёмай паненкі ў мястэчка. Але тут падышоў днявальны і сказаў, што мяне шукае зампаліт Хурыеў.
  Я накіраваўся ў ленінскую пакой. Хурыеў сядзеў пад вялізнай картай Усць-Вымскага лагпункта. Месцы уцёкаў былі адзначаны сцяжкамі.
  - Сядайце, - сказаў зампаліт, - ёсць важная размова. Насоўваюцца Кастрычніцкія святы. Учора мы пачалі рэпеціраваць аднаактовую п'есу «Крамлёўскія зоркі». Аўтар, - тут Хурыеў зазірнуў у паперы, якія ляжалі перад ім, - Чычэльніцкі. Якаў Чычэльніцкі. П'еса ідэйна спелая, рэкамендавана культурным сектарам УУС. Падзеі адбываюцца ў пачатку дваццатых гадоў. Дзеючых асоб - чатыры: Ленін, Дзяржынскі, чэкіст Цімафей і яго нявеста Паліна. Малады чэкіст Цімафей паддаецца буржуазным настроям. Купецкая дачка Паліна зацягвае яго ў вір мяшчанства. Дзяржынскі праводзіць з імі выхаваўчую работу. Сам ён невылечна хворы. Ленін настойліва раіць яму паклапаціцца пра сваё здароўе. Жалезны Фелікс адмаўляецца, што робіць моцнае ўражанне на Цімафея. У канцы ён скідае путы рэвізіянізму. За ім нясмела ідзе купецкая дачка Паліна… У заключнай сцэне Ленін звяртаецца да публікі. - Тут Хурыеў зноў зашамацеў паперамі. - "…Хто гэта? Чые гэта шчаслівыя юныя твары? Чые гэта вясёлыя бліскучыя вочы? Няўжо гэта моладзь сямідзесятых?! Зайздрошчу вам, пасланцы будучыні! Гэта для вас запальвалі мы першыя агеньчыкі новабудоўляў. Дзеля вас вынішчалі буржуазную паскуддзе… Дык няхай жа свецяць вам, дзеці будучыні, нашы крамлёўскія зоркі…» І гэтак далей. А потым усе заспяваюць «Інтэрнацыянал». Як кажуць, у адзіным парыве... Што вы на гэта скажаце?
  - Нічога, - кажу. - А што я магу сказаць? Сур'ёзная п'еса.
  - Вы чалавек культурны, адукаваны. Мы вырашылі прыцягнуць вас да гэтай справы.
  - Я ж не маю дачынення да тэатра.
  - А я, думаеце, маю? І нічога, спраўляюся. Але без памагатага цяжка. Артысты нашы — самі ведаеце... Леніна іграе злодзей з рапчынскай перасылкі. Патомны шчыпач у законе. Ёсць меркаванне, што ён актыўна рыхтуецца да ўцёкаў…
  Я прамаўчаў. Не расказваць жа было зампаліту аб здарэнні ў лесе.
  Хурыеў працягваў:
  - У ролі Дзяржынскага - Цурыкаў, па мянушцы Матыль, з чацвёртай брыгады. Па справе ў яго спакушэнне малалетніх. Тэрмін - шэсць гадоў. Ёсць дадзеныя, што ён – планавы… У ролі Цімафея – Геша, прыдурак з санчасткі. Пасіўны гамасек... У ролі Паліны - Томка Лебедзева з АХЧ. Такая бікса, горшая за зэчку... Карацей, публіка яшчэ тая. Магчыма ўжыванне наркотыкаў. А таксама недазволеныя кантакты з Лебедзевай. Гэтай шкуры абы каля зэкаў пакруціцца... Вы мяне разумееце?
  - Чаго ж тут не зразумець? Нашы людзі…
  - Ну, дык прыступайце. Чарговая рэпетыцыя сёння а шостай. Будзеце асістэнтам рэжысёра. Дзяжурствы на лесапавале адмяняюцца. Капітана Токара я папярэджу.
  - Не пярэчу, - сказаў я.
  - Прыходзьце без дзесяці шэсць.
  
  
  Да шасці я блукаў па жаўнерні. Разы два мяне хацелі кудысьці даслаць у складзе аператыўных груп. Я адказваў, што знаходжуся ў распараджэнні старшага лейтэнанта Хурыева. І мяне пакідалі ў спакоі. Толькі старшына пацікавіўся:
  - Што там у вас за справы? Паганку да юбілею заварочваеце?
  — Ставім, — кажу, — рэвалюцыйную п'есу пра Леніна. Сіламі мясцовых артыстаў.
  - Ведаю я вашых артыстаў. Ім абы на траіх сцяміць…
  Каля шасці я сядзеў у ленінскім пакоі. Праз хвіліну з'явіўся Хурыеў з партфелем.
  - А дзе асабовы склад?
  - Прыйдуць, - кажу. - Мусіць, у сталовай затрымаліся.
  Тут зайшлі Геша і Цурыкаў.
  Цурыкава я ведаў па працы на асобным пункце. Гэта быў змрочны, схуднелы зэк з агіднай звычкай чухацца.
  Геша працаваў у санчастцы - шныром. Прыбіраў памяшканне, хадзіў за хворымі. Краў для паханаў таблеткі, вітаміны і лекі на спірце.
  Хадзіў ён, ледзь прыкметна прытанцоўваючы. Падпарадкоўваючыся нейкаму няўлоўнаму рытму. Паханы ў жылой зоне ганялі яго ад вогнішча…
  — Роўна шэсць, — вымавіў Цурыкаў і, не згінаючыся, пачухаў калена.
  Геша майстраваў казіную ножку.
  З'явіўся Гурын, без робы, у замытай ніжняй кашулі.
  — Спякота, — сказаў ён, — чысты Ташкент… І ўвогуле не зона, а Дом культуры. Салдаты на "вы" звяртаюцца. І паянне клёвае ... Няўжо тут бываюць уцёкі?
  - Бягуць, - адказаў Хурыеў.
  - Сюды ці адсюль?
  - Адсюль, - без усмешкі рэагаваў зампаліт.
  – А я думаў, з волі – на кічу. Ці проста з капіталістычных джунгляў.
  - Пажартавалі, і хопіць, - сказаў Хурыеў.
  Тут з'явілася Лебедзева ў воблаку таннай касметыкі і з шасцімесячнай завіўкай.
  Яна была вольная, але з лагернымі манерамі і прыблатнёнай мовай. Наогул адміністрацыйна-гаспадарчыя работнікі праз месяц станавіліся падобнымі да зняволеных. Нават наёмныя інжынеры цягнулі па фене. Не кажучы аб салдатах…
  - Прыступім, - сказаў зампаліт.
  Артысты дасталі з кішэняў мятыя лісткі.
  - Ролі павінны быць вывучаны да асяроддзя.
  Затым Хурыеў падняў руку:
  - Даводжу асноўную думку. Цэнтральная лінія п'есы - барацьба паміж пачуццём і абавязкам. Таварыш Дзяржынскі, грэбуючы хваробай, аддае ўсяго сябе рэвалюцыі. Таварыш Ленін настойліва раіць яму паехаць у адпачынак. Дзяржынскі катэгарычна адмаўляецца. Паралельна развіваецца лінія Цімафея. Жывёла пачуццё да Паліны часова засланяе ад яго сусветную рэвалюцыю. Паліна - тыповая выразніца дробнабуржуазных настрояў…
  - Тыпу фарцоўшчыцы? - гучна спытала Лебедзева.
  - Не перабівайце... Яе ідэал - мяшчанскі дабрабыт. Цімафей перажывае канфлікт паміж пачуццём і абавязкам. Асабісты прыклад Дзяржынскага аказвае на юнака моцнае маральнае ўздзеянне. У выніку пачуццё абавязку перамагае… Спадзяюся, усё зразумела? Прыступім. Дык вось, Дзяржынскі за работай... Цурыкаў, сядайце па левую руку... Заходзіць Уладзімір Ільіч. У руках у яго чамадан… Чамадана пакуль няма, выкарыстоўваем футарал ад гармоніка. Трымайце... Такім чынам, заходзіць Ленін. Пачалі!
  Гурын ухмыльнуўся і бадзёра вымавіў:
  - Добры дзень, Фелікс Эдмундавіч!
  (Ён вымавіў па-ленінску - "згасце".)
  Цурыкаў пачухаў шыю і панура адказаў:
  - Добры дзень.
  - Больш павагі, - падказаў зампаліт.
  - Добры дзень, - ледзь гучней вымавіў Цурыкаў.
  - Ведаеце, Фелікс Эдмундавіч, што ў мяне ў руках?
  - Чамадан, Уладзімір Ільіч.
  - А для чаго ён, вы ведаеце?
  - Адставіць! - крыкнуў зампаліт. - Тут гаворыцца: "Ленін з хітрынкай". Дзе ж хітрынка? Не бачу…
  - Будзе, - запэўніў Гурын.
  Ён выцягнуў руку з футаралам і нахабна падміргнуў Дзяржынскаму.
  - Выдатна, - сказаў Хурыеў, - працягвайце. "А для чаго ён, вы ведаеце?"
  - А для чаго ён, вы ведаеце?
  - Паняцця не маю, - сказаў Цурыкаў.
  - Без хамства, - зноў умяшаўся зампаліт, - мякчэй. Перад вамі - сам Ленін. Правадыр сусветнага пралетарыяту…
  - Паняцця не маю, - усё гэтак жа панура сказаў Цурыкаў.
  - Ужо лепш. Працягвайце.
  Гурын зноў падміргнуў, яшчэ больш развязна.
  - Чамаданчык для вас, Фелікс Эдмундавіч. Каб вы, баценька, тэрмінова паехалі адпачываць.
  Цурыкаў без намаганняў пачухаў лапатку.
  - Не магу, Уладзімір Ільіч, контррэвалюцыя паўсюль. Меншавікі, эсэры, буржуазныя лазунчыкі...
  - Лазутчыкі, - паправіў Хурыеў, - далей.
  - Ваша здароўе, Фелікс Эдмундавіч, належыць рэвалюцыі. Мы з таварышамі параіліся і вырашылі - вы павінны адпачыць. Кажу вам гэта як перадсаўнаркама...
  Тут нечакана пачуўся жаночы лямант. Лебедзева плакала, выпусціўшы галаву на абрус.
  - У чым справа? - нервова спытаў зампаліт.
  — Фелікса шкада, — патлумачыла Тамара, — худы ён, як гліст.
  - Дыстрафікі як раз жывучыя, - непрыязна выказаўся Геша.
  - Перапынак, - абвясціў Хурыеў.
  Затым ён павярнуўся да мяне:
  - Ну як? Па-мойму, галоўнае схоплена?
  - Ой, - усклікнула Лебедзева, - да чаго жыццёва! Як у казцы…
  Цурыкаў апантана пачухаў жывот. Пры гэтым погляд яго затуманіўся.
  Геша вывучаў карту уцёкаў. Гэта лічылася падазроным, хаця карта вісела адкрыта.
  Гурын разглядаў спартыўныя кубкі.
  - Працягнем, - сказаў Хурыеў.
  Артысты патушылі цыгарэты.
  - На чарзе Цімафей і Паліна. Сцэна ў прыёмнай ЧК. Цімафей дзяжурыць у камутатара. Уваходзіць Паліна. Пачалі!
  Геша сеў на табурэтку і задумаўся. Лебедзева ступіла да яго, абмахваючыся ружовай хустачкай.
  - Цімоша! А, Цімоша!
  Цімафей:
  - Навошта прыйшла? Ці дома што нядобра?
  - Не магу я без цябе, голуб шызакрылы...
  Цімафей:
  - Ідзі дадому, Палі. Тут не хата-чытальня.
  Лебедзева сціснула віскі кулакамі, выдаўшы цяжкі пранізлівы роў:
  — Чужая я табе, нямілая... Загубіў ты мае лепшыя гады... Кінуў ты мяне адну, як у полі рабіну...
  Лебедзева з цяжкасцю душыла рыданні. Вочы яе пачырванелі. Туш сцякала па мокрых шчоках.
  Цімафей, наадварот, трымаўся амаль здзекліва.
  - Такая ўжо работа, - цадзіў ён.
  - З'ехаць бы на край зямлі! - выла Паліна.
  - Да Урангеля, ці што? - насцярожваўся Геша.
  - Выдатна, - паўтараў Хурыеў. — Лебедзева, не выпінайце зад. Чмыхалаў, не засланяйце гераіню. (Дык я даведаўся Гешына прозвішча — Чмыхалаў.) Паехалі... Уваходзіць Дзяржынскі... А, маладое пакаленне?!.
  Цурыкаў адкашляўся і панура вымавіў:
  - А, блядзь, маладое пакаленне?!.
  - Што гэта за словы-паразіты? - умяшаўся Хурыеў.
  - А, маладое пакаленне?!
  — Здароўя жадаю, Фелікс Эдмундавіч, — прыўзняўся Геша.
  - Ты павінен сумецца, - падказаў Хурыеў.
  — Я думаю, яму трэба ўскочыць, — параіў Гурын.
  Геша ўскочыў, перакуліўшы табурэтку. Затым аддаў гонар, дакрануўшыся далонню да голенага лба.
  - Здароўя жадаю! - крыкнуў ён.
  Дзяржынскі гідліва паціснуў яму руку. Педэрастаў у зоне не любілі. Асабліва пасіўных.
  - Дынамічней! - папрасіў Хурыеў.
  Геша загаварыў хутчэй. Пасля яшчэ хутчэй. Ён спяшаўся, праглынаючы словы:
  - Не ведаю, як быць, Фелікс Эдмундавіч... Палінка мая зусім здзічэла. Раўнуе мяне да службы, зразумеў? (У Гешы выходзіла — паэл.) …Скучу, кажа… а я ж люблю яе, Палінку… Нявеста яна мне, паэл? Сэрцам маім завалодала, паэл?..
  - Зноў словы-паразіты, - закрычаў Хурыеў, - будзьце больш уважлівымі!
  Лебедзева, адвярнуўшыся, падфарбоўвала вусны.
  - Перапынак! - абвясціў зампаліт. - На сёння дастаткова.
  - Шкада, - сказаў Гурын, - у мяне як раз з'явілася натхненне.
  - Давайце падвядзем вынікі.
  Хурыеў дастаў нататнік і працягваў:
  - Ленін больш-менш падобны на чалавека. Цімафей - чацвёрка з мінусам. Паліна лепшая, чым я думаў, шчыра кажучы. А вось Дзяржынскі - непераканаўчы, відавочна непераканаўчы. Памятайце, Дзяржынскі - гэта сумленне рэвалюцыі. Рыцар без страху і папроку. А ў вас атрымліваецца нейкі рэцыдывіст…
  - Я пастараюся, - абыякава запэўніў Цурыкаў.
  - Ведаеце, што казаў Станіслаўскі? - працягваў Хурыеў. - Станіслаўскі казаў - не веру! Калі артыст фальшывіў, Станіслаўскі перарываў рэпетыцыю і казаў - не веру!
  - Тое ж самае і мянты кажуць, - заўважыў Цурыкаў.
  - Што? - не зразумеў зампаліт.
  - Мянты, кажу, тое ж самае паўтараюць. Не веру…
  — Не веру… Павязалі мяне аднойчы ў Растове, а следчы быў мудак…
  - Не забывайцеся! - прыкрыкнуў зампаліт.
  — І яшчэ пры даме, — уставіў Гурын.
  - Я вам не дама, - павысіў голас Хурыеў, - я афіцэр рэгулярнага войска!
  - Я не пра вас, - растлумачыў Гурын, - я наконт Лебедзевай.
  - А-а, - сказаў Хурыеў.
  Затым ён павярнуўся да мяне:
  - У наступны раз будзьце больш актыўна. Падрыхтуйце вашы заўвагі... Вы чалавек культурны, адукаваны... А зараз - можаце разыходзіцца. Убачымся ў сераду... Што з вамі, Лебедзева?
  Тамара дробна ўздрыгвала, камячы хустачку.
  - Што такое? - спытаў Хурыеў.
  - Перажываю...
  - Выдатна. Гэта называецца – пераўвасабленне…
  Мы развіталіся і разышліся. Я праводзіў Гурына да шостага барака. Нам было па дарозе.
  Да гэтага часу сцямнела. Сцежку асвятлялі жоўтыя лямпачкі над плотам. У прастрэльваным калідоры, бразгаючы ланцугамі, бегалі аўчаркі.
  Нечакана Гурын вымавіў:
  - Колькі ж яны народу перадушылі?
  - Хто? – не зразумеў я.
  – Ды гэтыя барбосы… Ленін з Дзяржынскім. Рыцары без страху і кропу…
  Я прамаўчаў. Адкуль я ведаў, ці можна яму давяраць. І наогул, чаго гэта Гурын так адкрыты са мной?
  Зэк не супакойваўся:
  - Вось я, напрыклад, сеў за крадзеж, Матыль, дапусцім, палку кінуў не туды. У Гешы штосьці на ўзроўні фарцоўкі... Ніводнай, як бачыце, мокрай справы... А гэтыя — Расію ў крыві патапілі, і нічога...
  - Ну, - кажу, - вы ўжо занадта...
  - А чаго там занадта? Яны-то і ёсць самае крывавае бязмежжа…
  - Паслухайце, скончым гэтую размову.
  - Падыходзіць, - сказаў ён.
  
  
  Пасля гэтага было тры ці чатыры рэпетыцыі. Хурыеў гарачыўся, выціраў лоб туалетнай паперай і крычаў:
  - Не веру! Ленін перайграе! Цімафей псіхаваны. Паліна круціць задам. А Дзяржынскі ўвогуле падобны да бандыта.
  - На каго ж я павінен быць падобны? — панура пытаўся Цурыкаў. - Што ёсць, тое і ёсць.
  - Вы што-небудзь чулі аб пераўвасабленні? - дапытваўся Хурыеў.
  - Чуў, - няўпэўнена адказваў зэк.
  - Што ж вы чулі? Ну проста цікава, што?
  - Пераўвасабленне, - тлумачыў за Дзяржынскага Гурын, - гэта калі ссучаныя злодзеі ідуць на кумаў працаваць. Або, дапусцім, зайграны фраер, а ганошыцца як урка…
  - Размоўчыкі, - злаваўся Хурыеў. — Лебедзева, не выпінайце форму. Больш думайце аб змесце.
  - Бюсты трасуцца, - скардзілася Лебедзева, - і ногі ацякаюць. Я, калі нервуюся, заўсёды папраўляюся. А ежу мала, тварог ды яечкі…
  — Пра бацылу — ні слова, — абцягваў яе Гурын.
  - Давайце, - мітусіўся Геша, - яшчэ раз паспрабуем. Адчуваю, на гэты раз жалезна пераўвасоблюся…
  Я стараўся праяўляць нейкую актыўнасць. Нездарма ж мяне выкраслілі з канвойнага графіка. Лепш ужо рэпеціраваць, чым мерзнуць у тайзе.
  Я нешта казаў, ужываючы выразы – мізансцэна, звышзадача, публічная адзінота…
  Цурыкаў амаль не ўдзельнічаў у размовах. А калі і выказваўся, дык зусім нечакана. Памятаю, казалі пра Леніна, і Цурыкаў раптам сказаў:
  - Бывае, выгляд у чалавека пахабны, а елда - здаровая. Тыпу асобнай каўбасы.
  Гурын усміхнуўся:
  - Думаеш, мы яшчэ памятаем, як яна выглядае? У сэнсе - каўбаса...
  - Размаўляльнікі, - злаваўся зампаліт…
  
  
  Чуткі аб нашым драмгуртку распаўсюдзіліся па лагеры. Стаўленне да п'есы і правадыроў рэвалюцыі было дваякім. Леніна, увогуле, пачыталі, Дзяржынскага - не вельмі. У сталовай адзін уборнік кінуў Цурыкаву:
  — Знайшоў ты сабе работка, Матыль! Чэкістам задзелаўся.
  У адказ Цурыкаў моўчкі стукнуў яго чарпаком па галаве.
  Нарадчык упаў. Стала ціха. Потым панурыя вознікі з лесапавалу заявілі Цурыкаву:
  - Памый чарпак. Не ў баланду ж яго зараз акунаць...
  Гешу раз-пораз пыталіся:
  - Ну, а ты, шныр, каго ўяўляеш? Крупскую?
  На што Геша рэагаваў унікліва:
  — Ды так… Рабочага хлопца… у законе…
  І толькі Гурын з важнасцю разгульваў па лагеры.
  Ён навучыўся вымаўляць па-ленінску:
  - Вягной догагай ідзяце, тавагішчы гецыдывісты!
  - Падобны, - казалі зэкі, - чыстае кіно…
  Хурыеў з кожным днём усё больш нерваваўся. Геша хадзіў валюхаста, размаўляў адрывіста, раз-пораз папраўляючы неіснуючы маўзэр. Лебедзева амаль бесперапынку ўсхліпвала нават на асноўнай працы. Яна паправілася так, што ўжо не зашпіляла маланкі на імпартных карычневых боціках. Нават Цурыкаў і той крыху змяніўся. Ім авалодала хрыплае сухотнае пакашліванне. Затое ён перастаў чухацца.
  Надышоў дзень генеральнай рэпетыцыі. Леніну прыклеілі бародку і вусы. Для гэтай мэты быў часова вызвалены з карцэра фальшываманетчык Жураўскі. У яго была цвёрдая рука і прафесійны мастацкі густ.
  Гурын спачатку хацеў адпусціць натуральную бараду. Але опер сказаў, што гэта забаронена рэжымам.
  За месяц да спектакля артыстам дазволілі не стрыгчыся. Гурын застаўся пры сваёй дакладнай гістарычнай лысіне. Геша аказаўся рудым. У Цурыкава ўтварыўся цалкам дарэчны пярэсты вожык.
  Апранулі Леніна ў цесны грамадзянскі гарнітурчык, адпавядала жыццёвай праўдзе. Для Гешы дасталі ў лейтэнанта Радзічава скураны пінжак, Лебедзева крыху пакараціла выхадную аксамітную сукенку. Цурыкаву вылучылі дыяганалевую гімнасцёрку.
  У дзень генеральнай рэпетыцыі Хурыеў страшэнна нерваваўся. Хаця ўсім было заўважна, што вынікамі ён задаволены. Ён казаў:
  - Ленін - моцная чацвёрка. Цімафей - чатыры з плюсам. Дзяржынскі - тройка з мінусам. Паліна - тры з вялікай нацяжкай…
  — Лінія ёсць, — запэўніваў прысутны на рэпетыцыях фальшываманетчык Жураўскі, — лінія ёсць…
  - А вы што скажаце? - паварочваўся да мяне зампаліт.
  Я нешта казаў аб звышзадачы і падтэксце.
  Хурыеў даволі ківаў…
  Так падышло Сёмае лістапада. З раніцы на плоце павіслі чатыры чырвоныя сцягі. Пяты быў умацаваны на будынку штрафнога ізалятара. З металічных рэпрадуктараў даносіліся гукі «Варшавянкі».
  Працавалі ў гэты дзень толькі шнырыні з гаспадарчага абслугоўвання. Лесапавал быў зачынены. Вытворчыя брыгады засталіся ў зоне.
  Зняволеныя бязмэтна хісталіся ўздоўж следавой паласы. Да гадзіны дня сярод іх выявіліся п'яныя.
  Нешта падобнае рабілася і ў казарме. Яшчэ з раніцы многія пайшлі па віно. Астатнія блукалі па тэрыторыі ў расшпіленых гімнасцёрках.
  Ружовы парк ахоўвала шасцёра надзейных звыштэрміноўнікаў. Каля харчовай каморы дзяжурыў старшына.
  На дошцы аб'яваў вывесілі загад:
  "Аб узмацненні воінскай пільнасці з нагоды юбілею".
  Да трох гадзін вязняў сабралі на пляцоўцы каля шостага барака. Начальнік лагера маёр Амосаў вымавіў кароткую прамову. Ён сказаў:
  — Рэвалюцыйныя святы датычацца ўсіх савецкіх грамадзян... Нават людзей, якія часова спатыкнуліся... Кагосьці забілі, абрабавалі, згвалтавалі, увогуле, нарабілі шоргату... Партыя дае гэтым людзям магчымасць выправіцца... Вядзе іх праз упартую фізічную працу да сацыялізму... Карацей, хай жыве юбілей нашай Савецкай дзяржавы!.. А з п'яных і напаленых, як кажуць, будзем спаганяць... Не кажучы пра скаталожства... А то палову суседскіх коз шпацыравалі, маці вашу за нагу!..
  - Нічога сабе! - пачуўся голас з шэрагу. - Што ж гэта атрымліваецца? Я дачку другога сакратара Запарожскага абкама цягаў, а казу што, не маю правы?
  - Памаўчыце, Гурын, - сказаў начальнік лагера. - Зноў вы фігуруеце! Мы яму даверылі таварыша Леніна гуляць, а ён усё пра казу марыць… Што вы за народ?
  — Народ як народ, — адказалі з шэрагу, — сукі ды бязмежжа…
  - Адпетыя вы людзі, як я пагляджу, - сказаў маёр.
  З-за пляча яго вынырнуў нампаліт Хурыеў:
  - Хвіліначку, не разыходзіцеся. У шэсць трыццаць - агульны сход. Пасля ўрачыстай часткі - канцэрт. Яўка абавязковая. Адмоўнікі пойдуць у ізалятар. Ёсць пытанні?
  - Пытанняў навалам, - падалі голас з шэрагу, - сказаць? Куды падзелася ўсё гаспадарчае мыла? Дзе абяцаныя цёплыя анучы? Чаму кіно не возяць трэці месяц? Дадуць ці не рукавіцы сучкарубам?.. Яшчэ?.. Калі пабудуюць будку на лесапавале?..
  - Ціха! Ціха! - закрычаў Хурыеў. - Скаргі ва ўстаноўленым парадку, праз брыгадзіраў! А зараз разыходзіцеся.
  Усе крыху пабурчалі і разышліся…
  
  
  Да шасці зняволеныя пачалі гуртамі збірацца каля бібліятэкі. Тут, у былой тарнай майстэрні, адбываліся агульныя зборы. У дашчанай адрыне без вокнаў магло размясціцца чалавек пяцьсот.
  Зняволеныя пагаліліся і начысцілі чаравікі. Цырульнікам у зоне працаваў забойца Мамедаў. Кожны раз, абарочваючы каму-небудзь шыю ручніком, Мамедаў казаў:
  - Чырык, і душа з цябе прэч!
  Гэта быў яго любімы прафесійны жарт.
  Лагерная адміністрацыя нацягнула свае парадныя мундзіры. У ботах зампаліта Хурыева адбіваліся цьмяныя лямпачкі, якія мігцелі над калідорам, які прастрэльваўся. Вольнанаёмныя жанчыны з гаспадарчай абслугоўванні распаўсюджвалі пах трайнога адэкалону. Грамадзянскія службоўцы надзелі імпартныя пінжакі.
  Адрына была зачынена. Каля ўвахода тоўпіліся звыштэрміновікі. Унутры ішла падрыхтоўка да ўрачыстай часткі.
  Бугор Агешын умацоўваў над дзвярыма транспарант. На пунсовым фоне было выведзена жоўтай гуашшу:
  «Партыя наш рулявы!»
  Хурыеў аддаваў апошнія распараджэнні. Яго акружалі - Цурыкаў, Геша, Тамара. Затым з'явіўся Гурын. Я таксама падышоў бліжэй.
  Хурыеў сказаў:
  - Калі ўсё скончыцца шчасна, даю тыдзень адгулу. Акрамя таго, плануецца выязны спектакль на Ропчы.
  - Дзе гэта? - зацікавілася Лебедзева.
  - У Швейцарыі, - адказаў Гурын ...
  У шэсць трыццаць расчыніліся дзверы хлява. Зняволеныя шумна размясціліся на драўляных лавах. Трое наглядчыкаў унеслі крэслы для членаў прэзідыума.
  Ланцужком паміж радамі прайшло да сцэны вышэйшае начальства.
  
  
  Наступіла цішыня. Хтосьці няўпэўнена запляскаў. Яго падтрымалі.
  Перад мікрафонам вырас Хурыеў. Зампаліт усміхнуўся, паказаўшы надзейныя сярэбраныя каронкі. Потым зазірнуў у паперку і пачаў:
  - Вось ужо шэсцьдзесят гадоў...
  Як заўсёды, мікрафон не працаваў.
  Хурыеў узвысіў голас:
  - Вось ужо шэсцьдзесят гадоў... Чуваць?
  Замест адказу з залі данеслася:
  - Шэсцьдзесят гадоў свабоды не відаць...
  Капітан Токар прыўзняўся, каб запомніць парушальніка.
  Хурыеў загаварыў яшчэ гучней. Ён пералічыў галоўныя дасягненні савецкай улады. Успомніў аб перамозе над Германіяй. Асвятліў палітычны момант. Бегла спыніўся на праблеме разгорнутага будаўніцтва камунізму.
  Потым выступіў маёр з Сыктыўкара. Гаворка ішла аб уцёках і лагернай дысцыпліне. Маёр гаварыў ціха, яго не слухалі...
  Потым на сцэну выйшаў лейтэнант Радзічоў. Свой выступ ён пачаў так:
  - У народзе нарадзіўся дакумент...
  За гэтым рушыла ўслед нешта накшталт сацыялістычных абавязанняў. Я запомніў фразу: "...Скараціць колькасць лагерных забойстваў на дваццаць шэсць працэнтаў..."
  Прайшло каля гадзіны. Зняволеныя ціха гутарылі, палілі. Заднія рады ўжо гулялі ў карты. Уздоўж сцен бясшумна перасоўваліся наглядчыкі.
  Затым Хурыеў абвясціў:
  - Канцэрт!
  Спачатку незнаёмы зэк прачытаў дзве байкі Крылова. Адлюстроўваючы стракозу, ён разгортваў папяровы веер. Пераключаючыся на мурашкі, размахваў уяўнай рыдлёўкай.
  Потым заўбаней Тарасюк жангляваў электрычнымі лямпачкамі. Іх рабілася ўсё больш. У канцы Тарасюк падкінуў іх адначасова. Затым адцягнуў на жываце гумку, і лямпачкі пападалі ў сацінавыя шаравары.
  Потым лейтэнант Радзічоў прачытаў верш Маякоўскага. Ён расставіў ногі і спрабаваў казаць басам.
  Яго змяніў рэцыдывіст Шушаня, які без акампанементу выканаў «Цыганачку». Калі яму пляскалі, ён усклікнуў:
  - Шкада, боты лакшавыя, не той эфект!..
  Потым абвясцілі нарадчыка Логінава "ў суправаджэнні гітары".
  Ён выйшаў, пакланіўся, крануў струны і заспяваў:
  Цыганка з картамі, вочы ўпартыя,
  Маніста старажытней і нітка караляў.
  Жадаў лёс катаваць бубновай дамай,
  Ды зноў выпаў мне пікавы туз.
  
  Навошта ж ты, лёс мой няшчасны,
  Зноў вядзеш мяне дарагі слёз?
  Калючка іржавая, рашотка частая,
  Вагон сталыпінскі і шум колаў…
  
  Логінаву доўга пляскалі і прасілі праспяваць на "біс". Аднак зампаліт быў супраць. Ён выйшаў і сказаў:
  - Як кажуць, добрага патрошку...
  Затым паправіў рамень, дачакаўся цішыні і выгукнуў:
  - Рэвалюцыйная п'еса «Крамлёўскія зоркі». Ролі выконваюць зняволеныя Усць-Вымскага лагпункта. Уладзімір Ільіч Ленін - зняволены Гурын. Фелікс Эдмундавіч Дзяржынскі - зняволены Цурыкаў. Чырвонаармеец Цімафей - зняволены Чмыхалаў. Купецкая дачка Паліна — працаўніца АХЧ Лебедзева Тамара Яўгенаўна… Такім чынам, Масква, 1918 год…
  Хурыеў, адступаючы, выдаліўся. На просценіум вынеслі крэсла і блакітную фанерную тумбу. Затым на сцэну падняўся Цурыкаў у дыяганалевай гімнасцёрцы. Ён пачухаў нагу, сеў і глыбока задумаўся. Потым успомніў, што хворы, і пачаў моцна кашляць. Ён кашляў так, што гімнасцёрка вылезла з-пад рамяня.
  А Ленін усё не з'яўляўся. З-за куліс са спазненнем вынеслі тэлефонны апарат без правады. Цурыкаў перастаў кашляць, зняў трубку і задумаўся яшчэ глыбей.
  З залы падбадзёрвальна крыкнулі:
  - Давай, Матыль, не цягні гуму.
  Тут з'явіўся Ленін з вялізнай жоўтай валізкай у руцэ.
  - Добры дзень, Фелікс Эдмундавіч.
  - Добры дзень, - не ўстаючы, адказаў Дзяржынскі.
  Гурын апусціў чамадан і, хітра прыжмурыўшыся, спытаў:
  - Ведаеце, Фелікс Эдмундавіч, што гэта такое?
  - Чамадан, Уладзімір Ільіч.
  - А для чаго ён, вы ведаеце?
  - Паняцця не маю.
  Цурыкаў нават злёгку адвярнуўся, дэманструючы поўную абыякавасць.
  З залы крыкнулі яшчэ раз:
  - Устань, Матыліна! Як ты з паханам базарыш?
  - Ша! – адказаў Цурыкаў. - Разбярэмся... Шмат вас тут надта пісьменных.
  Ён неахвотна прыўзняўся.
  Гурын дачакаўся цішыні і працягваў:
  - Чамаданчык для вас, Фелікс Эдмундавіч. Каб вы, баценька, тэрмінова паехалі адпачываць.
  - Не магу, Уладзімір Ільіч, контррэвалюцыя паўсюль. Меншавікі, эсэры, — Цурыкаў злосна агледзеў прыціхлую залу, — буржуазныя… як іх?
  - Лазутчыкі? — перапытаў Гурын.
  - Па-ва...
  - Ваша здароўе, Фелікс Эдмундавіч, належыць рэвалюцыі. Мы з таварышамі параіліся і вырашылі - вы павінны адпачыць. Кажу вам гэта як перадсаўнаркама...
  Цурыкаў маўчаў.
  - Вы мяне зразумелі, Фелікс Эдмундавіч?
  - Зразумеў, - адказаў Цурыкаў, недарэчна ўхмыляючыся.
  Ён відавочна забыўся тэкст.
  Хурыеў падышоў да сцэны і гучна зашаптаў:
  - Рабіце што хочаце…
  - А чаго мне хацець? – такім самым гучным шэптам вымавіў Цурыкаў. — Калі памяць дзіравая стала…
  - Рабіце што хочаце, - гучней паўтарыў зампаліт, - а службу я не кіну.
  - Ясна, - сказаў Цурыкаў, - не кіну…
  Ленін перабіў яго:
  - Галоўны здабытак рэвалюцыі - людзі. Берагчы іх справу архіважнае… Так што збірайцеся, і ў Крым, баценька, у Крым!
  — Рана, Уладзімір Ільіч, рана... Вось скончым з меншавікамі, абезгаловім буржуазную кобру...
  - Не кобру, а гідру, - падказаў Хурыеў.
  - Адзін чорт, - махнуў рукой Дзяржынскі.
  Далей усё ішло больш-менш гладка. Ленін угаворваў, Дзяржынскі не згаджаўся. Некалькі разоў Цурыкаў моцна павысіў голас.
  Потым на сцэну выйшаў Цімафей. Скураны пінжак лейтэнанта Рагачова нагадваў чэкісцкую скуранку. Паліна клікала Цімафея бегчы на край свету.
  - Да Урангеля, ці што? - пытаў жаніх і хапаўся за неіснуючы маўзер.
  З залы крычалі:
  - Шныр, заходзь з чарвякоў! Цягні яе ў ложак! Дакажы, што ў цябе ў штанах яшчэ кудахча!
  Лебедзева гнеўна тупала нагой, абцягвала аксамітную сукенку. І зноў падступала да Цімафея:
  - Загубіў ты мае лепшыя гады! Кінуў ты мяне адну, як у полі рабіну!
  Але публіка спачувала Цімафею. З залы даносілася:
  - Бач, як шныруе, прафура! Бачыць, што яе свечка дагарае...
  Іншыя пярэчылі:
  - Не палохайце артыстку, казлы! Дайце сеансу набрацца!
  Затым расчыніліся дзверы хлява і опер Барташэвіч крыкнуў:
  - Судовы канвой, на выхад! Любчанка, Гусеў, Караліся, атрымаеце зброю! Сяржант Лахно — бягом за дакументамі!
  Чатыры канвойныя пацягнуліся да выхаду.
  - Прашу прабачэння, - сказаў Барташэвіч.
  - Працягвайце, - махнуў рукой Хурыеў.
  Уяўленне ішло да фінальнай сцэны. Чамаданчык быў схаваны да лепшых часоў. Фелікс Дзяржынскі застаўся на баявым пасту. Купецкая дачка забылася пра свае дамаганні…
  Хурыеў адшукаў мяне вачыма і з задавальненнем кіўнуў. У першым радзе даволі жмурыўся маёр Амосаў.
  Нарэшце Уладзімір Ільіч ступіў да мікрафона. Некалькі секунд ён маўчаў. Затым яго твар азарыўся святлом гістарычнага прадбачання.
  - Хто гэта?! — усклікнуў Гурын. - Хто гэта?!
  З цемры глядзелі на правадыра худыя, бледныя твары.
  - Хто гэта? Чые гэта шчаслівыя юныя твары? Чые гэта вясёлыя бліскучыя вочы? Няўжо гэта моладзь сямідзесятых?
  У голасе артыста зазвінелі рамантычныя ноткі. Прамова яго была афарбавана непадробным хваляваннем. Ён жэстыкуляваў. Яго моцная, пакрытая татуіроўкай пэндзаль паказвала ў неба.
  - Няўжо гэта тыя, дзеля каго мы ўзводзілі барыкады? Няўжо гэта слаўныя ўнукі рэвалюцыі?
  Спачатку няўпэўнена засмяяліся ў першым радзе. Праз секунду рагаталі ўсе. У агульным хоры чуўся бас маёра Амосава. Тонка ўскрыквала Лебедзева. Пляскаў сябе рукамі па сцёгнах Геша Чмыхалаў. Цурыкаў на сцэне адклеіў бародку і сарамліва паклаў яе каля тэлефона.
  Уладзімір Ільіч спрабаваў казаць:
  - Зайздрошчу вам, пасланцы будучыні! Гэта для вас запальвалі мы першыя агеньчыкі новабудоўляў! Гэта дзеля вас... Даслухайце ж, сабакі! Засталося з гулькін хер!
  Зала адказала Гурыну страшным несуцішным выццём:
  - Замры, картавы, перад бязмежжам!..
  - Гэй, хто там бліжэй, паказытайце гэтага Мапасана!
  — Ліняй адсюль, дзядзька, падгарэлі завітушкі!..
  Хурыеў праціснуўся да сцэны і тузануў правадыра за штаны:
  - Спявайце!
  - Ужо? — спытаў Гурын. - Там засталося літаральна дзве прапановы. Наконт буржуазіі і пра зоркі.
  - Буржуазію - адставіць. Пераходзьце да зорак. І адразу спявайце «Інтэрнацыянал».
  - Дамовіліся...
  Гурын, надсаджваючыся, выгукнуў:
  - Канчайце базарыць!
  І помслівым тонам дадаў:
  - Дык няхай жа свецяць вам, дзеці будучыні, нашы крамлёўскія зоркі!
  - Паехалі! - скамандаваў Хурыеў.
  Узмахнуўшы ружэйным шомпалам, ён пачаў дырыжыраваць.
  Зала ледзь прыціх. Гурын нечакана прыгожым, чысты і звонкім тэнарам вывеў:
  …Уставай, праклёнам затаўраваны…
  
  І далей, у цішыні:
  ...Увесь свет галодных і рабоў...
  
  Ён раптам дзіўна змяніўся. Цяпер гэта быў вясковы мужык, таямнічы і хітры, як яго нядаўнія продкі. Твар яго здаваўся зласлівым і грубым. Вочы былі прыплюшчаны.
  Раптам яго падтрымалі. Спачатку адзін няўпэўнены голас, потым другі і трэці. І вось я ўжо чую бязладны які распадаецца хор:
  …Кіпіць наш розум абураны,
  На смяротны бой ісці гатовы…
  
  Мноства асоб злілося ў адно дрыготкае пляма. Артысты на сцэне замерлі. Лебедзева сціскала рукамі віскі. Хурыеў размахваў шомпалам. На вуснах правадыра рэвалюцыі застыла дзіўная летуценная ўсмешка...
  …Увесь свет гвалту мы разбурым
  Дашчэнту, а затым…
  
  Раптам у мяне балюча сціснулася горла. Упершыню я быў часткай маёй асаблівай, небывалай краіны. Я цалкам складаўся з жорсткасці, голаду, памяці, злосці... Ад слёз я на хвіліну страціў зрок. Не думаю, каб нехта гэта заўважыў…
  А потым усё сціхла. Апошні куплет дацягнулі адзінокія, збянтэжаныя галасы.
  - Уяўленне скончана, - сказаў Хурыеў.
  Перакульваючы лаўкі, зняволеныя накіраваліся да выхаду.
  
  16 чэрвеня 1982 гады. Нью Ёрк
  Мяркую, наша сачыненне набліжаецца да фіналу. Застаўся апошні кавалак старонак на дваццаць. Яшчэ сёе-тое я свядома вырашыў не ўключаць.
  Я вырашыў занядбаць самыя дзікія, крывавыя і жахлівыя эпізоды лагернага жыцця. Мне здаецца, яны выглядалі б спэкулятыўна. Эфект заключаўся б не ў мастацкай тканіне, а ў самім матэрыяле.
  Я пішу - не фізіялагічныя нарысы. Я ўвогуле пішу не пра турму і зэкаў. Мне б хацелася напісаць пра жыццё і людзей. І не ў кунсткамеру я запрашаю сваіх чытачоў.
  Зразумела, я мог узнагародзіць бог ведае што. Я ведаў чалавека, які вытатуяваў у сябе на лбе: "Раб МУС". Пасля чаго быў натуральна скальпаваны двума турэмнымі лекарамі. Я бачыў масавыя оргіі лесбіянак на даху барака. Бачыў, як гвалтавалі авечку. (Для зручнасці рэцыдывіст Шушаня сунуў яе заднія ногі ў кірзавыя прохара.) Я быў на вяселлі лагерных педэрастаў і нават крыкнуў: «Горка».
  Яшчэ раз кажу, мяне цікавіць жыцьцё, а не турма. І - людзі, а не монстры.
  І мяне абсалютна не прывабліваюць лаўры, сучаснага Вяргілія. (Пры ўсім маім каханні да Шаламава.) Дастаткова таго, што я працаваў экскурсаводам у Пушкінскім запаведніку…
  Нядаўна злосны Геніс мне сказаў:
  - Ты ўсё баішся, каб не атрымалася як у Шаламава. Не бойся. Не атрымаецца…
  Я разумею, гэта так, мяккая сяброўская іронія. І ўсё ж нашто ж перапісваць Шаламава. Ці нават Талстога разам з Пушкіным, Лермантавым, Ржэўскім?.. Навошта перакройваць Аляксандра Дзюма, як гэта зрабіў Фіцджэральд? "Вялікі Гетсбі" - выдатная кніга. І ўсё ж я аддаю перавагу «Графу Монтэ-Крыста»…
  Я заўсёды марыў быць вучнем сваіх ідэй. Можа, і даб'юся гэтага ў старэчыя гады.
  Такім чынам, самыя немыя падрабязнасьці лягернага жыцьця я, як кажуць, апусьціў. Я не абяцаў чытачам эфектных відовішчаў. Мне хацелася падвесці іх да люстэрка.
  Ёсць і іншая крайнасць. А менавіта - да самазабыцця пагрузіцца ў эстэтыку. Наогул забыцца пра тое, што лагер - гнюсны. І маляваць яго ў арнаментальных традыцыях паўднёва-заходняй школы.
  Крайнасцяў, такім чынам, дзве. Я мог расказаць пра чалавека, які зашыў сваё вока. І чалавеку, які выкарміў параненага шчагленка на лесапавале. Пра растратчыка Якаўлева, які прыбіў сваю машонку да нараў. І пра шчыпача Буркова рыдаў на пахаванні хрушча...
  Карацей, калі вам здасца, што не хапае мярзоты, - дадамо. А калі ўсё наадварот, зноў жа - справа папраўнае…
  
  
  Калі мяне звязалі тэлефонным провадам, я супакоіўся. Галава мая ляжала ў радыятара паравога апалу. Ногі ж, абутыя ў грубыя кірзавыя боты, - пад люстрай. Там, дзе месяц таму стаяла ёлка...
  Я чуў, як выдавалі зброю разам. Як лейтэнант Хурыеў інструктаваў салдат. Я ведаў, што яны зараз выйдуць на мароз. Далей будуць ісці па чорных трапах, уздоўж зоны, міма якія рвуцца сабак. І кожны будзе асвятляць ліхтарыкам твар, каб салдат на вышцы мог яго пазнаць.
  Перш за ўсё я вырашыў аб'явіць галадоўку. Я пачаў чакаць вячэры, каб не дакрануцца да ежы. Вячэры мне так і не прынеслі…
  Я чуў, як вярнуліся вартавыя. Як яны зайшлі ў зброевы парк. Як з грукатам шпурлялі інструктару праз бар'ер падсумкі з двума крамамі. Як ставілі ў піраміду белыя ад шаці аўтаматы. І як перасоўвалі лёгкія алюмініевыя зэдлікі ў сталовай. А затым лаялі кухары Балодзіса, які пакінуў ім некалькі цыбулін, сала і хлеб. Але, як я здагадаўся, які забыўся пра соль…
  Цвярозы ад холаду, я пачаў успамінаць, як гэта было. Днём мы напіліся з бесканвойнікамі, якія спрабавалі мяне абдымаць і ўсё паўтаралі:
  - Боб, ты адзіны ва Усцьвымлазе - чалавек!
  Затым мы адправіліся праз пасёлак у бок кільдзіма. Каля пошты сустрэлі леспрамгазаўскага фельчара Штэрна. Фідэль падышоў да яго. Сарваў андатравую шапку. Зачарпнуў снягі і зноў надзеў. Мы ішлі далей, а па твары фельчара сцякала брудная вада.
  Потым мы зайшлі ў кільдзім і спыталі ў Тонечкі мармытухі. Яна сказала, што таннай выпіўкі няма. Тады мы закрычалі, што гэта ўсё роўна. Бо грошы ўсё роўна ўжо скончыліся.
  Яна кажа:
  - Вымыйце падлогі на складзе. Я вам дам па фунфурыку адэкалона...
  Тонечка пайшла за вадой. Вярнулася праз некалькі хвілін. Ад балеі ішла пара.
  Мы знялі гімнасцёркі. Скруцілі іх у джгуты. Акунулі ў бадзьку і пачалі церці дашчаную падлогу. Мы з Балодзісам працавалі добрасумленна. А Фідэль амаль не перашкаджаў.
  Потым мы выпілі крыху адэкалона. Мы проста стаміліся чакаць. Ён страшэнна павольна пераліваўся ў гурткі.
  Густ быў жудасны, і мы закусілі барбарыскамі. Мы жавалі іх разам з прыліплай да іх абгортачнай паперай.
  Тонечка сказала: «На здароўе!»
  Латыш Балодзіс падміргнуў ёй і пытаецца ў Фідэля:
  - Ты б мог?
  А Фідэль яму і адказвае:
  - За мільён і то з пахмелля...
  Калі мы выйшлі, было ўжо цёмна. Над лесабіржай і ў пасёлку запаліліся агні.
  Мы прайшлі ўздоўж стайні, дзе стаялі вазы без коней. Фідэль зацягнуў: «Мы ідзем па Уругваі!..» А Балодзіс схапіў гітару і ўдарыў яе аб дрэва. Абломкі мы кінулі ў палонку.
  Я паглядзеў на зоркі. У мяне закружылася галава…
  У гэты момант Фідэль палез на тэлеграфны слуп. Ды яшчэ з складаным нажом у зубах. Хлопец ён быў тэхнічна пісьменны і разлічваў што-небудзь сапсаваць. Ён залазіў вышэй і вышэй. Цень ад яго стаў вялізны. Нечакана ён крыкнуў: "Мама!" - і ўпаў з дзесяціметровай вышыні. Мы кінуліся да яго. Але Фідэль падняўся, абтрос снег і кажа:
  - Падаць - не залазіць!
  Пачалі шукаць нож. Балодзіс кажа:
  - Відаць, ты яго праглынуў.
  - Няхай, - сказаў Фідэль, - у мяне іх два…
  Потым мы пайшлі ў казарму. Насустрач выехаў хлебны фургон. Мы пайшлі наперад, не згортваючы. Кіроўца затармазіў, згарнуў і паламаў нечую агароджу…
  Калі мы вярнуліся, службовы ўбор чысціў зброю. Мы зайшлі ў сталовую і паелі халоднага расольніка. Фідэль хацеў памачыцца ў бачок, які стаяў на зэдліку. Але мы з Балодзісам яму раілі.
  Потым мы зайшлі ў ленкомнату. Рассяліся вакол стала. Ён быў накрыты кумачавым абрусам. Вакол алелі стэнды плакаты і лозунгі. Наверсе мігцела люстра. У куце ляжала згорнутая трубкай навагодняя «Маланка»…
  - Ці хутка камунізм наступіць? - пацікавіўся Фідэль.
  - Калі верыць газетам, то заўтра. А што?
  - А тое, што ў мяне патрэбы назапасіліся.
  - У сэнсе - дадаць? - ажывіўся Баладзіс.
  - Ну, - кіўнуў Фідэль.
  Я кажу:
  - А як у цябе наконт здольнасцяў?
  - Выдатна, - адказаў Фідэль, - здольнасцяў у мяне навалам.
  - Матам выказвацца, - падказаў Балодзіс.
  - Не толькі, - адказаў Фідэль.
  Ён пачаў расстаўляць шахматныя фігуры. Я паклаў галаву на абрус. А Балодзіс пачаў разглядаць фатаграфіі членаў Палітбюро ЦК. Потым ён сказаў:
  - Вось так прозвішча - Сківіца!
  Тут у лянкамнату зазірнуў старшына Яўчанка.
  – Кладзіліся б, хлопцы! - сказаў ён.
  А Фідэль як закрычыць:
  - Чаму вакол несправядлівасць, старшына? Растлумачце, чаму? Злодзей, напрыклад, сядзіць за справу. А мы-то завошта знікаем?!
  - Хто ж вінаваты? – кажа старшына.
  Я кажу:
  — Каб мне паказалі чалавека, які вінаваты... На якім віна за ўсе мае нягоды... Я б яго тут жа прыдушыў...
  - Ішлі б спаць, - сказаў Яўчанка.
  Тут мы ўсталі і сышлі не развітаўшыся. А Фідэль той нават зачапіў старшыну. Пакурылі, седзячы ў двары на бярвенні. Затым накіраваліся ў гасчастку.
  - Боб, ідзі ў зону, - сказаў Фідэль, - і прынясі паліва. А то матор глухне.
  — Давай, — падхапіў Баладзіс, — у кільдыме шнапса няма, а ў зэкаў — колькі хочаш. Дадуць без размоваў, убачыш. Ведаюць, што і мы ў даўгу не застанемся.
  Ён пацягнуў Фідэля за рукаў:
  - Дай цыгарэту.
  - Курыць шкодна, - заявіў Фідэль, - тытунь адмоўна дзейнічае на сэрца.
  — Не, карысна, — сказаў Баладзіс, — яшчэ больш карысная за гарэлку. А шкодна ведаеш што? На вышцы стаяць.
  - Самае шкоднае, - кажа Фідэль, - гэта палітзаняткі. І калі бяжыш у процівагазе.
  - І страявая падрыхтоўка, - дадаў я...
  
  
  У зону мяне не пусцілі. Кантралёр на вахце пытаецца:
  - Ты куды?
  - У зону, натуральна.
  - Па асабістай справе?
  - Не, - кажу, - па грамадскім.
  - За гарэлкай, ці што?
  - Ну.
  - Паварочвай назад!
  - Ого, - кажу, - вось гэта сацзаконнасць! Значыць - няхай яе вып'е які-небудзь рэцыдывіст? І зробіць паўторнае крымінальнае дзеянне?..
  - Ты ходзіш за гарэлкай. Маеш зносіны з кантынгентам. А потым ён выкарыстоўвае цябе ў сумнеўных мэтах.
  - Хто гэта - ён?
  - Кантынгент... У цябе павінен быць антаганізм па частцы зэкаў. Ты павінен іх ненавідзець. А хіба ты іх ненавідзіш? Нешта не прыкметна. Пытаецца, дзе ж твой антаганізм?
  - Няма ў мяне антаганізму. Нават да цябе, мудзіла…
  - То-та, - нечакана выказаўся кантралёр і дадаў: - Хочаш, я табе з асабістых запасаў налью?
  - Давай, - кажу, - толькі антаганізму ўсё роўна не чакай ...
  Я ішоў у казарму спатыкаючыся. У цемры мінуў заснежаны пляц. Апынуўся ў сушылцы, дзе палілася ў печы. На круках віселі бушлаты і кажушкі.
  Фідэль ірвануўся да мяне, перакуліўшы крэсла. Калі я сказаў, што гарэлкі няма, ён заплакаў.
  Я спытаў:
  - А дзе Балодзіс?
  Фідэль кажа:
  - Усе спяць. Мы зараз адны.
  Тут і я ледзь не заплакаў. Я ўявіў сабе, што мы адны на зямлі. Хто ж нас пакахае? Хто ж пра нас паклапоціцца?
  Фідэль варухнуў гармонік, выдаўшы рэзкі, пранізлівы гук.
  - Глядзі, - сказаў ён, - упершыню бяру інструмент, а атрымліваецца не блага. Што табе згуляць, Баха ці Моцарта?
  - Моцарта, - сказаў я, - бо каравульная змена прачнецца. Па лычы можна выклапатаць…
  Мы памаўчалі.
  - У Дзавашвілі чачу ёсць, - сказаў Фідэль, - толькі ён не дасць. Пайшлі?
  - Неахвота звязвацца.
  - Чаму гэта?
  - Неахвота, і ўсё.
  - Можа, ты яго баішся?
  - Чаго мне баяцца? Пляваў я...
  - Не, ты баішся. Я даўно заўважыў.
  - Можа, я і цябе баюся? Можа, я ўвогуле і Когана баюся?
  - Когана ты не баішся. І мяне не баішся. А Дзавашвілі баішся. Усе грузіны з нажамі ходзяць. Калі што - за нажы бяруцца. У Дзавашвілі вось такі саксан. Не змяшчаецца за халявай…
  - Пайшлі, - кажу.
  Андзор Дзавашвілі спаў каля акна. Нават у сне яго твар быў прыгожым і крыху ганарыстым.
  Фідэль разбудзіў яго і кажа:
  — Чуеш, нярускую, даў бы чачы…
  Дзавашвілі прачнуўся спалохана. Так прачынаюцца ўсе салдаты лагернай аховы, калі іх абуджаюць нечакана. Ён сунуў руку пад матрац. Затым прыгледзеўся і кажа:
  - Якая чача, дарагі, спаць трэба!
  - Дай, - кажа Фідэль, - мы з Бобам пахмяляемся.
  - Як жа ты заўтра на службу пойдзеш? - кажа Андзор.
  А Фідэль адказвае:
  - Не тваіх вусоў справа!
  Андзор павярнуўся спіной.
  Тут Фідэль як закрычыць:
  - Як жа гэта ты, падла, рускаму салдату не даеш?!
  - Хто тут рускі? - кажа Андзор. - Ты рускі? Ты - не рускі. Ты - алкаголіст!
  Тут і пачалося.
  Андзор крычыць:
  - Шалва! Гіга! Вай мэ! Арунда!..
  Прыбеглі грузіны ў бялізну, загарэлыя нават на Поўначы. Яны сталі так жэстыкуляваць, што ў Фідэля пайшла кроў з носа.
  Тут пачалася бойка, якую шмат гадоў памяталі ў ахове. Шэсць разоў я падаў. Разы тры ўставаў. Нарэшце мяне звязалі тэлефонным провадам і занеслі ў ленкомнату. Але нават тут я ўсё яшчэ пераследваў некага. Звязаны, які ляжыць на шурпатых дошках. Мусіць, гэта і быў той самы чалавек. Вінаваты незлічоных скажонасцяў майго лёсу…
  
  
  …Да раніцы заўсёды настрой псуецца. Асабліва калі спіш на халодных дошках. Ды яшчэ звязаны тэлефонным провадам.
  Я пачаў прыслухоўвацца. Кухар з грукатам апусціў дровы на дахавы ліст. Бразнулі вядра. Затым прайшоў днявальны. А потым зачынілі дзверы, і ўсё напоўнілася асаблівым шумам. Шумам казармы, дзе жывуць адны мужчыны і ходзяць у цяжкіх ботах.
  Праз некалькі хвілін у ленкомнату зазірнуў старшына Яўчанка. Ён, нахіліўшыся, разрэзаў штыком тэлефонны провад.
  - Дзякуй, - кажу, - таварыш Яўчанка. Я, між іншым, гэтага так не пакіну. Усё раскажу карэспандэнту «Голасы Амерыкі».
  – Давай, – кажа старшына, – у нас такіх карэспандэнтаў – цэлая зона.
  Пасля ён сказаў, што мяне выклікае капітан Токар.
  Я ішоў у канцылярыю, паціраючы запясці. Токар устаў з-за стала. Каля акна размясціўся нядаўна які змяніў мяне пісар Багаслоўскі.
  - На гэты раз я дараваць не збіраюся, - заявіў капітан, - хопіць! З расканваіраванымі пілі?
  - Хто я?
  - Вы.
  - Ну ўжо, піў... Так, выпіў...
  - Проста дзеля цікавасці - колькі?
  - Не ведаю, - сказаў я, - ведаю, што піў з кансервавага слоіка.
  - Таварыш капітан, - умяшаўся Багаслоўскі, - ён не адмаўляе. Ён раскайваецца...
  Капітан раззлаваўся:
  - Я ўсё гэта чуў - надакучыла! На гэты раз няхай трыбунал вырашае. Старой ВОХРы больш няма. Мы, дзякуй Богу, належым да рэгулярнага войска…
  Ён павярнуўся да мяне:
  - Вы прынеслі камандзе некалькі надзвычайных здарэнняў. Вы зрываеце палітзаняткі. Задаеце правакацыйныя пытанні лейтэнанту Хурыеву. Учора ўчынілі пабоішча з нядобрым, шавіністычным душком. Вось медыцынскае заключэнне, падпісанае доктарам Яўшыцам…
  Капітан дастаў з папкі жаўтлявы бланк.
  - Таварыш капітан, - уставіў Багаслоўскі, - напісаць можна што заўгодна.
  Токар адмахнуўся і прачытаў:
  — «…Сержанту Годэрыдзэ нанесена цялеснае пашкоджанне ў колькасці шасці зубоў…»
  Ён вылаяўся і дадаў:
  — «…Ад ікла да ікла — уключна…» Што вы на гэта скажаце?
  - Авітаміноз, - сказаў я.
  - Што?!
  - Авітаміноз, - кажу, - кормяць паршыва. Зубы ва ўсіх хістаюцца. Ледзь закранеш, і прывітанне ...
  Капітан падазрона зірнуў на дзверы. Затым расчыніў яе. Там стаяў Фідэль і падслухоўваў.
  - Добры дзень, таварыш капітан, - сказаў ён.
  - Ну вось, - сказаў Токар, - вось і цудоўна. Пятроў вас і адканваіруе.
  - Я не магу яго канваіраваць, - сказаў Фідэль, - таму што ён мой сябар. Я не магу канваіраваць сябра. У мяне няма антаганізму…
  - А піць з ім вы можаце?
  - Больш не паўторыцца, - сказаў Фідэль.
  — Досыць, — капітан паправіў гімнасцёрку, — здымайце рамень.
  Я зняў.
  - Пакладзіце на стол.
  Я кінуў рамень на стол. Медная бляха ўдарыла па шкле.
  — Вазьміце рамень! - крыкнуў Токар.
  Я ўзяў.
  - Пакладзіце на стол!
  Я паклаў.
  - Яфрэйтар Пятроў, бярыце зброю і марш да старшыны за дакументамі!
  - Аўтамат-то навошта?
  - Выконвайце! А то - памяняецеся месцамі!
  Тут я кажу:
  - Паесці б трэба. Не маеце права голадам марыць.
  - Правы свае вы ведаеце, - усміхнуўся Токар, - але і я свае ведаю…
  
  
  Калі мы выйшлі, я сказаў Фідэлю:
  - Добра, не хвалюйся. Не ты, значыць - іншы.
  Затым мы паснедалі аўсянай кашай. Сунулі ў кішэні хлеб. Апрануліся цяплей і выйшлі на ганак.
  Фідэль дастаў з падсумка абойму, тут жа, на прыступках, зарадзіў аўтамат.
  - Пайшлі, - кажу, - няма чаго губляць.
  Мы накіраваліся да пераезду. Там можна было сесці ў спадарожны грузавік ці лесавоз.
  Ззаду заставаўся казарменны вылінялы сцяг, маркотныя дрэвы над плотам і каламутнае белае сонца.
  Шлагбаўм быў апушчаны. Фідэль курыў. Я назіраў, як міма праносіцца састаў. Мне ўдалося разгледзець блакітныя фіранкі, тэрмас, лямпу... Мужчыну з папяросай... Я нават заўважыў, што ён у піжаме.
  Усё гэта было моташна…
  Побач затармазіў лесавоз. Фідэль махнуў рукой шафёру. Мы апынуліся ў цеснай кабіне, дзе пахла бензінам.
  Фідэль паставіў аўтамат паміж каленяў. Мы закурылі. Шафёр павярнуўся да мяне і пытаецца:
  - Завошта цябе, хлопец?
  Я кажу:
  - Крытыкаваў начальства...
  Каля вадакачкі дарога павярнула да пасёлка. Я дастаў з кішэні гадзіннік без папружкі, паказаў шафёру, кажу:
  - Купі.
  - А ходзяць?
  - Яшчэ як! На дзве гадзіны дакладней крамлёўскіх!
  - Колькі?
  - Пяць колаў.
  - Пяць?!
  - Ну - сем.
  Шафёр спыніў машыну. Выняў грошы. Даў мне пяць рублёў. Потым спытаў:
  - Навошта табе на гаўптвахце грошы?
  - Бедным памагаць, - адказаў я.
  Шафёр ухмыльнуўся. Затым ён яшчэ доўга разглядаў гадзіннік і прыкладваў да вуха.
  - Цесцю, - кажа, - паднясу на імяніны, старому казлу...
  
  
  Мы выйшлі з кабіны. Ляжневая дарога, якая цямнела паміж сумётамі, вяла да пасёлка.
  Ён сустрэў нас гудзеннем рухавічка і скрыпам палазоў. Абдаў скразняком пустынных вуліц. Сабак тут траплялася больш за людзей.
  Шлях наш ляжаў праз Вясляну. Міма напаўразбураных каменных варот тарнага цэха. Міма хат, пахаваных у снезе. Міма сталовай, з расчыненых дзвярэй якой валіла белая пара. Міма гаража з аўтамашынамі, разгорнутымі аднолькава, як коні ў начным. Міма клуба з гучнагаварыцелем над паддашкавым акенцам. І потым уздоўж плота з фанернымі будкамі праз кожныя шэсцьдзесят метраў.
  Далей, за ўзгоркам, цягнуліся шэрыя карпусы галаўнога лагпункта. Там узвышаўся двухпавярховы цагляны будынак штаба, набітага афіцэрамі, стукам пішучых машынак і незлічонымі вайсковымі рэліквіямі. Там, за металічным дзвярыма, чакала нас добра абсталяваная гаўптвахта з цэментнай падлогай. Ды яшчэ - з голымі нарамі без ліштвы.
  Ужо адрозныя былі вароты з пяціканцовай зоркай…
  - Мы цябе на парукі возьмем, - сказаў Фідэль, - убачыш.
  - Добра. На гаўптвахце адсяджу. А ў трыбунале, я падазраю, чарга гадоў на дваццаць…
  Мы ішлі праз роў па зледзянелым бярвенні. Я сказаў:
  - Паглядзі дакументы. Няўжо там пазначаны час?
  - Не, - сказаў Фідэль, - а што?
  - Куды, - кажу, - нам спяшацца? Пойдзем да тарфушка.
  Разумеліся жанчыны з торфараспрацовак. Сезонніцы, якія жылі ў бараку за пасёлкам.
  - Ды ну іх, - кажа Фідэль.
  - А што, возьмем бутэльку, грошы ёсць.
  Тут я заўважыў, што Фідэлю гэта не да спадобы. Што ён паглядае на мяне з нудой.
  - Хадзем, - кажу, - з людзьмі пабудзем.
  - А з гарматай што рабіць?
  - Аўтамат пад ложак.
  Фідэль ідзе, маўчыць. Я кажу:
  - Хадзем. Пакурым, вып'ем. Бардакі я і сам не люблю. Спакойна пасядзім у цяпле, без крыку.
  А Фідэль кажа:
  - Слухай. Вунь ён - штаб, побач. Пяць хвілін праз балота. Пяць хвілін, і ў цяпле.
  - На гаўптвахце, ці што?
  - Ну.
  - Дзе падлога цэментная?
  - Што значыць - падлога?! Маецца тапчан. І печка. І тэмпература па статуце павінна быць вышэй за шаснаццаць градусаў…
  - Слухай, - кажу, - не па справе ты выступаеш. Гаўптвахта - наперадзе. І тапчан, і шаснаццаць градусаў, і ваенны дазнаўца Комлеў... А зараз пойдзем да тарфушкаў.
  - Прыгод шукаць? - паўтарае Фідэль з прыкрасцю.
  - Ах, вось як ты загаварыў! Вось што робіцца з чалавекам, якому гармату навесілі! Давай загадвай, грамадзянін начальнік!..
  Тут Фідэль як закрычыць:
  - Чаго ты ўзнікаеш? Ну чаго ты ўзнікаеш? Ды пойдзем куды заўгодна! Куды хочаш, туды і пойдзем...
  Мы накіраваліся ў кільдзім. Падняліся на ганак, абтрослі снег і ўвайшлі. Пахла рыбай і газай. У куце цямнелі бочкі. На паліцах ляжалі цыгарэты, мыла, кансервы. Залаціўся куб халвы з аплыўшымі гранямі. Каля распаленага адбівальніка драмала котка. Ніжэй важдаўся певень. Нястомна і шалёна дзяўбаў ён мармуровай расфарбоўкі пернік.
  Тонечка працягнула нам дзве бутэлькі віна. Фідэль апусціў іх у кішэні галіфэ. Потым мы ўзялі крыху халвы і два слоікі свіных кансерваў.
  Фідэль сказаў:
  - Купі селядца.
  Тонечка кажа:
  - Селядзец трохі таго... З пахам.
  Фідэль пытаецца:
  - З дрэнным, ці што, пахам?
  - Ды з няважным, - кажа Тонечка…
  Мы выйшлі з кільдзіма. Падняліся ў гару. І вось апынуліся перад баракам з цьмянай лямпачкай над дзвярыма.
  Падышлі да акна, стукаем. Адразу ж высунуўся плоскі твар. Жанчына з распушчанымі валасамі тройчы кіўнула, паказваючы на дзверы.
  У пярэднім пакоі стаяла вядро, накрытае кавалкам фанеры. У куце на сцяне цямнелі брызентавыя плашчы. Пад імі ляжалі чарпакі, вяроўкі і крукі...
  У бараку - цеплыня. Чыгунная печка напоўнена ружовым запалам. З кута ў кут наперакос працягнута труба.
  Нары завалены паліто і целагрэйкамі. Прагнілыя бэлькі абклеены каляровымі фатаграфіямі з часопісаў. На тумбачках грувасціцца нямыты посуд.
  Мы скінулі кажушка. Прыселі да дашчанага стала. Побач нехта спаў, накрыўшыся коўдрай. Каля акна сядзела жанчына ў гімнасцёрцы і чытала кнігу. Яна нават не павіталася.
  - Шаснаццатая рэспубліка, - загадкава выказалася пра яе першая дзяўчына.
  Затым паклікала кагосьці з глыбіні барака:
  - Надзька! Жаніхі засумаваўшы…
  І дадала:
  - Будзьце як дома, калі ўжо прыйшлі...
  Яе малінавыя шаравары былі запраўлены ў грубыя кірзавыя прохара. На запясці сінела парахавая татуіроўка: «Увесь свет - бардак!»
  Узнікла сяброўка з бледным і злым тварам. Яна была ў малінавай лыжнай куртцы, цеснай суконнай спадніцы і хатніх шлапаках.
  Мы дасталі бутэлькі і кансервы. Дзяўчаты прынеслі эмаляваныя кружкі і хлеб. Пры гэтым яны бесперапынна смяяліся.
  На акне чарнеў транзістарны магнітафон, вылучаючыся сярод іншага хламу.
  Дзяўчына ў чырвоных шараварах назвалася Зінай. Сяброўка ў спадніцы сказала басам:
  - Амосава Надзея.
  - Як працуеце, - пацікавіўся Фідэль, - спадзяюся, з агеньчыкам?
  - Няхай мядзведзь працуе, - адказала Надзея.
  Зіна выказалася яшчэ больш рашуча:
  - Цяжэй хрэна ў рукі не бяру ...
  Фідэль паважліва прыўзняў бровы.
  Наступіла паўза. Потым Зіна спытала:
  - Хлопчыкі з ВОХРЫ?
  - Не, - сказаў Фідэль, - мы артысты. Дакладней, лаўрэаты. А вось мой саксафон.
  І ён памахаў аўтаматам над галавой.
  - Хлопчыкі, - спытала Зіна, - вы крыху дурнаватыя?
  - Ага, - кажу, - мы псіхі. Кукарэку!
  Фідэль разліў віно, бразгаючы шклом аб борты эмаляваных кубкаў.
  - Будзем здаровыя! - сказаў ён.
  - Будзем здаровыя! - кажу.
  - Будзеце, будзеце, - сказала Зіна, - мы правяраемся. Так што, не бойцеся...
  Хтосьці хадзіў у нас за спіной па бараку. Нехта прасіў, каб выключылі магнітафон. Нехта грымеў чарпакамі ў сенцах. Нехта піў ваду...
  Затым з'явіліся леспрамгасаўскія хлопцы. Убачылі нашы кажушкі. Доўга блукалі пад вокнамі, нешта намышляючы…
  Але мне было ўсё роўна. Таму што я нечакана ўспомніў мінулую зіму. Тут тады праходзілі чарговыя зборы наглядсаставу. Мы былі размешчаны ў саракамясцовай палатцы. Ложкі стаялі ў два ярусы. Унізе было горача ад печкі, а наверсе гулялі скразнякі.
  Штораніцы мы бязладным натоўпам ішлі ў сталовую галаўнога лагпункта. Потым трэніраваліся ў спартовай зале ці гарталі метадычкі.
  Павячэраўшы каля сямі гадзін, мы разыходзіліся, хто на танцы, хто ў знаёмыя дамы. Большасць ішла ў мясцовы клуб…
  Грукоча аркестр. Разгарачаныя дзяўчаты шукаюць у натоўпе афіцэраў. Радавыя ў душных мундзірах топчуцца ля сцяны. Яны распаўсюджваюць пах ласьёна і стайні. Іх прохара ззяюць, як фальшывыя каштоўнасці.
  Але вось змаўкае радыёла. Салдаты едуць у кузаве батальённага грузавіка. Цяпер яны з незвычайнай развязнасцю гавораць пра жанчын. Я чую голас у цемры:
  - А памятаеш рудую на шпільках? Я б на тую рудую лёг...
  - Ты б лёг і на кучу лайна, - раздаецца ў адказ.
  Заўтра - звычайны дзень…
  Аднойчы ўвечар я ішоў пешшу з клуба. Музыка даносілася ўсё слабей. Ліхтары не гарэлі. Дарога была цвёрдай ад першых маразоў.
  Павольна, я нечакана павярнуў да дашчанага будынка бібліятэкі. Стромкімі драўлянымі прыступкамі падняўся на другі паверх. Затым адчыніў дзверы і стаў на парозе.
  У зале было пуста і ціха. Уздоўж сцен мігцелі шафы. Я падышоў да драўлянага бар'ера. Насустрач мне паднялася трыццацігадовая жанчына, у акулярах, з вузкім тварам і бледнымі вуснамі.
  Жанчына зірнула на мяне, зняўшы акуляры і адразу крануўшы пераноссе. Я прывітаўся.
  - Што вас цікавіць? Вершы ці проза?
  Я папрасіў апавяданні Буніна, якія любіў яшчэ школьнікам. Распісаўся на квадратным блакітнаватым бланку. Сеў ля акна. Уключыў выгнутую лямпу, пачаў чытаць.
  Жанчына некалькі разоў уставала, сыходзіла з пакоя. Часам глядзела на мяне. Я зразумеў, што выклікаю ёй страх. Тайга, лагерны пасёлак, наглядчык... Жанчына ў акулярах...
  Як яе сюды занесла?..
  Затым яна перасоўвала крэслы. Я ўстаў, каб дапамагчы. Разгледзеў яе старамодную сукенку з вельмі тонкай, жорсткай, заўсёды халоднай матэрыі і шырокія зыранскія чуні.
  Тут я выпадкова дакрануўся да яе рукі. Мне здалося, што спынілася сэрца. Я з жахам падумаў, што адвык... Проста забыўся пра рэчы, дзеля якіх варта жыць... А калі гэта так, колькі ж усяго паспела прамчацца міма? Як шмат я страціў? Чаго пазбавіўся ў гэтыя дні, поўныя нянавісці і страху?!
  Ты дзяжурыш у ізалятары. У суседняй камеры грыміць кайданкамі Анагі-задэ. Шуміць піларама. А дні, халодныя, недарэчныя, брыдуць за шклом, апярэджваючы пошту...
  Я вярнуўся да стала, зачыніў кнігу. Паклаў яе на драўляны бар'ер.
  - Вам не спадабалася? - спытала жанчына.
  - Нічога, - кажу, - дзякуй. Мне пара…
  Я, не азіраючыся, спусціўся па лесвіцы. Да ваеннага гарадка заставалася паўтара кіламетра…
  
  
  Цяпер я ўзгадаў усё гэта і кажу Фідэлю:
  - Пайшлі адсюль.
  - Ну вось! - сказаў Фідэль.
  - Дапівай віно, і пайшлі.
  Дзяўчаты спыталі:
  - Вас што, нявесты чакаюць?
  І толькі засмяяліся ўслед…
  
  
  Мы ішлі ў цішыні пад зоркамі. Пайшлі ўздоўж плота да лагчыны. Яна заканчвалася цёмным і грувасткім сілуэтам штаба.
  Раптам на сцяжынку ўпалі цені. Гэта былі леспрамгасаўскія хлопцы. Але Фідэль адразу падняў аўтамат і крыкнуў:
  - У лесе страляю без папярэджання!
  Хлопцы зніклі ў цемры паміж дрэвамі.
  Я ішоў наперадзе, арыентуючыся на спартовую раму для лін. Яна цямнела перад будынкам штаба, як шыбеніца.
  Фідэль ішоў следам.
  Сцяжынка была вузкай, не шырэй лыжні. Я раз-пораз спатыкаўся.
  Калі мы агіналі апошнія дамы, я заўважыў святло ў бібліятэцы. Жаўтлявае роўнае святло ў акне. Я падумаў пра жанчыну ў зыранскіх чунях. Амаль убачыў яе за бастыёнамі кніжных шаф. У вузкай і цеснай прасторы з рэфлектарам…
  І вось я як бы заходжу туды, пакідаючы на драўляных усходах мокрыя сляды. Перасякаю калідор, расхінаю дзверы. Жанчына ўстае, яе завушніцы калыхаюцца. Цішыня настолькі поўная, што выразна чуецца іх меладычны звон. Жанчына здымае акуляры, адразу крануўшы пераносся. Я чую: "Што вас цікавіць?"
  
  
  - Пайшлі, - сказаў Фідэль, - а то ногі мерзнуць.
  Я кажу яму:
  - Мне трэба ў бібліятэку зайсці.
  - Ого! Ну ты даеш!
  - Я хачу там з адной пагаварыць.
  - Канчай, - кажа Фідэль, - і так цэлыя суткі дабіраемся.
  Я спыніўся. Вакол ні душы. У баку жоўкнуць, агні пасёлка. Побач цёмнай сцяной узвышаецца лес.
  Я кажу:
  - Фідэль, будзь чалавекам, пусці. Я пазнаёміўся з адной, мне трэба...
  - Гэта значыць - мерзнуць, чакаць, пакуль ты куляешся?!
  - Разам зойдзем.
  Фідэль кажа:
  - Не магу.
  - Ты мне сябар, - крычу, - ці грамадзянін начальнік?! Ну што ж, вядзі! Загадвай!
  - Пайшлі, - сказаў Фідэль.
  - Ясна, - кажу, - слухаюся!
  Аднак не рухаюся з месца. Фідэль спыніўся ў мяне за спіной.
  - Мне, - кажу, - трэба ў бібліятэку.
  - Ідзі наперад!
  - Мне трэба…
  - Ну!
  Я паглядзеў туды, дзе ззяла квадратнае акенца, дрыготкі ружовы маяк. Затым ступіў убок, пакідаючы ззаду недарэчную постаць канваіра.
  Тады Фідэль крыкнуў:
  - Стой!
  Я павярнуўся і кажу:
  - Хочаш мяне забіць?
  Ён вымавіў ледзь чутна:
  - Назад!
  Тут я аблаяў яго апошнімі словамі. Тымі, што чуў на лесапавале ля вогнішча. І каля КПП на разводзе. І за картачным сталом перад бойкай. І ў турме пасля шмону…
  - Назад, - паўтарыў Фідэль…
  
  
  Я ішоў не паварочваючыся. Я стаў вялізным. Я засланіў сабой гарызонт. Я чуў, як у апусцелай марознай цішыні пстрыкнуў затвор. Як, рыпнуўшы, саступіла баявая спружына. І вось ужо напоўніўся патроннік. Я адчуваў пад гімнасцёркай усе дзевяць кругоў стандартнай вайсковай мішэні…
  І тут я адчуў невыносны прыступ злосці. Як быццам сам я, менавіта сам, цэліўся ў гэтага чалавека. І гэты чалавек быў адзіным вінаватым у маіх няшчасцях. І на гэтым чалавеку без рамяня ляжала адказнасць за ўсе зменлівасці майго лёсу. Вось толькі твары ягоныя я не паспеў разглядзець…
  Я спыніўся, паглядзеў на Фідэля. Здрыгануўся, убачыўшы яго твар. (У зубах ён трымаў футравую рукавіцу.) Затым нешта крыкнуў і пайшоў яму насустрач.
  Фідэль кінуў аўтамат і заплакаў. Сцягваючы нашто кажух. Абрываючы гузікі на гімнасцёрцы.
  Я падышоў да яго і ўстаў побач.
  - Добра, - кажу, - пайшлі...
  
  21 чэрвеня 1982 гады. Нью Ёрк
  Дарагі Ігар! (Ваша імя па бацьку закалацілася на выбоінах сумеснага падарожжа.) Яно скончана. Тормазы апошняй шматкроп'і рыпяць праз дзесяць абзацаў.
  Ёсць адчуванне лёгкасці і пустэчы. Бо я семнаццаць гадоў рыхтаваў гэты рукапіс да друку. The end of something, як выказаўся б спадар Хэмінгуэй…
  Вы ведаеце, я чалавек не рэлігійны. Больш за тое, нявернік. І нават не забабонны. Я не баюся пахавальных шэсцяў, чорных катоў і разбітых люстэркаў. Штохвілінна прачынаю соль. І на Лене, якая шле вам прывітанне, ажаніўся трынаццатага (13!) снежня.
  Я вельмі рэдка бачу сны. А калі бачу, то на здзіўленне прымітыўныя. Напрыклад - у мяне канчаюцца грошы ў рэстаране. Зыгмунту Фрэйду тут абсалютна няма чаго рабіць.
  У мяне не здараецца благіх і тым больш - вясёлкавых прадчуванняў. Я не адчуваю патыліцай пільных поглядаў. (Хіба што яны суправаджаюцца патыліцамі.) Карацей кажучы, прырода відавочна абдзяліла мяне сваімі трансцэндэнтнымі дарункамі. І нават банальнаму матэрыялістычнаму гіпнозу я, як высветлілася, не схільны.
  Але і мяне зачапіла лёгкае крыло тагасветнага. Уся мая біяграфія ёсць ланцуг добра арганізаваных выпадковасцей. На кожным кроку я адрозніваю які паказвае ПЕРСТ Лёсы. Ды і як мне не верыць лёсу? Ужо занадта відавочныя, трафарэты, па якіх напісана маё злашчаснае жыццё. Блакітнаватыя тонкія лініі праступаюць на кожнай старонцы майго адзінага чарнавіка.
  Набокаў казаў: "Выпадковасць - логіка фартуны". І сапраўды, што можа быць больш лагічна вар'яцкай, прыгожай, абсалютна непраўдападобнай выпадковасці?
  Бацька майго знаёмага Шлафман капаў на дачы яму пад парэчкавы куст. Дзе і нагнаў яго прыступ стэнакардыі. Як высветлілася, Шлафман капаў сабе магілу. Выпадковасць - логіка фартуны... Мала гэтага, пры жыцці Шлафман быў нязломным сталіністам. І - таксама не выпадкова. А для таго, каб, я мог расказваць гэтую гісторыю без асаблівага смутку…
  Я быў нададзены прыроджанымі задаткамі спартсмена-дзесяціборца. Каб зрабіць з мяне які рэфлектуе юнака, запатрабаваліся (літаральна!) — нечалавечыя высілкі. Для гэтага быў выбудаваны ланцуг непраўдападобных, а значыць - пераканаўчых і лагічных выпадковасцяў. Адной з іх была турма. Відаць, некаму вельмі хацелася зрабіць з мяне пісьменніка.
  Не я абраў гэтую жаноцкую, крыклівую, пакутніцкую, цяжкую прафесію. Яна сама мяне выбрала. І зараз ужо няма куды падзецца.
  Вы дачытваеце апошнюю старонку, я раскрываю новы сшытак…
   Запаведнік
  Маёй жонцы, якая мела рацыю
  У дванаццаць пад'ехалі да Лугі. Спыніліся на вакзальнай плошчы. Дзяўчына-экскурсавод змяніла ўзвышаны тон на больш зямны:
  - Там налева ёсць адно мястэчка...
  Мой сусед зацікаўлена прыўзняўся:
  - У сэнсе - прыбіральня?
  Усю дарогу ён даймаў мяне: «Адбельвальны сродак з шасці літар?.. Выміраючы парнакапытны?.. Аўстрыйскі гарналыжнік?..»
  Турысты выйшлі на залітую святлом плошчу. Кіроўца зачыніў дзверцы і прысеў на кукішкі ў радыятара.
  Вакзал... Бруднаваты жоўты будынак з калонамі, гадзіннік, абясколераны сонцам дрыготкія неонавыя літары...
  Я перасёк вестыбюль з газетным кіёскам і масіўнымі цэментнымі скрынямі. Інтуітыўна выявіў буфет.
  - Праз афіцыянта, - млява вымавіла буфетчыца. На спадзістай грудзей яе боўтаўся штопар.
  Я сеў ля дзвярэй. Праз хвіліну з'явіўся афіцыянт з вялізнымі лямцавымі бакенбардамі.
  - Што вам заўгодна?
  - Мне заўгодна, - кажу, - каб усе былі добразычлівыя, сціплыя і ветлівыя.
  Афіцыянт, перанасычаны разнастайнасцю жыцця, маўчаў.
  - Мне заўгодна сто грамаў гарэлкі, піва і два бутэрброды.
  - З чым?
  - З каўбасой, напэўна...
  Я дастаў папяросы, закурыў. Агідна дрыжалі рукі. «Шклянку б не выпусціць…» А тут яшчэ побач селі дзве інтэлігентныя бабулі. Быццам бы з нашага аўтобуса.
  Афіцыянт прынёс графінчык, бутэльку і дзве цукеркі.
  - Бутэрброды скончыліся, - сказаў ён з фальшывым трагізмам.
  Я расплаціўся. Падняў і тут жа апусціў шклянку. Рукі трэсліся, як у эпілептыка. Старыя гідліва мяне разглядалі. Я паспрабаваў усміхнуцца:
  - Зірніце на мяне з любоўю!
  Старыя здрыгануліся і пераселі. Я пачуў невыразныя крытычныя выклічнікі.
  Чорт з імі, думаю. Абхапіў шклянку дзвюма рукамі, выпіў. Потым з шамаценнем разгарнуў цукерку.
  Стала крыху лягчэй. Зараджаўся зманлівы душэўны ўздым. Я сунуў бутэльку піва ў кішэню. Затым падняўся, ледзь не перакуліўшы крэсла. Дакладней, алюмініевае крэсла. Старыя працягвалі спалохана мяне разглядаць.
  Я выйшаў на плошчу. Агароджа сквера была завешана пакарабачаныя фанернымі шчытамі. Дыяграмы абяцалі ў недалёкім будучыні горы мяса, воўны, яек і іншых інтымнасцяў.
  Мужчыны палілі каля аўтобуса. Жанчыны шумна рассаджваліся. Дзяўчына-экскурсавод ела марожанае ў цені. Я ступіў да яе:
  - Давайце пазнаёмімся.
  - Аўрора, - сказала яна, працягваючы ліпкую руку.
  - А я, - кажу, - танкер Дэрбент.
  Дзяўчына не пакрыўдзілася.
  - Над маім імем усе смяюцца. Я прывыкла... Што з вамі? Вы чырвоны!
  - Запэўніваю вас, гэта толькі звонку. Унутры я – канстытуцыйны дэмакрат.
  - Не, праўда, вам дрэнна?
  - П'ю многа... Хочаце піва?
  - Навошта вы п'яце? - спытала яна.
  Што я мог адказаць?
  - Гэта сакрэт, - кажу, - маленькая таямніца…
  - Вырашылі папрацаваць у запаведніку?
  - Вось іменна.
  - Я адразу зразумела.
  - Хіба я падобны на філолага?
  - Вас праводзіў Мітрафанаў. Надзвычай эрудыраваны пушкініст. Вы добра яго ведаеце?
  - Добра, - кажу, - з дрэннага боку…
  - Як гэта?
  - Не надавайце значэння.
  — Прачытайце Гордзіна, Шчогалева, Цяўлаўскую… Успаміны Керн… І якую-небудзь папулярную брашуру аб шкодзе алкаголю.
  - Ведаеце, я столькі чытаў пра шкоду алкаголю! Вырашыў назаўжды кінуць... чытаць.
  - З вамі немагчыма размаўляць...
  Шафёр паглядзеў у наш бок. Экскурсанты расселіся.
  Аўрора даела марожанае, выцерла пальцы.
  - Улетку, - сказала яна, - у заказніку даволі добра плацяць. Мітрафанаў зарабляе каля двухсот рублёў.
  - І гэта на дзвесце рублёў больш, чым ён каштуе.
  - А вы яшчэ і злы!
  - Будзеш злы, - кажу.
  Шафёр прасігналіў двойчы.
  - Едзем, - сказала Аўрора.
  У львоўскім аўтобусе было цесна. Каленкіравыя сядзенні распаліліся. Жоўцю фіранкі ўзмацнялі адчуванне задухі.
  Я гартаў «Дзённікі» Аляксея Вульфа. Пра Пушкіна гаварылася прыязна, часам паблажліва. Вось яна, згубная для зроку блізкасць. Усім зразумела, што ў геніяў павінны быць знаёмыя. Але хто паверыць, што яго знаёмы - геній?!
  Я задрамаў. Невыразна даносіліся нейкія лішнія звесткі пра маці Рылеева…
  Разбудзілі мяне ўжо ў Пскове. Ізноў абтынкованыя сцены крамля наводзілі нуду. Над цэнтральнай аркай дызайнеры ўмацавалі пачварную, прыбалтыйскага выгляду, каваную эмблему. Крэмль нагадваў вялізных памераў макет.
  У адным з флігеляў знаходзілася мясцовае бюро падарожжаў. Аўрора запэўніла нейкія паперы і нас павезлі ў «Геру» - самы фешэнэбельны мясцовы рэстаран.
  Я вагаўся - дадаваць ці не дадаваць? Дадасі - заўтра будзе зусім дрэнна. Есці не хацелася...
  Я выйшаў на бульвар. Цяжка і нізка шумелі ліпы.
  Я даўно ўпэўніўся: варта задумацца, і адразу ўспамінаеш што-небудзь сумнае. Напрыклад, апошняя размова з жонкай…
  
  
  — Нават тваё каханне да слоў, вар'яцкае, нездаровае, паталагічнае каханне, — фальшывая. Гэта - толькі спроба апраўдання жыцця, якую ты вядзеш. А вядзеш ты лад жыцця знакамітага літаратара, не маючы для гэтага самых мінімальных перадумоў… З тваімі заганамі трэба быць як мінімум Хэмінгуэем…
  - Ты сапраўды лічыш яго добрым пісьменнікам? Можа быць, і Джэк Лондан добры пісьменнік?
  - Божа мой! Пры чым тут Джэк Лондан?! У мяне адзіныя боты ў ламбардзе... Я ўсё магу дараваць. І беднасць мяне не палохае... Усё, акрамя здрады!
  - Што ты маеш на ўвазе?
  - Тваё вечнае п'янства. Тваё… нават не хачу казаць… Нельга быць мастаком за кошт іншага чалавека… Гэта подла! Ты столькі кажаш аб высакароднасці! А сам - халодны, жорсткі, выкрутлівы чалавек...
  - Не забывайся, што я дваццаць гадоў пішу апавяданні.
  - Ты хочаш напісаць вялікую кнігу? Гэта ўдаецца аднаму з сотні мільёнаў!
  - Ну і што? У духоўным стаўленні такая няўдалая спроба роўная самай вялікай кнізе. Калі хочаш, маральна яна нават вышэйшая. Паколькі выключае ўзнагароду…
  - Гэта словы. Бясконцыя прыгожыя словы... Надакучыла... У мяне ёсць дзіця, за якое я адказваю...
  - У мяне таксама ёсць дзіця.
  - Якога ты месяцамі ігнаруеш. Мы для цябе - чужыя...
  (У размове з жанчынай ёсць адзін балючы момант. Ты прыводзіш факты, довады, аргументы. Ты заклікаеш да логікі і разумнага сэнсу. І нечакана выяўляеш, што ёй агідны сам гук твайго голасу…)
  - Наўмысна, - кажу, - я зла не рабіў…
  
  
  Я апусціўся на спадзістую лаўку. Выняў ручку і блакнот. Праз хвіліну запісаў:
  Каханая, я ў Пушкінскі Горах,
  Тут без цябе - засмучэнне і нуда,
  Брыжу па запаведніку, як сука.
  І душу мне раздзірае жудасны страх…
  
  І гэтак далей.
  Мае вершы крыху апярэджвалі рэчаіснасць. Да Пушкінскі Гор заставалася кіламетраў сто.
  Я зайшоў у гаспадарчую краму. Набыў канверт з выявай Магелана. Спытаў навошта-то:
  - Вы не ведаеце, пры чым тут Магелан?
  Прадавец задуменна адказаў:
  - Можа, памёр... Ці героя далі...
  Наклеіў марку, запячатаў, апусціў...
  У шэсць мы пад'ехалі да будынка турысцкай базы. Да гэтага былі пагоркі, рака, прасторны гарызонт з няроўным беражком лесу. Увогуле, рускі пейзаж без празмернасцяў. Тыя штодзённыя яго прыкметы, якія выклікаюць невытлумачальна горкае пачуццё.
  Гэтае пачуццё заўсёды здавалася мне падазроным. Наогул запал да неадушаўлёных прадметаў раздражняе мяне… (Я ў думках раскрыў запісную кніжку.) Ёсць нешта недасканалае ў нумізматах, філатэлістах, заўзятых вандроўцах, аматарах кактусаў і акварыўмных рыб. Мне чужа соннае доўгацярпенне рыбака, безвыніковая нематываваная адвага альпініста, ганарлівая ўпэўненасць уладальніка каралеўскага пудзеля…
  Гавораць, яўрэі абыякавыя да прыроды. Так гучыць адзін з папрокаў у адрас яўрэйскай нацыі. Сваёй, маўляў, прыроды ў яўрэяў няма, а да чужой яны абыякавыя. Што ж, можа, і так. Відавочна, ува мне адбіваецца прымешка габрэйскай крыві…
  Карацей, не люблю я захопленых сузіральнікаў. І не вельмі давяраю іх захапленню. Я думаю, каханне да бяроз перамагае за кошт кахання да чалавека. І развіваецца як сурагат патрыятызму…
  Я згодзен, хворую, паралізаваную маці вастрэй шкадуеш і кахаеш. Аднак любавацца яе пакутамі, выказваць іх эстэтычна - ганебнасць…
  Добра…
  Пад'ехалі да турысцкай базы. Нейкі ідыёт пабудаваў яе на адлегласці чатырох кіламетраў ад бліжэйшага вадаёма. Сажалкі, азёры, рэчка знакамітая, а база - на сонцапёку. Праўда, ёсць нумары з душавымі кабінамі... Зрэдку - гарачая вада...
  Заходзім у экскурсійнае бюро. Сядзіць такая дама, мара адстаўніка. Аўрора сунула ёй пуцявы ліст. Распісалася, атрымала абедзенныя талоны для групы. Нешта шапнула гэтай пышнай бландынцы, якая адразу ж зірнула на мяне. Позірк утрымліваў няўступлівую беглую цікавасць, дзелавую заклапочанасць і лёгкую трывогу. Яна нават неяк выпрасталася. Рэзчэй зашамацелі паперы.
  - Вы не знаёмыя? - спытала Аўрора.
  Я падышоў бліжэй.
  - Хачу папрацаваць у заказніку.
  - Людзі патрэбныя, - сказала бландынка.
  У канцы гэтай рэплікі прыкметна адчувалася шматкроп'е. Гэта значыць, патрэбны менавіта добрыя, кваліфікаваныя спецыялісты. А выпадковыя, маўляў, людзі - не патрабуюцца…
  - Экспазіцыю ведаеце? - спытала бландынка і нечакана прадставілася: - Галіна Аляксандраўна.
  - Я быў тут разы тры.
  - Гэтага мала.
  - Згодзен. Вось і прыехаў зноў…
  - Трэба як след падрыхтавацца. Праштудзіраваць метадычку. У жыцці Пушкіна яшчэ так шмат недаследаванага... Нешта змянілася з мінулага года...
  - У жыцці Пушкіна? - здзівіўся я.
  - Выбачыце, - перабіла Аўрора, - мяне турысты чакаюць. Жадаю ўдачы…
  Яна знікла - юная, жывая, паўнавартасная. Заўтра я пачую ў адным з пакояў музея яе чысты дзявочы голас:
  «…Удумайцеся, таварышы!.. «Я вас кахаў так шчыра, так далікатна…» Міру прыгонніцкіх адносін супрацьпаставіў Аляксандр Сяргеевіч гэты натхнёны гімн бескарыслівасці…»
  - Не ў жыцці Пушкіна, - раздражнёна сказала бландынка, - а ў экспазіцыі музея. Напрыклад, знялі партрэт Ганібала.
  - Чаму?
  - Нейкі дзеяч сцвярджае, што гэта не Ганібал. Ордэны, ці бачыце, не адпавядаюць. Нібыта гэта генерал Закамельскі.
  - Хто ж гэта на самай справе?
  - І сапраўды - Закамельскі.
  - Чаму ж ён такі чорны?
  - З азіятамі ваяваў, на поўдні. Там спякота. Вось ён і загарэў. Ды і фарбы цямнеюць ад часу.
  - Значыць, правільна, што знялі?
  - Ды якая розніца - Ганібал, Закамельскі... Турысты жадаюць бачыць Ганібала. Яны за гэта грошы плацяць. На дуля ім Закамельскі?! Вось наш дырэктар і павесіў Ганібала... Дакладней, Закамельскага пад выглядам Ганібала. А нейкаму дзеячу не спадабалася... Прабачце, вы бралі шлюб?
  Галіна Аляксандраўна вымавіла гэтую фразу раптоўна і, я б сказаў - сарамліва.
  - Разведзены, - кажу, - а што?
  - Нашы дзяўчаты цікавяцца.
  - Якія дзяўчыны?
  - Іх зараз няма. Бухгалтар, метадыст, экскурсаводы…
  - Чаму ж яны мной цікавяцца?
  - Яны не вамі. Яны ўсімі цікавяцца. У нас тут шмат самотных. Хлопцы раз'ехаліся... Каго нашы дзяўчаты бачаць? Турыстаў? А што турысты? Добра, калі ў іх васьмідзёнка. З Ленінграда так на суткі прыяжджаюць. Або на трое... А вы надоўга?
  - Да восені. Калі ўсё будзе добра.
  - Дзе вы спыніліся? Хочаце, я пазваню ў гатэль? У нас іх дзве, добрая і дрэнная. Вы якую аддаеце перавагу?
  - Тут, - кажу, - трэба падумаць.
  - Добрая - даражэй, - растлумачыла Галя.
  - Добра, - сказаў я, - грошай усё роўна няма…
  Яна адразу ж некуды патэлефанавала. Доўга кагосьці ўгаворвала. Урэшце пытанне было вырашанае. Недзе запісалі маё прозвішча.
  - Я вас правяду.
  Даўно я не быў аб'ектам такога інтэнсіўнага жаночага клопату. У далейшым яна будзе праяўляцца яшчэ больш настойліва. І нават перарасце ў націск.
  Спачатку я адносіў гэта за кошт маёй пацьмянелай індывідуальнасці. Затым пераканаўся, наколькі велізарны дэфіцыт мужчынскага полу ў гэтых краях. Крываногі мясцовы трактарыст з валасам вакзальнай шлюхі быў акружаны назойлівымі румянымі прыхільніцамі.
  - Паміраю, піва! - млява гаварыў ён.
  І дзяўчаты беглі за півам…
  Галя замкнула дзверы экскурсійнага бюро. Мы накіраваліся праз лес у бок пасёлка.
  - Вы любіце Пушкіна? - нечакана спытала яна.
  Нешта ўва мне здрыганулася, але я адказаў:
  - Люблю... "Меднага вершніка", прозу...
  - А вершы?
  - Познія вершы вельмі люблю.
  - А раннія?
  – Раннія таксама люблю, – здаўся я.
  - Тут усё жыве і дыхае Пушкіным, - сказала Галя, - літаральна кожная галінка, кожная травінка. Так і чакаеш, што ён выйдзе зараз з-за павароту… Цыліндр, крылатка, знаёмы профіль…
  Між тым з-за павароту выйшаў Лёня Гур'янаў, былы ўніверсітэцкі стукач.
  — Борка, хрэн маржовы, — дзіка закрычаў ён, — ці ты гэта?!
  Я адазваўся з нечаканай ветлівасцю. Яшчэ адзін падонак застаў мяне знянацку. Вечна не паспяваю засяродзіцца…
  - Я ведаў, што ты прыедзеш, - не сунімаўся Гур'янаў...
  
  
  Пасля мне расказалі такую гісторыю. Была тут у пачатку сезона п'янка. Чыясьці вяселле ці дзень нараджэння. Прысутнічаў мясцовы супрацоўнік дзяржбяспекі. Загаварылі пра мяне. Хтосьці з агульных знаёмых сказаў:
  - Ён у Таліне.
  Яму запярэчылі:
  - Не, ужо год, як у Ленінградзе.
  - А я чуў, што ў Рызе ў Красільнікава...
  Вынікалі новыя і новыя версіі.
  Чэкіст засяроджана еў тушаную качку. Затым прыўзняў галаву і коратка выказаўся:
  - Ёсць дадзеныя - збіраецца ў Пушкінскія Горы ...
  
  
  - Мяне чакаюць, - сказаў Гур'янаў, як быццам я яго ўтрымліваў.
  Ён паглядзеў на Галю:
  - А ты папрыгажэла. Ніяк зубы ўставіла?
  Кішэні яго цяжка адцягваліся.
  - Вось засранец! - нечакана вымавіла Галіна. І праз хвіліну: - Як добра, што Пушкін гэтага не бачыць.
  - Так, - сказаў я, - гэта нядрэнна.
  Першы паверх гатэля “Дружба” займалі тры ўстановы. Гастраном, цырульня і рэстаран «Лукамор'е». Трэба было б, думаю, Галіну запрасіць за ўсе яе паслугі. Грошай я захапіў нікчэмна мала. Адзін размашысты жэст пагражаў катастрофай.
  Я прамаўчаў.
  Мы падышлі да бар'ера, за якім сядзела жанчына-адміністратар. Галя мяне прадставіла. Жанчына працягнула важкі ключ з нумарам 231.
  — А заўтра знойдзеце пакой, — сказала Галіна, — можна ў пасёлку... Можна на Варонічы, толькі гэта дорага... Можна ў адной з бліжэйшых вёсак: Саўкіна, Гайкі...
  - Дзякуй, - кажу, - выручылі.
  - Ну, я пайшла.
  Фраза сканчалася ледзь улоўным пытальнікам: "Ну, я пайшла?.."
  - Праводзіць вас?
  - Я жыву ў мікрараёне, - таямніча рэагавала дзяўчына.
  Затым - выразна і выразна, залішне выразна і выразна:
  - Выпраўляць не абавязкова... І не думайце, што я такая...
  Яна выдалілася, ганарліва кіўнуўшы адміністратару.
  Я падняўся на другі паверх і адамкнуў дзверы. Ложак была акуратна заслана. Рэпрадуктар выдаваў перарывістыя гукі. На перакладзіне расхінутай сцянной шафы боўталіся вешалкі.
  У гэтым пакоі, у гэтай вузенькай лодцы, я адплываў да невядомых берагоў самастойнага халасцяцкага жыцця.
  Я прыняў душ, змываючы далікатны асадак Галіных клопатаў, налёт аўтобуснай вільготнай цеснаты, каросту шматдзённага застолля.
  Настрой прыкметна палепшыўся. Халодны душ падзейнічаў як рэзкі вокрык.
  Я выцерся, нацягнуў гімнастычныя штаны і закурыў.
  У калідоры чуўся стук крокаў. Недзе гучала музыка. Пад вокнамі шумелі грузавікі і незлічоныя мапеды.
  Я ўлёгся паверх коўдры, раскрыў шэры томік Віктара Ліханосава. Вырашыў нарэшце высветліць, што гэта за вясковая проза? Абзавесціся свайго роду даведнікам…
  Чытаючы, я неўзаметку заснуў. Прачнуўся ў дзве ночы. Ранішні летні змрок заліваў пакой. Ужо можна было палічыць лісты фікуса на акне.
  Я вырашыў спакойна ўсё абдумаць. Паспрабаваць рассеяць адчуванне катастрофы, тупіку.
  Жыццё рассцілалася вакол неабсяжным мінным полем. Я знаходзіўся ў цэнтры. Трэба было разбіць гэтае поле на ўчасткі і брацца за справу. Разарваць ланцуг драматычных абставін. Прааналізаваць адчуванне краху. Вывучыць кожны фактар у асобнасці.
  Чалавек дваццаць гадоў піша апавяданні. Перакананы, што з некаторымі падставамі ўзяўся за пяро. Людзі, якім ён давярае, гатовы гэта засведчыць.
  Цябе не публікуюць, не выдаюць. Не прымаюць у сваю кампанію. У сваю бандыцкую хеўру. Але хіба пра гэта ты марыў, мармычучы першыя радкі?
  Ты дамагаешся справядлівасці? Супакойся, гэты фрукт тут не расце. Некалькі ззяючых ісцін павінны былі змяніць свет да лепшага, а што адбылося ў рэчаіснасці?
  У цябе ёсць дзясятак чытачоў. Дай Бог, каб іх стала яшчэ менш...
  Табе не плацяць - вось што дрэнна. Грошы - гэта свабода, прастора, капрызы... Маючы грошы, так лёгка пераносіць галечу...
  Вучыся зарабляць іх, не крывадушнічаючы. Ідзі працаваць грузчыкам, пішы начамі. Мандэльштам казаў, людзі захаваюць усё, што ім трэба. Вось і пішы…
  У цябе ёсць да гэтага здольнасці - магло і не быць. Пішы, ствары шэдэўр. Выкліч душэўнае ўзрушэнне ў чытача. У аднаго-адзінага жывога чалавека… Задача на ўсё жыццё.
  А калі не атрымаецца? Што ж, ты сам казаў, у маральных адносінах няўдалая спроба яшчэ больш высакародная. Хаця б таму, што не ўзнагароджваецца…
  Пішы, раз ужо ўзяўся, цягні гэты груз. Чым ён вагавіцей, тым лягчэй…
  Цябе прыгнятаюць даўгі? У каго іх не было?! Не засмучайся. Бо гэта адзінае, што па-сапраўднаму звязвае цябе з людзьмі...
  Азіраючыся, ты бачыш руіны? Гэтага можна было чакаць. Хто жыве ў свеце слоў, той не ладзіць з рэчамі.
  Ты зайздросціш любому, хто называе сябе пісьменнікам. Хто можа, выцягнуўшы пасведчанне, дакументальна гэта засведчыць.
  Але што ж пішуць твае сучаснікі? У пісьменніка Воліна ты выявіў:
  «…Мне стала вельмі ясна…»
  І на той жа старонцы:
  «…З бязмежнай яснасцю Кім адчуў…»
  Слова перавернута дагары нагамі. З яго высыпалася змесціва. Дакладней, змесціва не аказалася. Словы грувасціліся невымоўныя, як цень ад пустой бутэлькі...
  Ах, не пра тое, не пра тое зайшла гаворка!.. Як надакучылі вечныя твае хітрыкі!..
  Жыць немагчыма. Трэба альбо жыць, альбо пісаць. Або слова, або справа. Але твая справа - слова. А ўсякая Справа з загалоўнай літары табе ненавісна. Вакол яго - зона мёртвага прасторы. Там гіне ўсё, што замінае справе. Там гінуць надзеі, ілюзіі, успаміны. Там пануе ўбогі, бясспрэчны, адназначны матэрыялізм…
  І зноў – не тое, не тое…
  У што ты ператварыў сваю жонку? Яна была прастадушнай, какетлівай, любіла весяліцца. Ты зрабіў яе раўнівай, падазронай і нервовай. Яе нязменная фраза: "Што ты хочаш гэтым сказаць?" - помнік тваёй выкрутлівасці...
  Твае бязладдзі дасягалі кур'ёзаў. Памятаеш, як ты вярнуўся каля чатырох ночы і пачаў расшнуроўваць чаравікі? Жонка прачнулася і застагнала:
  - Госпадзі, куды ў такую рань?!.
  - Сапраўды, ранавата, ранавата, - прамармытаў ты.
  А потым хутка распрануўся і лёг...
  Ды што тут казаць…
  
  
  Раніца. Крокі, якія заглушаюцца пунсовай дывановай дарожкай. Раптоўнае перарывістае мармытанне рэпрадуктара. Плёск вады за сцяной. Грузавікі пад вокнамі. Нечаканы аддалены крык пеўня...
  У дзяцінстве лета было агучана гудкамі паравозаў. Прыгарадныя дачы... Пах вакзальнага гару і нагрэтага пяску... Настольны тэніс пад галінкамі... Тугі і звонкі стук мяча... Танцы на верандзе (старэйшы брат даверыў табе заводзіць патэфон)... Глеб Раманаў... Ружана Сікора... «Гэтая песня за дзве сольдзі, за дзве грошы... », «Я табою ў Бухарэсце марыў наяве ...».
  Выпалены сонцам пляж... Жорсткая асака... Доўгія трусы і сляды гумак на лытках... Пясок, які набіўся ў сандалі...
  У дзверы пастукалі:
  - Да тэлефона!
  - Гэта непаразуменне, - кажу.
  - Вы - Аліханаў?
  Мяне праводзілі ў пакой сястры-гаспадыні. Я ўзяў слухаўку.
  - Вы спалі? - пацікавілася Галіна.
  Я горача запярэчыў.
  Я даўно заўважыў, што на гэтае пытанне людзі рэагуюць з залішняй гарачнасцю. Задайце чалавеку пытанне: "Ці бываюць у цябе запоі?" - і чалавек спакойна адкажа - не. А можа, ахвотна пагодзіцца. Затое пытанне "Ты спаў?" большасць перажывае ці ледзь не як абразу. Як спробу выкрыць чалавека ў злачынстве…
  - Я дамовілася наконт пакоя.
  - Вось дзякуй.
  - У вёсцы Саснова. Пяць хвілін ад турбазы. Асобны ўваход.
  - Гэта галоўнае.
  - Гаспадар, праўда, выпівае.
  - Яшчэ адзін козыр.
  - Запомніце прозвішча - Сарокін. Міхась Іванавіч... Пойдзеце праз турбазу ўздоўж яра. З гары ўжо вёску відаць. Чацвёртая хата… А можа, пятая. Ды вы знойдзеце. Там звалка побач...
  - Дзякуй мілая.
  Тон рэзка змяніўся.
  - Якая я вам мілая?! Ох, паміраю... Мілая... Скажыце, калі ласка... Мілую знайшоў...
  У далейшым я не раз дзівіўся гэтым імгненным Галіным ператварэнням. Жывы ўдзел, ветлівасць і прастата змяняліся крыклівымі інтанацыямі абражанай цноты. Нармальная гаворка — вісклівай правінцыйнай гаворкай…
  - І не падумайце чаго-небудзь такога!
  - Такога - ніколі. І яшчэ раз – дзякуй…
  Я пайшоў на турбазу. На гэты раз тут было людна. Вакол стаялі рознакаляровыя аўтамашыны. Групамі і паасобку блукалі турысты ў курортных шапачках. У газетнага кіёска выстраілася чарга. З расчыненых вокнаў сталовай даносіўся звон посуду і віск металічных табурэтак. Тут жа гарэзавалі некалькі ўкормленых дварнякоў.
  На кожным кроку я бачыў выявы Пушкіна. Нават каля таямнічай цаглянай будачкі з надпісам “Огнеопасно!”. Падабенства вычэрпвалася бакенбардамі. Памеры іх вар'іраваліся адвольна. Я даўно заўважыў: у нашых мастакоў ёсць любімыя аб'екты, дзе няма мяжы размаху і натхненню. Гэта ў першую чаргу - барада Карла Маркса і лоб Ільіча ...
  Рэпрадуктар быў уключаны на поўную магутнасць:
  - Увага! Гаворыць радыёвузел пушкінагорскай турысцкай базы. Аб'яўляем парадак дня на сёння…
  Я зайшоў у экскурсійнае бюро. Галіну аблажылі турысты. Яна махнула рукой, каб я пачакаў.
  Я ўзяў з паліцы брашуру «Жамчужына Крыма». Дастаў цыгарэты.
  Экскурсаводы, атрымаўшы нейкія паперы, выдаляліся. За імі да аўтобусаў беглі турысты. Некалькі "дзікіх" сямействаў прагнула далучыцца да груп. Імі займалася высокая худзенькая дзяўчына.
  Да мяне сарамліва наблізіўся мужчына ў цірольскім капелюшы:
  - Выбачыце, магу я задаць пытанне?
  - Слухаю вас.
  - Гэта далі?
  - Гэта значыць?
  - Я пытаю, гэта далі? - Ціролец захапіў мяне да расчыненага акна.
  - У якім сэнсе?
  - У прамым. Я хацеў бы ведаць, гэта далі ці не далі? Калі не далі, дык і скажыце.
  - Не разумею.
  Мужчына злёгку пачырванеў і пачаў таропка тлумачыць:
  - У мяне была паштоўка... Я - філакартыст...
  - Хто?
  - Філакартыст. Збіраю паштоўкі ... Філас - каханне, картас ...
  - Ясна.
  – У мяне ёсць каляровая паштоўка – «Пскоўскія далі». І вось я апынуўся тут. Мне хочацца спытаць - гэта далі?
  - Увогуле, далі, - кажу.
  - Тыпова пскоўскія?
  - Не без гэтага.
  Мужчына, ззяючы, адышоў...
  Мінула гадзіна пік. Бюро апусцела.
  - З кожным летам наплыў турыстаў павялічваецца, - патлумачыла Галіна.
  І потым, крыху ўзвысіўшы голас:
  — Споўнілася прароцтва: «Не зарасце святая сцежка!..» [1]
  Не зарасце, думаю. Дзе ўжо ёй, беднай, зарасці. Яе даўно вытапталі эскадроны турыстаў…
  - Раніцай тут жудасны бардак, - сказала Галіна.
  Я зноў здзівіўся нечаканай разнастайнасці яе лексікі.
  Галя пазнаёміла мяне з інструктарам бюро - Людмілай. Яе гладкімі ножкамі я буду таемна любавацца да канца сезона. Люду паводзіла сябе роўна і ветліва. Гэта тлумачылася наяўнасцю жаніха. Яе не нявечыла сталая гатовасць да абуранага адпору. Пакуль жаніх знаходзіўся ў турме...
  Затым з'явілася брыдкая жанчына гадоў трыццаці - метадыст. Звалі яе Мар'яна Пятроўна. У Мар'яны быў запушчаны твар без дэфектаў і няўлоўна дрэнная постаць.
  Я растлумачыў мэту майго прыезду. Скептычна ўсміхаючыся, яна запрасіла мяне ў асобны кабінет.
  - Вы любіце Пушкіна?
  Я адчуў глухое раздражненне.
  - Кахаю.
  Так, думаю, і разлюбіць нядоўга.
  - А можна спытаць - за што?
  Я злавіў на сабе іранічны погляд. Відавочна, любоў да Пушкіна была тут самай хадавой валютай. А раптам, маўляў, я — фальшываманетчык...
  - Як гэта? - пытаю.
  - За што вы любіце Пушкіна?
  - Давайце, - не вытрымаў я, - спынім гэты ідыёцкі іспыт. Я скончыў сярэднюю школу. Потым - універсітэт. (Тут я крыху перабольшыў. Мяне выгналі з трэцяга курса.) Нешта прачытаў. Увогуле, разбіраюся… Ды і прэтэндую ўсяго толькі на ролю экскурсавода…
  На шчасце, мой рэзкі тон застаўся незаўважаным. Як я пазней пераканаўся, элементарная грубіянства тут схадзіла лягчэй, чым уяўны апломб…
  - І ўсё ж? — Мар'яна чакала адказу. Прычым таго адказу, які ёй быў загадзя вядомы.
  - Добра, - кажу, - паспрабую... Што ж, слухайце. Пушкін - наш запознены Рэнесанс. Як для Веймара - Гётэ. Яны прынялі на сябе тое, што Захад засвоіў у XV-XVII стагоддзях. Пушкін знайшоў выраз сацыяльных матываў у характэрнай для Рэнесансу форме трагедыі. Ён і Гётэ жылі як бы ў некалькіх эпохах. «Вертэр» - даніна сентыменталізму. «Каўказскі палоннік» - тыпова байранічная рэч. Але «Фаўст», дапусцім, гэта ўжо елізавецінцы. А "Маленькія трагедыі" натуральна працягваюць адзін з жанраў Рэнесансу. Такая ж і лірыка Пушкіна. І калі яна горкая, то не ў духу Байрана, а ў духу, мне здаецца, шэкспіраўскіх санетаў… Даступна выкладаю?
  - Пры чым тут Гётэ? - спытала Мар'яна. - І пры чым тут Рэнесанс?
  - Ні пры чым! - канчаткова ашалеў я. - Гётэ зусім ні пры чым! А Рэнесансам звалі каня Дон Кіхота. Які таксама ні пры чым! І я тут, відавочна, ні пры чым!
  — Супакойцеся, — прашаптала Мар'яна, — які вы нервовы… Я толькі спытала: «Завошта вы кахаеце Пушкіна?..»
  - Любіць публічна - жывёлу! - загарлапаніў я. — Ёсць адмысловы тэрмін у сэксапаталогіі…
  Дрыготкай рукой яна працягнула мне шклянку вады. Я адсунуў яго.
  - Вы самі любілі каго-небудзь? Калі-небудзь?!.
  Не варта было гэтага казаць. Цяпер яна зарыдае і крыкне:
  "Мне трыццаць чатыры гады, і я - адзінокая дзяўчына!.."
  - Пушкін - наш гонар! - вымавіла яна. - Гэта не толькі вялікі паэт, але і вялікі грамадзянін…
  Відаць, гэта і быў загадзя гатовы адказ на яе бязглуздае пытанне.
  Толькі і ўсяго, думаю?
  - Азнаёмцеся з метадычкай. А вось - спіс кніг. Яны ёсць у чытальнай зале. І дакладзіце Галіне Аляксандраўне, што сумоўе прайшло паспяхова…
  Мне стала ніякавата.
  - Дзякуй, - кажу, - прабачце, што быў нястрыманы.
  Я згарнуў метадычку і паклаў у кішэню.
  — Акуратней, у нас усяго тры экзэмпляры.
  Я выцягнуў метадычку і паспрабаваў яе разгладзіць.
  — І яшчэ, — Мар'яна панізіла голас, — вы спыталі пра каханне…
  - Гэта вы спыталі пра каханне.
  - Не, гэта вы спыталі пра каханне... Наколькі я разумею, вас цікавіць, ці замужам я? Дык вось, я - замужам!
  - Вы пазбавілі мяне апошняй надзеі, - сказаў я сыходзячы.
  У калідоры Галіна пазнаёміла мяне з экскурсаводам Натэлай. Зноў - нечаканая ўспышка зацікаўленасці:
  - Ці будзеце ў нас працаваць?
  - Паспрабую.
  - Цыгарэты ў вас ёсць?
  Мы выйшлі на ганак.
  Натэла прыехала з Масквы, рухомая рамантычнымі, дакладней - авантурнымі мэтамі. Па адукацыі - інжынер-фізік, працуе школьнай настаўніцай. Вырашыла правесці тут трохмесячны водпуск. Шкадуе, што прыехала. У запаведніку - таўкатня. Экскурсаводы і метадысты - псіхі. Турысты - свінні і невукі. Усе любяць Пушкіна. І сваё каханне да Пушкіна. І любоў да свайго кахання. Адзіны прыстойны чалавек - Маркаў ...
  - Хто такі Маркаў?
  - Фатограф. Скончаны прапойца. Я вас пазнаёмлю. Ён навучыў мяне піць "Агдам". Гэта нешта фантастычнае! Ён і вас навучыць...
  - Вельмі ўдзячны. Але баюся, што ў гэтай справе я і сам - прафесар.
  - Давайце як-небудзь паддамо! Прама на ўлонні…
  - Дамовіліся.
  - А вы чалавек небяспечны.
  - Гэта значыць?
  - Я гэта адразу адчула. Вы жудасна небяспечны чалавек.
  - У нецвярозым стане?
  - Я кажу не пра тое.
  - Не зразумеў.
  - Пакахаць такога, як вы, - небяспечна.
  І Натэла амаль балюча штурхнула мяне каленам…
  Госпадзі, думаю, тут усё ненармальныя. Нават тыя, якія лічаць ненармальнымі ўсіх астатніх…
  - Выпіце "Агдама", - кажу, - і супакойцеся. Я хачу адпачыць і папрацаваць. Небяспекі для вас не ўяўляю…
  — Гэта мы яшчэ паглядзім, — істэрычна зарагатала Натэла.
  Затым яна какетліва ўзмахнула палатняным мяшком з выявай Джэймса Бонда і выдалілася.
  Я накіраваўся ў Саснова. Дарога цягнулася да вяршыні ўзгорка, агінаючы маркотнае поле. Па краях яго бясформеннымі грудамі цямнелі валуны. Злева зеўраў зарослы кустамі яр. Спускаючыся пад гару, я ўбачыў некалькі хат, акружаных бярозамі. Убаку блукалі аднакаляровыя каровы, плоскія, як тэатральныя дэкарацыі. Брудныя авечкі з дэкадэнцкімі фізіяноміямі млява шчыкалі траву. Над дахамі ляталі галкі.
  Я ішоў па вёсцы, спадзеючыся кагосьці сустрэць. Нефарбаваныя шэрыя дамы выглядалі ўбога. Колі пакрыўшаных платоў былі ўвянчаны глінянымі сасудамі. У накрытых поліэтыленам загонах мітусіліся кураняты. Нервовай мультыплікацыйнай хадой выступалі куры. Звонка цяўкалі кудлатыя прысадзістыя сабакі.
  Я перасек вёску, вярнуўся. Памарудзіў каля аднаго з дамоў. Хлопнулі дзверы, і на ганку з'явіўся мужчына ў замытай чыгуначнай гімнасцёрцы.
  Я пацікавіўся, як знайсці Сарокіна.
  — Толік мяне завуць, — сказаў ён.
  Я прадставіўся і яшчэ раз растлумачыў, што мне патрэбен Сарокін.
  - А дзе ён жыве? - спытаў Толік.
  - У вёсцы Саснова.
  - Дык гэта Саснова і ёсць.
  - Я ведаю. Як жа мне яго знайсці?
  - Цімоху, ці што, Сарокіна?
  - Яго завуць Міхал Іванавіч.
  - Цімоха памёр год таму. Змерз паддаўшы ...
  - Мне б Сарокіна адшукаць.
  - Відаць, мала паддаў. А то б выжыў...
  - Мне б Сарокіна...
  - Не Мішку выпадкова?
  - Яго завуць Міхал Іванавіч.
  - Дык гэта Мішка і ёсць. Доліхі зяць. Ведаеце Доліху, крыва павязаную?
  - Я прыезджы.
  - Не з Опочки?
  - З Ленінграда.
  - А, ведаю, чуў...
  – Дык як бы Міхал Іванавіча адшукаць?
  - Мішку-то?
  - Вось іменна.
  Толік адкрыта і дзелавіта памачыўся з ганка. Затым прачыніў дзверы і скамандаваў:
  - Але! Раздзяўбай Іванавіч! Да цябе прыйшлі.
  І, падміргнуўшы, дадаў:
  - З міліцыі, па аліменты...
  Адразу высунулася барвовая рожа, шчодра ўпрыгожаная сінімі вачыма:
  - Гэта... Каму?.. Вы наконт стрэльбы?
  - Мне казалі, у вас здаецца пакой.
  На твары Міхал Іванавіча выявілася моцнае замяшанне. Пасля я пераканаўся, што гэта — яго звычайная рэакцыя на любую, самую бяскрыўдную заяву.
  - Пакой?.. Гэта... нашто?
  - Я працую ў заказніку. Жадаю зняць пакой. Часова. Да восені. Ёсць у вас лішні пакой?
  - Дом жа маткiн. На маці запісаны. А матка ў Пскове. У яе ногі распухлыя...
  - Гэта значыць, вы пакой не здаяце?
  - Мінулы год жыды жылі. Худога не скажу, людзі культурныя... Ні табе палітуры, ні адэкалона... А толькі - белае, чырвонае і піва... Асабіста я яўрэяў паважаю.
  — Яны Хрыста распялі, — умяшаўся Толік.
  - Дык гэта калі было! – закрычаў Міхал Іванавіч. - Гэта яшчэ да рэвалюцыі было...
  - Пакой, - кажу, - здаяце ці не?
  — Праводзь чалавека, — распарадзіўся Толік, зашпіляючы шырынку.
  Мы ішлі ўтрох па вясковай вуліцы. Ля агароджы стаяла цётка ў мужчынскім пінжаку з ордэнам Чырвонай Зоркі на штрыфлі.
  - Зін, пазыч пяцёрачку! - выгукнуў Міхал Іванавіч.
  Цётка адмахнулася.
  — Выгарыш з віна... Чуў, што пастанова выйшла? Усіх алкашоў павесіць на тросу!
  - Куды?! - зарагатаў Міхал Іванавіч. - Жалеза не хопіць. Усёй нашай металургіі прыйдзе хана...
  Потым дадаў:
  - Вось курва старая. Ты ў мяне яшчэ дроў папросіш... Я ў лясніцтве працую - дружбіст!
  - Хто? – не зразумеў я.
  — Бензапіла ў мяне… «Дружба»… Хуяк — і чырвонец у кішэні.
  - Дружбіст, - бурчала цётка, - з вінішчам сябруеш... Да смерці не апейся...
  — Цяжка, — нібы нават паскардзіўся Міхал Іванавіч.
  Гэта быў шыракаплечы, станісты чалавек. Нават ірванае, бруднае адзенне не магло яго па-сапраўднаму знявечыць. Буры твар, худыя магутныя ключыцы пад расхінутай кашуляй, пругкі, выразны крок... Я міжволі ім любаваўся...
  Дом Міхал Іванавіч рабіў страшнае ўражанне. На фоне аблокаў чарнела пакасілася антэна. Дах месцамі праваліўся, агаліўшы няроўныя цёмныя бэлькі. Сцены былі нядбайна абабітыя фанерай. Трэснутыя шыбы - заклеены газетнай паперай. З незлічоных шчылін тырчала бруднае пакулле.
  У пакоі гаспадара стаяў пах кіслай ежы. Над сталом я ўбачыў каляровы партрэт Мао з "Агеньчыка". Побач шырока ўсміхаўся Гагарын. У ракавіне з чорнымі кругамі адбітай эмалі плавалі макароны. Ходзікі стаялі. Прас, які замяняў гіру, дакранаўся падлогі.
  Дзве коткі геральдычнага выгляду - вугальна-чорная і ружавата-белая - манерна фланавалі па стале, агінаючы талеркі. Гаспадар шугануў іх валенкам. Бразнулі аскепкі. Коткі з вар'яцкім ровам пераляцелі ў цёмны кут.
  Суседні пакой выглядаў яшчэ больш брыдка. Сярэдзіна столі пагрозліва навісала. Два металічныя ложкі былі завалены рыззём і смярдзючымі аўчынамі. Паўсюль бялелі недакуркі і яечная шкарлупіна.
  Шчыра кажучы, я крыху разгубіўся. Шчыра кажучы: «Мне гэта не падыходзіць…» Але, відавочна, я ўсё ж такі інтэлігент. І я вымавіў нешта лірычнае:
  - Вокны выходзяць на поўдзень?
  — На самы, самы поўдзень, — падтакнуў Толік. За акном я ўбачыў напаўразбураную лазню.
  - Галоўнае, - сказаў я, - уваход асобны.
  - Ход асобны, - згадзіўся Міхал Іванавіч, - толькі забіты.
  - А, - кажу, - шкада.
  - Эйн момант, - сказаў гаспадар, разбегся і выбіў дзверы нагой.
  - Колькі плаціць?
  - А ніколькі.
  - Гэта значыць, як? - пытаю.
  - А вось так. Нясі шэсць бутэлек атруты, і плошча за табой.
  - Ці нельга дамовіцца больш канкрэтна? Скажам, дваццаць рублёў вас задавальняе?
  Гаспадар задумаўся:
  - Гэта колькі будзе?
  - Я ж кажу - дваццаць рублёў.
  - А калі на кір перавесці? Па руп чатыры?
  - Дзевятнаццаць бутэлек "Ружовага моцнага". Пачак «Беламора». Дзве каробкі запалак, — адчаканіў Толік.
  - І два рублі - пад'ёмныя, - удакладніў Міхал Іванавіч.
  Я дастаў грошы.
  - Туалет агледзець хочаце?
  - Потым, - кажу. - Значыць, дамовіліся? Дзе вы пакідаеце ключ?
  - Няма ключа, - сказаў Міхал Іванавіч, - страчаны. Ды ты не сыходзь, мы збягаем.
  - У мяне справы на турбазе. У наступны раз…
  - Як ведаеш. Я на турбазу ўвечар зайду. Трэба Лізцы падсмажнік даць.
  - Хто гэта - Лізка? - пытаю.
  - Баба мая. У сэнсе - жонка. На турбазе сястрой-гаспадыняй працуе. Мы з ёй разышліся.
  - Дык што ж вы, біць яе збіраецеся?
  - Каму?.. Яе павесіць мала, ды неахвота звязвацца. Стрэльбу ў мяне адабраць хацелі, быццам я пагражаўся яе застрэліць... Я думаў, ты наконт стрэльбы...
  — Патронаў шкада яе, — умяшаўся Толік.
  — Не кажы,— згадзіўся Міхал Іванавіч,— я ж і рукамі задушу, калі трэба... Зімой яе сустракаю, дык вось, па-добраму... Крычыць: «Ой, Мішачка, не буду, ой, пусці...» Маёр Джафараў выклікае і кажа:
  «Тваё прозвішча?»
  А я яму:
  "Манда кабылля..."
  Пятнаццаць сутак далі, без курыва, без нічога... А нам гань?.. Сядзець — не працаваць... Лізка паперу пракурору напісала, саджайце, маўляў, а то заб'е... Чаго яе забіваць?..
  — Віску не абярэшся, — згадзіўся Толік. І дадаў:
  - Ну, пайшлі! А то зачыняць сельскі чараўнік…
  Сябры накіраваліся ў мікрараён, жыццялюбівыя, якія адштурхваюць і ваяўнічыя, як пустазеллі…
  А я да закрыцця прасядзеў у бібліятэцы.
  На падрыхтоўку экскурсіі спатрэбілася тры дні. Галіна прадставіла мяне двум лепшым з яе пункту гледжання экскурсаводам. Я абышоў з імі заказнік, прыслухоўваючыся і сёе-тое запісваючы.
  Запаведнік складаўся з трох мемарыяльных аб'ектаў. Дом і сядзіба Пушкіных у Міхайлаўскім. Трыгорскае, дзе жылі сябры паэта і дзе ён бываў ці ледзь не штодня. І нарэшце, манастыр з фамільным пахаваннем Пушкіных-Ганібалаў.
  Экскурсія ў Міхайлаўскім складалася з некалькіх раздзелаў. Гісторыя сядзібы. Другая спасылка паэта. Арына Радзівонаўна. Сямейства Пушкіных. Сябры, якія наведалі паэта ў выгнанні. Снежаньскае выступленне. І – кабінет, з беглым аглядам творчасці Пушкіна.
  Я адшукаў захавальніцу музея і прадставіўся ёй. Вікторыі Альбертаўне можна было даць гадоў сорак. Доўгая спадніца з валанамі, абескалярэныя валасам, интальо, парасон - прэтэнцыёзная карцінка Бенуа. Гэты стыль які вымірае правінцыйнага дваранства тут відавочна і наўмысна культываваўся. У кожным з мясцовых навуковых працаўнікоў заяўляла аб сабе яго характэрная рысачка. Нехта сцягваў на грудзях фантастычных памераў цыганскую шаль. У кагосьці матляўся за плячыма вытанчаны саламяны капялюш. Камусьці дастаўся недарэчны веер з пёраў.
  Вікторыя Альбертаўна гутарыла са мной, недаверліва ўсміхаючыся. Да гэтага я ўжо пачаў прывыкаць. Усе служкі пушкінскага культу былі на здзіўленне раўнівыя. Пушкін быў іх калектыўнай уласнасцю, іх любімым умілаваным, іх далікатна лелеемым стварэннем. Усялякае замах на гэтую асабістую святыню іх раздражняла. Яны спяшаліся пераканацца ў маім невуцтве, цынізме і карысталюбнасці.
  - Навошта вы прыехалі? - спытала захавальніца.
  - За доўгім рублём, - кажу.
  Вікторыя Альбертаўна ледзь не страціла прытомнасць.
  - Выбачыце, я пажартаваў.
  - Жарты тут абсалютна недарэчныя.
  - Згодзен. Можна задаць адно пытанне? Якія экспанаты музея - сапраўдныя?
  - Няўжо гэта важна?
  - Мне здаецца - так. Бо музей - не тэатр.
  - Тут усё сапраўднае. Рака, узгоркі, дрэвы - аднагодкі Пушкіна. Яго суразмоўцы і сябры. Уся дзіўная прырода тутэйшых мясцін...
  - Прамова аб экспанатах музея, - перабіў я, - большасць з іх каментуецца ў метадычцы ўнікліва:
  «Посуд, выяўлены на тэрыторыі маёнтка…»
  - Што, канкрэтна, вас цікавіць? Што б вы хацелі ўбачыць?
  - Ну, асабістыя рэчы... Калі такія ёсць...
  - Каму вы адрасуеце свае прэтэнзіі?
  - Ды якія ж могуць быць прэтэнзіі?! І тым больш - да вас! Я толькі спытаў…
  - Асабістыя рэчы Пушкіна?.. Музей ствараўся праз дзясяткі гадоў пасля яго гібелі…
  - Так, - кажу, - заўсёды і атрымліваецца. Спачатку загубяць чалавека, а потым пачынаюць шукаць яго асабістыя рэчы. Так было з Дастаеўскім, з Ясеніным ... Так будзе з Пастарнакам. Апамятаюцца - пачнуць шукаць асабістыя рэчы Салжаніцына…
  - Але мы аднаўляем каларыт, атмасферу, - сказала захавальніца.
  - Зразумела. Этажорка - сапраўдная?
  - Прынамсі - той эпохі.
  - А партрэт Байрана?
  - Сапраўдны, - узрадавалася Вікторыя Альбертаўна, - падораны Вульфам... Там ёсць надпіс... Які вы, аднак, пераборлівы. Асабістыя рэчы, асабістыя рэчы... А па-мойму, гэта нездаровая цікавасць...
  Я адчуў сябе рабаўніком, заспетым у чужой кватэры.
  - Які ж, - кажу, - без гэтага музей? Без нездаровай цікавасці? Здаровая цікавасць бывае толькі да вяндліны…
  - Мала вам прыроды? Мала вам таго, што ён блукаў па гэтых схілах? Купаўся ў гэтай рацэ. Любаваўся гэтай дзівоснай панарамай…
  Ну, чаго, думаю, я да яе прыстаў?
  - Зразумела, - кажу, - дзякуй, Віка.
  Раптам яна нахілілася. Сарвала нейкую траву. Адчувальна сцебанула мяне па твары. Коратка нервова зарагатала і выдалілася, прыпадняўшы спадніцу-максі з валанамі.
  Я далучыўся да групы, якая накіроўвалася ў Трыгорскае.
  Захавальнікі сядзібы - шлюбная пара - мне нечакана спадабаліся. Будучы жанатыя, яны маглі дазволіць сабе такую раскошу, як лагоднасць. Паліна Фёдараўна здавалася ўладнай, энергічнай і крыху самаўпэўненай. Коля выглядаў збянтэжаным увальнем і трымаўся на заднім плане.
  Трыгорскае ляжала наводшыбе. Начальства рэдка сюды зазірала. Экспазіцыя была пабудавана лагічна і прыгожа. Юны Пушкін, мілыя закаханыя паненкі, атмасфера хупавага летняга флірту…
  Я абышоў парк. Потым спусціўся да ракі. У ёй зелянелі перакуленыя дрэвы. Праплывалі лёгкія аблокі.
  Я захацеў выкупацца, але тут падышоў рэйсавы аўтобус.
  Я адправіўся ў Святагорскі манастыр. Старыя гандлявалі кветкамі каля брамы. Я купіў некалькі цюльпанаў і падняўся да магілы. Каля агароджы фатаграфаваліся турысты. Іх усмешлівыя твары здаліся мне агіднымі. Побач уладкаваліся двое няўдачнікаў з мальбертамі.
  Я паклаў кветкі і пайшоў. Трэба было паглядзець экспазіцыю Успенскага сабора. У прахалодных каменных нішах гучала рэха. Пад скляпеннямі драмалі галубы. Храм быў рэальны, прысадзіст і грацыёзны. У куце цэнтральнай залы цьмяна пабліскваў разбіты звон. Адзін з турыстаў звонка стукаў па ім ключом.
  У паўднёвым прыдзеле я ўбачыў знакаміты малюнак Бруні. Тут жа бялела пасмяротная маска. Дзве вялізныя карціны прайгравалі таемны ўвоз і пахаванне. Аляксандр Тургенеў быў падобны на даму…
  Падышла група турыстаў. Я накіраваўся да выхаду. Услед даносілася:
  — Гісторыя культуры не ведае падзеі, роўнай па трагізму… Самадзяржаўе рукой велікасвецкага шкоды…
  
  
  Такім чынам, я пасяліўся ў Міхал Іванавіча. Піў ён бесперапынна. Да здзіўлення, паралічу і трызнення. Прычым, трызніў ён выключна мацюком. А мацюкаўся з тым жа пачуццём, з якім пажылыя інтэлігентныя людзі напаўголасу напяваюць. Гэта значыць для сябе, без разліку на ўхвалу ці пратэст.
  Цвярозым я бачыў яго двойчы. У гэтыя парадаксальныя дні Міхал Іванавіч запускаў адначасова радыё і тэлевізар. Клаўся ў штанах, даставаў каробку з-пад торта «Казка». І пачынаў чытаць паштоўкі, атрыманыя за ўсё жыцьцё. Чытаў і каментаваў:
  «…Добры дзень, тата хросны!.. Ну, добры дзень, добры дзень, выблядак авечы!.. Жадаю табе поспехаў у працы… Поспехаў жадае, ядры тваю маці… Застаюся вечна твой Радзік… Вечна твой, вечна твой… Ды на хрэн ты мне здаўся ?..»
  У вёсцы Міхал Іванавіча не любілі, зайздросцілі яму. Маўляў, і я б запіў! Ух, як запіў бы, людзі добрыя! Ужо як я запіў бы, у магілу маці!.. Дык жа ж гаспадарка... А яму што... Гаспадаркі ў Міхал Іванавіча не было. Два худыя сабакі, якія часам надоўга знікалі. Худая яблыня і градка зялёнай цыбулі…
  Неяк дажджлівым вечарам мы з ім разгаварыліся:
  - Міша, ты любіў сваю жонку?
  - Каму?! Жонку вось? Бабу, у сэнсе? Лізку, значыць? – устрывожыўся Міхал Іванавіч.
  - Лізу. Лізавету Прахораўну.
  - А чаго яе кахаць? Хапаць за гэтую справу і паехаў...
  - Што ж цябе ў ёй вабіла?
  Міхал Іванавіч надоўга задумаўся.
  - Спала акуратна, - вымавіў ён, - ціха, як вусень...
  Малако я браў у суседнім доме ў Нікіціных. Тыя жылі самавіта. Тэлевізар, "Незнаёмка" Крамскага… З пяці раніцы гаспадар займаўся справамі. Чыніў плот, корпаўся ў агародзе. Неяк бачу - цялушка за ногі падвешаная, Гаспадар шкуру здымае. А нож белы-белы, у крыві…
  Нікіціных Міхал Іванавіч пагарджаў. І яны яго - адпаведна.
  - Усё п'е? - цікавілася Надзея Фёдараўна, размешваючы ў балеі курыную ежу.
  — Бачыў я яго на базе, — казаў Нікіцін, варочаючы фуганкам, — з раніцы падмаляваўшы.
  Мне не хацелася ім падтакваць.
  - Затое ён добры.
  - Добры, - згаджаўся Нікіцін, - жонку ледзь не зарэзаў. Усе сукенкі яе спаліў. Дзеці ў кедах бегаюць зімой... А так ён добры...
  - Міша - чалавек безразважны, я разумею, але добры і ўнутрана інтэлігентны…
  Сапраўды, было ў Міхал Іванавічу нешта арыстакратычнае. Пустыя бутэлькі ён не здаваў, выкідваў.
  - Сорамна мне, - казаў ён, - чаго гэта я буду, як жабрак...
  Неяк прачнуўся ён, і было яму зусім дрэнна. Паскардзіўся:
  - Калоціць усяго.
  Я даў яму рубель. У абед пытаю:
  - Ну як, лягчэй?
  - Каго?
  - Ахмяліўся?
  - Ну. Як на патэльню плюхнуў, аж зашыпела!
  Увечары яму зноў стала дрэнна.
  - Да Нікіціна пайду. Ці руп дасць, ці так налье…
  Я выйшаў на ганак. Чую размову:
  - Сусед, халера, дай пяцёрку.
  - Ты мне з Покрыва павінен.
  - Аддам.
  - Аддасі - тады пагаворым.
  - Ды прынясу з авансу.
  - Які аванс?! Цябе даўно ўжо маханулі па артыкуле…
  - А... Канём іх!.. Усё ж дай пяцёрачку. З прынцыпу дай, бляха-муха! Пакажы наш савецкі характар!
  - На гарэлку, ці што?
  - Каго? На справу...
  - Якая ў цябе, паразіта, справа?
  Цяжка хлусіць Міхал Іванавічу, аслабеў.
  - Выпіць трэба, - кажа ён.
  - Не дам. Хочаш, крыўдуй - не дам!
  - Дык я ж вярну з авансу.
  - Не дам.
  І каб скончыць размову, сыходзіць Нікіцін у хату, бразнуўшы цяжкімі дзвярыма з блакітнай паштовай скрыняй.
  - Ну, пачакай, сусед! - абураецца Міхал Іванавіч, - пачакай!.. Дачакаешся! Ох, дачакаешся! Успомніш гэтую размову!..
  У адказ - ні гуку. Блукаюць куры. Залацістыя звязкі цыбулі над ганкам.
  - Я табе зраблю вясёлае жыццё! Ты ў мяне…
  Краснатвары, ускудлачаны, Міхал Іванавіч працягвае гарлапаніць:
  - Забыўся?! Усё, гад, забыўся?! Начыста?!.
  - Чаго забыўся? - Выглядае Нікіцін.
  - Забыўся - так мы нагадаем!
  - Чаго забыўся, ну?
  - Усё нагадаем. Нагадаем сямнаццаты год! Мы цябе гэта... Мы цябе, халеру, раскулачым! Усіх партэйных раскулачым! У чэка цябе адправім, як гэтага... Як бацьку Махно... Там жыва...
  І, счакаўшы некаторую паўзу:
  - Сусед, выручы, дай пяцёрачку... Ну, траяк... Хрыстом-Богам прашу... Сучара ты бацільная...
  
  
  Нарэшце я наважыўся прыступіць да працы. Мне дасталася група турыстаў з Прыбалтыкі. Гэта былі стрыманыя, дысцыплінаваныя людзі. Задаволена слухалі, пытанняў не задавалі. Я стараўся гаварыць сцісла і не быў упэўнены, што мяне разумеюць.
  Пасля мяне грунтоўна праінструктавалі. Турысты з Рыгі - самыя выхаваныя. Што ні скажы, ківаюць і ўсміхаюцца. Калі задаюць пытанні, то, як кажуць, па гаспадарцы. Колькі было ў Пушкіна прыгонных? Які даход прыносіла Міхайлаўскае? У што абышоўся рамонт панскай хаты?
  Каўказцы паводзяць сябе інакш. Яны ўвогуле не слухаюць. Гутараць паміж сабой і рагочуць. Па дарозе ў Трыгорскае любоўна глядзяць на авечак. Відавочна, адрозніваюць у іх патэнцыйны шашлык. Калі задаюць пытанні, то зусім нечаканыя. Напрыклад: «З-за чаго быў двубой у Пушкіна з Лермантавым?»
  Што да суайчыннікаў, то іх неабходна дыферэнцаваць. Рабацягам выкладаць коратка і проста. Да служачых быць больш уважлівымі. Сярод іх трапляюцца вельмі эрудзіраваныя. Начытаныя Пікуля, Каляднага, Мэйлаха. Запазычаныя дзікія звесткі ў Новікава…
  Інтэлігенцыя найбольш прыдзірлівая і падступная. Рыхтуючыся да турысцкага ваяжу, інтэлігент штудзіруе дапаможнікі. Які-небудзь трэцярадны факт западае яму ў душу. Момант падаленага сваяцтва. Кур'ёзная выхадка, рэпліка, выпадак... Малаістотная цытата... І гэтак далей.
  На трэці дзень працы жанчына ў акулярах спытала мяне:
  - Калі нарадзіўся Бенкендорф?
  - Сёлета ў сямідзесятым, - адказаў я.
  У дапушчанай мною інверсіі гучала няўпэўненасць.
  - А дакладней? - спытала жанчына.
  - На жаль, - кажу, - забыўся...
  Навошта, думаю, я хлушу? Шчыра кажучы: «А сабака яго ведае!»... Не такая ўжо вялікая радасць - з'яўленне на свет Бенкендорфа.
  — Аляксандр Хрыстафоравіч Бенкендорф, — дакорліва вымавіла дама, — нарадзіўся ў 1784 годзе. Прычым у чэрвені…
  Я кіўнуў, даючы зразумець, што знаходжу гэтае паведамленне каштоўным.
  З гэтай хвіліны яна не пераставала іранічна ўсміхацца. Так, нібы мая абыякавасць да Бенкендорфа казала аб поўнай духоўнай галечы…
  
  
  Такім чынам, я прыступіў да працы. Першую экскурсію метадысты звычайна не слухаюць. Даюць табе магчымасць асвоіцца, адчуць сябе больш упэўнена. Гэта мяне і выратавала. А адбылося вось што.
  Я шчасна абмінуў пярэдні пакой. Прадэманстраваў малюнак землямера Іванова. Распавёў аб першай спасылцы. Затым аб другой. Перабіраюся ў пакой Арыны Радзівонаўны… «Адзіным па-сапраўднаму блізкім чалавекам апынулася прыгонная няня…» Усё, як пакладзена… «…Была адначасова – паблажлівая і бурклівая, прастадушна рэлігійная і надзвычай дзелавітая…» Барэльеф працы Серакова… «Прапанавалі вольную — адмову
  І нарэшце:
  - Паэт раз-пораз звяртаўся да няні ў вершах. Усім вядомыя такія, напрыклад, шчырыя радкі…
  Тут я на секунду забыўся. І здрыгануўся, пачуўшы свой голас:
  Ты яшчэ жывая, мая бабулька,
  Жывы і я, прывітанне табе, прывітанне!
  Няхай струменіцца над тваёй хаткай...
  
  Я абмёр. Цяпер хто-небудзь выгукне:
  «Вар'ят і невука! Гэта ж Ясенін – «Ліст да маці…»
  Я працягваў дэкламаваць, ліхаманкава цямячы:
  «Так, таварышы, вы маеце рацыю. Вядома ж, гэта Ясенін. І сапраўды - «Ліст да маці». Але як блізкая, заўважце, інтанацыя Пушкіна лірыцы Сяргея Ясеніна! Як арганічна рэалізуюцца ў паэтыцы Ясеніна…» І гэтак далей.
  Я працягваў дэкламаваць. Недзе ў канцы пагрозліва ззяў фінскі нож... "Тра-та-ціта-там у кабацкай бойцы, тра-та-там пад сэрца фінскі нож..." У сантыметры ад гэтага ляза, якое грозна паблісквала, мне ўдалося затармазіць. У насталай цішыні я чакаў буры. Усе маўчалі. Твары былі ўсхваляваныя і строгія. Толькі адзін пажылы турыст са значэннем вымавіў:
  - Так, былі людзі…
  У наступнай залі я прыпісаў «Мнемазіну» Дэльвігу. Затым назваў Сяргея Львовіча - Сяргеем Аляксандравічам. (Відаць, Ясенін надоўга акупаваў маю падсвядомасць). Але гэта была сапраўдная дробязь. Я ўжо не кажу пра тры сумнеўныя літаратуразнаўчыя здагадкі.
  У Трыгорскім і ў манастыры экскурсія прайшла добра. Трэба было зрабіць больш лагічна пераходы з адной залы ў другую, прадумаць так званыя звязкі. У адным выпадку мне гэта доўга не ўдавалася. Паміж пакоем Зізі і гасцінай. Нарэшце я прыдумаў гэтую злашчасную звязак. І ў далейшым нязменна ёю карыстаўся:
  "Сябры мае! Тут, я бачу, зацесна. Праходзьце ў наступную залу!..»
  Паралельна я слухаў чужыя экскурсіі. У кожнай знаходзіў нешта цікавае для сябе. Пасябраваў з ленінградскімі экскурсаводамі. Ужо які год яны прыязджалі ў запаведнік на лета.
  Адзін з іх - Валодзя Мітрафанаў. Ён мяне і сагітаваў. І сам прыехаў услед. Хацелася б расказаць падрабязней пра гэтага чалавека.
  У школьныя гады Мітрафанаў славіўся так званай «люстраной памяццю». З лёгкасцю завучваў на памяць цэлыя раздзелы з падручнікаў. Яго дэманстравалі як цуда-дзіця. Мала таго, Бог надарыў яго неспатольнай смагай ведаў. У ім спалучаліся бязмежная дапытлівасць і фенаменальная памяць. Яго чакала бліскучая навуковая кар'ера.
  Мітрафанава цікавіла ўсё: біялогія, геаграфія, тэорыя поля, нутрамоўства, філатэлія, супрэматызм, асновы дрэсіроўкі... Ён прачытваў тры сур'ёзныя кнігі ў дзень... Трыумфальна скончыў школу, лёгка паступіў на філфак.
  Універсітэцкая прафесура была збянтэжаная. Мітрафанаў ведаў абсалютна ўсё і патрабаваў новых спазнанняў. Буйныя навукоўцы суткамі праседжвалі ў бібліятэках, штудзіруючы для Мітрафанава забытыя тэорыі і раздзелы навукі. Паралельна Мітрафанаў слухаў лекцыі на юрыдычным, біялагічным і хімічным факультэтах.
  Унікальная памяць і бязмерная прага ведаў - у спалучэнні - тварылі цуды. Але тут выявілася дзіўная акалічнасць. Гэтымі якасцямі натура Мітрафанава цалкам і поўнасцю вычэрпвалася. Іншымі якасцямі Мітрафанаў не валодаў. Ён нарадзіўся геніем чыстага спазнання.
  Першая ж яго курсавая работа засталася незавершанай. Больш за тое, ён напісаў толькі першую фразу. Дакладней - пачатак першай фразы. А менавіта: "Як нам вядома…" На гэтым геніяльна задуманая праца была перапынена.
  Мітрафанаў вырас фантастычным гультаём, калі можна назваць гультаём чалавека, які прачытаў дзесяць тысяч кніг.
  Мітрафанаў не мыўся, не галіўся, не наведваў ленінскіх суботнікаў. Не вяртаў даўгоў і не зашнуроўваў чаравік. Апранаць кепку ён ленаваўся. Ён проста клаў яе на галаву.
  У калгас - не паехаў. Узяў і не з'явіўся без уважлівай прычыны.
  З універсітэта Мітрафанава адлічылі. Сябры спрабавалі ўладкаваць яго на працу. Некаторы час ён быў асабістым сакратаром акадэміка Фірсава. Спачатку ўсё ішло выдатна. Ён гадзінамі сядзеў у бібліятэцы Акадэміі навук. Падбіраў для Фірсава патрэбныя матэрыялы. Ахвотна дзяліўся ўжо наяўнымі ў памяці звесткамі. Састарэлы вучоны ажыў. Ён прапанаваў Валодзю сумесна распрацоўваць тэорыю дыяганальнага гідатапірамарфізму. (Або чагосьці ў гэтым родзе.) Акадэмік сказаў:
  - Запісваць будзеце вы. Я блізарук.
  На наступны дзень Мітрафанаў знік. Ён ленаваўся запісваць.
  Некалькі месяцаў лайдачыў. Прачытаў яшчэ трыста кніг. Вывучыў дзве мовы — румынскую і хіндзі.
  Абедаў у сяброў, расплачваючыся яркімі вялізнымі лекцыямі. Яму дарылі паношанае адзенне…
  Затым Мітрафанава спрабавалі ўладкаваць на Ленфільм. Больш за тое, спецыяльна зацвердзілі новую штатную адзінку: "Кансультант па любых пытаннях".
  Гэта была рэдкая ўдача. Мітрафанаў ведаў касцюмы і звычаі ўсіх эпох. Фауну любога кутка зямлі. Драбнюткія падрабязнасці ў ходзе дагістарычных падзей. Парадаксальныя рэплікі другарадных дзяржаўных дзеячаў. Ён ведаў, колькі гузікаў было на камзоле Талейрана. Ён памятаў, як звалі жонку Ламаносава…
  Мітрафанаў не змог запоўніць анкету. Нават тыя яе раздзелы, дзе было сказана: "Трэба падкрэсліць". Яму было лянота…
  Яго зладзілі вартаўніком у кінатэатр. Начная праца, хочаш - спі, хочаш - чытай, хочаш - думай. Мітрафанаву ставіўся ў віну адзіны абавязак. Пасля дванаццаці трэба было выключыць нейкі рубільнік. Мітрафанаў забываў яго выключыць. Або ленаваўся. Яго звольнілі…
  Пасля мы з горыччу даведаліся, што Мітрафанаў не проста гультай. У яго выявілася рэдкае клінічнае захворванне - абулія. Гэта значыць поўная атрафія волі.
  Ён быў з'явай расліннага свету. Пераборлівай і яркай кветкай. Не можа хрызантэма сама сябе абганяць і паліваць…
  Нарэшце Мітрафанаў пачуў пра Пушкінскі запаведнік. Прыехаў, агледзеўся. І высветліў, што гэта адзіная ўстанова, дзе ён можа быць карысны.
  Што патрабуецца ад экскурсавода? Яркае ўражальнае апавяданне. І больш нічога.
  Расказваць Мітрафанаў умеў. Яго экскурсіі былі насычаны раптоўнымі паралелямі, асляпляльнымі гіпотэзамі, рэдкімі архіўнымі даведкамі і цытатамі на шасці мовах.
  Яго экскурсіі працягваліся ўдвая даўжэй за звычайныя. Часам турысты страчвалі прытомнасць ад напругі.
  Былі, канешне, і складанасці. Мітрафанаў ленаваўся паднімацца на Саўкіну Горку. Турысты караскаліся на гару, а Мітрафанаў, стоячы ля падножжа, выкрыкваў:
  - Як i многа гадоў таму, гэты вялiкi зялёны ўзгорак узвышаецца над Сароццю. Дзіўная сіметрычнасць яго формы гаворыць аб штучным паходжанні. Што ж датычыцца этымалогіі назвы - "Сароць", то яна вельмі цікавая. Хоць і не зусім прыстойная...
  Быў выпадак, калі экскурсанты, разаслаўшы дэрматынавы плашч, поцягам цягнулі Мітрафанава на гару. Ён жа задаволена ўсміхаўся і вяшчаў:
  — Паданне абвяшчае, што тут стаяў адзін з манастыроў Вароніча…
  У запаведніку яго шанавалі...
  Не менш яскравай асобай быў Стасік Патоцкі. Нарадзіўся ён у горадзе Чабаксары. Да шаснаццаці гадоў не выдзяляўся. Гуляў у хакей, не задумваючыся аб сур'ёзных праблемах. Нарэшце, з дэлегацыяй юных спартоўцаў патрапіў у Ленінград.
  У першы ж дзень яго пазбавіла нявіннасці калідорная гасцініцы "Сокал". Яму пашанцавала. Яна была старая і чулая. Пачаставала юніёра віном «Алабашлы». Шаптала яму, заплаканаму, п'янаму, закаханаму:
  — Глядзі, маленькі, а ёбкі...
  Патоцкі хутка ўразумеў, што на зямлі ёсць дзве рэчы, дзеля якіх варта жыць. Гэта - віно і жанчыны. Астатняе не заслугоўвае ўвагі. Але жанчыны і віно каштуюць грошай. Значыць, трэба ўмець іх зарабляць. Пажадана - без асаблівай працы. І каб добра плацілі. І каб не дагадзіць у турму…
  Ён вырашыў стаць белетрыстам. Прачытаў дванаццаць сучасных кніг. Упэўніўся, што можа пісаць не горш. Набыў каленкоравы сшытак, аўтаручку і запасны стрыжань.
  Першае ж яго сачыненне было апублікавана ў «Юнацтве». Аповяд зваўся "Перамога Шуркі Чамаданава". Юны хакеіст Чамаданаў шмат уявіў сабе і кінуў вучобу. Затым раздумаўся. Стаў цудоўна вучыцца і яшчэ лепш гуляць у хакей. Твор заканчваўся так:
  «Галоўнае — быць чалавекам, Шурка, — сказаў Лук'яныч і пайшоў прэч.
  Шурка доўга, доўга глядзеў яму ўслед…»
  Аповяд быў на здзіўленне пасрэдны. Дзесяткі і сотні яго блізнят упрыгожвалі маладзёжныя часопісы. Да Патоцкага паставіліся паблажліва. Як правінцыйны аўтар ён, відаць, заслугоўваў скідкі.
  На працягу года яму ўдалося надрукаваць сем апавяданняў і аповесць. Складанні яго былі трывіяльныя, ідэйна паўнавартасныя, убогія. У кожным чулася нешта знаёмае. Ад цэнзуры іх бараніла надзейная браня літаратурнай другаснасці. Яны гучалі пераканаўча, як цытаты. Найбольш яркімі ў іх былі стылістычныя хібнасці і памылкі друку:
  «У кастрычніку Мішутцы адышло трынаццаць гадоў…» (Апавяданне «Мішуткіна гора»).
  «Няхай будзе яму зямля прахам! — скончыў сваю прамову Адзінцоў…» (Апавяданне «Дым падымаецца да неба».)
  "Не сувайце мне вавёркі ў колы, – пагрозліва вымавіў Лепко…" (Аповесць "Чайкі ляцяць да гарызонту".)
  Пасьля Патоцкі казаў мне:
  «…Я – пісьменнік, бля, тыпу Чэхава. Чэхаў меў рацыю. Аповяд можна напісаць аб чым заўгодна. Сюжэтаў навалам. Возьмем любую прафесію. Напрыклад, лекар. Калі ласка. Хірург, бля, робіць аперацыю. І даведаецца ў хворым - суперніка. Чалавека, з якім яму здрадзіла жонка. Перад хірургам маральная, бля, дылема. Ці то выратаваць чалавека, ці то адрэзаць яму... Не, гэта занадта, гэта, бля, перагін... Увогуле, хірург вагаецца. А потым бярэ скальпель і робіць цуд. Канец, бля, такі: "Медсястра доўга, доўга глядзела яму ўслед..." Або, напрыклад, аб моры, - казаў Патоцкі, - папросту... Марак, бля, сыходзіць на пенсію. Пакідае роднае судна. На караблі застаюцца яго сябры, яго мінулае, яго маладосць. Змрочны, ён ідзе па набярэжнай Фантанкі. І бачыць, бля, хлопец тоне. Марак, не разважаючы, кідаецца ў ледзяную бездань. Рызыкуючы жыццём, выцягвае хлопца… Канец такі: «Назаўжды запомніў Віцька гэтую руку. Шырокую, мазолістую руку з блакітным якарам на запясце…» Гэта значыць, марак заўсёды застаецца мараком, нават калі ён, бля, на пенсіі…»
  Патоцкі складаў адно апавяданне ў дзень. У яго выйшла кніга. Яна звалася "Шчасце цяжкіх дарог". Яе добразычліва рэцэнзавалі, мякка паказваючы на глухое паходжанне аўтара.
  Стасік вырашыў пакінуць Чабаксары. Яму хацелася расправіць крылы. Ён пераехаў у Ленінград. Пакахаў рэстаран «Еўропа» і дзвюх манекеншчыц.
  У Ленінградзе да яго твораў паставіліся халаднавата. Стэрэатыпы тут былі вышэйшыя. Поўная бяздарнасць не аплачвалася. Талент насцярожваў. Геніяльнасць спараджала жах. Найбольш рэнтабельнымі здаваліся - «відавочныя літаратурныя здольнасці», у Патоцкага не было відавочных здольнасцяў. Нешта мігцела ў яго сачыненнях, праслізгвала, замігцела. Нейкія выпадковыя фразы, асобныя рэплікі… «Перламутравая галоўка часныку…», «Парафінавыя ногі сцюардэсы…». Аднак відавочных здольнасцяў не было.
  Выдаваць яго перасталі. Тое, што развітвалася глухому пачаткоўцу, ятрыла ў сталічным літаратары. Стасік запіў, і не ў "Еўропе", а ў падвалах у мастакоў. І не з манекеншчыцамі, а са знаёмай калідорнай. (Цяпер яна прадавала садавіну з латка…)
  Так ён п'янстваваў гады чатыры. Год адсядзеў за бадзяжніцтва. Калідорная (яна ж - работнік гандлю) пакінула яго. Ці то ён збіў яе, ці то абакраў…
  Яго адзенне ператварылася ў лахманы. Таварышы перасталі пазычаць рублі і ўжо не дарылі непрыдатных штаноў. Міліцыя зноў пагражала турмой за парушэнне пашпартнага рэжыму. Хтосьці нараіў яго паехаць у запаведнік. Стасік акрыяў духам. Падрыхтаваўся. Стаў вадзіць экскурсіі. Прычым, вадзіў нядрэнна. Галоўным яго козырам была даверная інтымнасць:
  «Асабістая трагедыя Пушкіна і цяпер адклікаецца ў нас пакутлівым душэўным болем…»
  Патоцкі ўпрыгожваў свае маналогі фантастычнымі дэталямі. Разыгрываў у асобах сцэну дуэлі. Адзін раз нават упаў на траву. Сканчаў экскурсію таямнічым метафізічным выдумкай:
  «Нарэшце пасля доўгай і пакутлівай хваробы вялікі грамадзянін Расіі памёр. А Дантэс усё яшчэ жывы, таварышы...»
  Раз-пораз ён запіваў, кідаючы працу. «Бамбіл» па грыўні на ганку шалмана. Збіраў пустыя бутэлькі ў кустах. Спаў на трэснулай магільнай пліце Аляксея Мікалаевіча Вульфа.
  Капітан міліцыі Шацько, сустракаючы яго, дакорліва казаў:
  "Патоцкі, вы сваім абліччам парушаеце гармонію тутэйшых месцаў..."
  Затым Патоцкі прыдумаў новы трук. Ён блукаў па манастыры. Падпільноўваў чарговую групу каля магілы. Чакаў канца экскурсіі. Адклікаў старасту і шэптам казаў:
  «Антр ну! Паміж намі! Збярыце па трыццаць капеек. Я пакажу вам сапраўдную магілу Пушкіна, якую бальшавікі хаваюць ад народа!»
  Затым адводзіў групу ў лес і паказваў экскурсантам несамавіты ўзгорак. Часам які-небудзь скурпулёзны турыст пытаўся:
  - А навошта хаваюць сапраўдную магілу?
  - Навошта? - сарданічна ўсміхаўся Патоцкі. - Вас цікавіць - навошта? Таварышы, грамадзяніна цікавіць - навошта?
  - Ах, так, я разумею, разумею, - лепятаў турыст…
  Да дня майго прыезду Стасік быў знясілены тыднёвым запоем. Ён выпрасіў у мяне рубель і карычневыя перфараваныя сандалі. Затым расказаў драматычную гісторыю:
  - Дзед, я ледзь не разбагацеў. Я прыдумаў выключны фінансавы трук. Паслухай, ідэя такая. Я знаёмлюся з якім-небудзь фраерам. У яго машына, грошы, бля, і іншае. Мы бярэм адну, заўваж - адну чувіху і едзем на пленэр. Там мы ўдваіх адзначаемся…
  - Не зразумеў.
  - Па чарзе яе таго... Раніцай я бягу да яго. "Дзед, у мяне закапала". Ён у паніцы. Тады я яму кажу: «Можна, бля, дапамагчы. Будзе каштаваць усяго толькі чацвяртак». Фраер скача ад радасці. Я бяру шпрыц з чыстай вадой з-пад крана. Раблю ўкол у азадак яму і сабе. Фраер з удзячнасцю адкідвае мне чацвяртак. І мы растаемся сябрамі. Чувіха атрымлівае калготкі за сем рублёў. Васемнаццаць рэ чыстага прыбытку. Усё было геніяльна задумана. Аперацыя - "Фіктыўны трыпак"... І трэба ж, бля, сарвалася...
  - Гэта значыць?
  - Спачатку ўсё ішло добра. Фраер мяне дзіка пакахаў. Узялі каньяку, бутэрбродаў. Я ангажаваў Мілку касавокую з «Віцязя»… Едзем, бля, на пленэр. Кіруем, адзначаемся. І што ты думаеш? Фраер сам прыбягае раніцой: "Дзед, гарлапаніць, у мяне з канца закапала!.." Садзіцца, бля, у машыну і з'яжджае. Я бягу ў паліклініку да Фімы. Так, маўляў, і так. Фіма кажа: "Дваццаць пяць рублёў!.." Мама родная! Дзе іх узяць?! Усю Пскоўшчыну абабег, ледзь наскроб. Адзінаццаць дзён не піў... Пасля, бля, разгавеўся... Ты як наконт гэтага?
  - Наконт пленэру?
  - Наконт партвейну.
  Я замахаў рукамі. Мне ж - варта толькі пачаць. Спыняцца я не ўмею. Самазвал без тармазоў…
  Стасік падкінуў металічны рубель на далоні і пайшоў...
  
  
  - Заўтра вас будуць праслухоўваць, - сказала Галіна.
  - Ужо?
  - Па-мойму, вы гатовыя. Навошта адкладаць?
  Спачатку я нерваваўся, заўважыўшы сярод турыстаў Вікторыю Альбертаўну. Віка ўсміхалася, ці то прыязна, ці то іранічна.
  Паступова я асмялеў. Група трапілася патрабавальная. Актывісты ДТСААФ з Таржка. Без канца задавалі пытанні.
  - Гэта, - кажу, - знакаміты партрэт працы Кіпрэнскага... Замоўлены Дэльвігам... Узвышаная трактоўка... Рысачкі рамантычнай упрыгожанасці... «Сябе як у люстэрку я бачу...» Набыты Пушкіным ва ўдавы барона...
  - Калі? У якім годзе?
  - Я думаю, у трыццатым.
  - За колькі?
  - Якая розніца! – не вытрымаў я.
  Віка мне нешта падказвала, бязгучна варушачы вуснамі.
  Перайшлі ў кабінет. Дэманструю партрэт Байрана, кій, этажэрку… Пераходжу да творчасці… «Інтэнсіўны перыяд… Артыкулы… Праект часопіса, «Гадуноў», «Цыганы», Бібліятэка… «Я хутка ўвесь памру, але цень мой любячы…» І гэтак далей.
  Раптам чую.
  - Пісталеты сапраўдныя?
  - Сапраўдны дуэльный камплект сістэмы Лепажа.
  Той самы голас:
  - Лепажа? А я думаў - Пушкіна.
  Тлумачу:
  - Пісталеты той эпохі. Сістэмы знакамітага збройніка Лепажа. Пушкін ведаў і любіў добрую зброю. У яго былі такія ж пісталеты…
  - А калібр?
  - Што - калібр?
  - Мяне цікавіць калібр.
  - Калібр, - кажу, - прыдатны.
  - Дзіўна, - раптам супакоіўся турыст.
  Пакуль мая група аглядала хатку няні, Вікторыя Альбертаўна шаптала:
  - Вы добра выкладаеце, нязмушана... У вас нейкае сваё стаўленне. Але часам... Я проста ў жаху... Вы назвалі Пушкіна вар'яткай малпай...
  - Не зусім так.
  - Я вас вельмі прашу - стрыманей.
  - Пастараюся.
  - А ў цэлым - нядрэнна…
  
  
  Я стаў вадзіць экскурсіі рэгулярна. Часам па дзве за змену. Відавочна, мною былі задаволены. Калі прыязджалі дзеячы культуры, настаўнікі, інтэлігенцыя – з імі працаваў я. Мае экскурсіі нечым вылучаліся. Напрыклад, "вольнай манерай выкладу", як паказвала захавальніца Трыгорскага. Тут адбівалася, вядома, ладная дзель майго акцёрства. Хоць дзён праз пяць я завучыў тэкст экскурсіі на памяць, мне спрытна ўдавалася сімуляваць усхваляваную імправізацыю. Я штучна заікаўся, нібы шукаючы фармулёўкі, агаворваўся, жэстыкуляваў, упрыгожваючы свае старанна распрацаваныя экспромты афарызмамі Гукоўскага і Шчогалева. Чым лепш я даведваўся Пушкіна, тым менш хацелася разважаць пра яго. Ды яшчэ на такім ганебным узроўні. Я механічна выконваў сваю ролю, атрымліваючы за гэтую нядрэнную ўзнагароду. (Поўная экскурсія каштавала каля васьмі рублёў.)
  У мясцовай бібліятэцы я знайшоў дзясятак рэдкіх кніг пра Пушкіна. Акрамя таго, перачытаў ягоную белетрыстыку і артыкулы. Больш за ўсё мяне зацікавіла алімпійская абыякавасць Пушкіна. Яго гатоўнасць прыняць і выказаць любы пункт гледжання. Яго нязменнае імкненне да апошняй вышэйшай аб'ектыўнасці. Падобна месяцу, які асвятляе дарогу і драпежніку і ахвяры.
  Не манархіст, не змоўшчык, не хрысціянін - ён быў толькі паэтам, геніем і спачуваў руху жыцця ў цэлым.
  Яго літаратура вышэйшая за маральнасць. Яна перамагае маральнасць і нават замяняе яе. Яго літаратура падобна малітве, прыродзе... Зрэшты, я не літаратуразнаўца...
  Мая праца пачыналася з дзевяці раніцы. Мы сядзелі ў бюро, чакаючы кліентаў. Размовы вяліся пра Пушкіна і пра турыстаў. Часцей аб турыстах. Аб іх абуральным невуцтве.
  «Уяўляеце, ён мяне пытаецца, хто такі Барыс Гадуноў?..»
  Асабіста я ў падобных сітуацыях не адчуваў раздражнення. Дакладней, адчуваў, але душыў. Турысты прыехалі адпачываць. Мясцовы навязаў ім танныя пуцёўкі. Да паэзіі гэтыя людзі, увогуле, абыякавыя. Пушкін для іх - гэта сімвал культуры. Ім важна адчуванне - я тут быў. Неабходна паставіць галачку ў прытомнасці. Распісацца ў кнізе духоўнасці...
  Мой абавязак - даставіць ім гэтую радасць, не занадта стамляючы. Атрымаўшы сем шэсцьдзесят і кранальны запіс у кнізе водгукаў:
  «Мы ўбачылі жывога Пушкіна, дзякуючы экскурсаводу вось такому і яго сціплым ведам…»
  Дні мае праходзілі аднастайна. Экскурсіі заканчваліся ў два. Я абедаў у «Лукамор'і» і ішоў дадому. Некалькі разоў Мітрафанаў з Патоцкім клікалі выпіць. Я адмаўляўся. Гэта не каштавала мне вялікіх намаганняў. Ад першай чаркі я лёгка ўстрымліваюся. А вось спыняцца не ўмею. Матор добры, ды тормазы падводзяць…
  Жонцы і дачцы я не пісаў. Гэта не мела сэнсу. Думаў, пачакаю, там бачна будзе…
  Карацей, жыццё крыху стабілізавалася. Я стараўся менш разважаць на адцягненыя тэмы. Мае няшчасці былі па-за полем зроку. Недзе за спіной. Пакуль не азірнешся - спакойны. Можна не азірацца...
  Між тым я прачытаў Ліханосава. Канешне, добры пісьменнік. Таленавіты, яркі, пластычны. Жывую гаворку прайгравае выдатна. (Пачуў бы Талсты падобны камплімент!) І тым не менш, у аснове - безнадзейнае, маркотнае, назойлівае пачуццё. Мастачны і нудны матыў: “Дзе ты, Русь?! Куды ўсё падзелася?! Дзе прыпеўкі, ручнікі, какошнікі?! Дзе хлебасольства, удалячынь і размах?! Дзе самавары, іконы, падзвіжнікі, юродзівыя?! Дзе сцерлядзь, карпы, мёд, крупчастая ікра?! Дзе звычайныя коні, чорт пабяры?! Дзе цнатлівая сарамлівасць пачуццяў?!.»
  Галаву ламаюць:
  “Дзе ты, Русь?! Куды падзелася?! Хто цябе знявечыў?!
  Хто, хто... Вядома, хто...
  І няма чаго тут галаву ламаць…
  Адносіны з Міхал Іванавічам былі простыя і рацыянальныя. Спачатку ён часта заходзіў да мяне. Выцягваў з кішэняў бутэлькі. Я махаў рукамі. Ён піў з рыльца, нешта шматслоўна мармычучы. Я не без працы ўлоўліваў сэнс яго вялізных маналогаў.
  І наогул, Мішына прамова была арганізавана характэрна. Членараздзельна і адказна Міша вымаўляў толькі назоўнікі і дзеясловы. Галоўным чынам, у непрыстойных спалучэннях. Другарадныя ж члены ўжываў Міхал Іванавіч зусім адвольна. Якія падвернуцца. Я ўжо не кажу пра прыназоўнікі, часціцах і выклічнікі. Іх ён ствараў проста на хаду. Гаворка яго была падобна класічнай музыцы, абстрактнага жывапісу або спеву шчыгла. Эмоцыі відавочна пераважалі над сэнсам.
  Дапусцім, я казаў:
  — Міша, пара табе завязваць хаця б на час.
  У адказ чулася:
  — Гэты сідар-підор бозна дзе… Пяцёрку раніцай хва і зната бысь у гадзюшнік… Аванс мой тыка што на дыпаненце… Каго ж еньць завязваць?.. Без карысці тыка… І душа не ўзыдзе…
  Мішыны выступу нагадвалі гукапіс рэмізаўскай школы.
  Балбатлівых жанчын ён называў таратайкамі. Дрэнных гаспадынь - расамахамі. Няверных жонак - шаландамі. Піва і гарэлку - балдай, атрутай і газай. Маладое пакаленне - вопісам...
  «На турбазе вопіс гаешная бозна халабудзіць…»
  У сэнсе – моладзь, непаўналетняя шпана гарэзнічае і творыць Бог ведае што…
  Адносіны нашы былі пабудаваны дакладна. Міша браў для мяне ў цешчы цыбулю, смятану, грыбы і бульбу. Плату з абурэннем адпрэчваў. Затое я кожную раніцу даваў яму рубель на віно. І ўтрымліваў ад спроб застрэліць жонку Лізу. Часам з рызыкай для майго ўласнага жыцця.
  Атрымлівалася - мы ў разліку.
  Што ён за асобу, я так і не зразумеў. З выгляду - недарэчны, добры, бесталковы. Аднойчы павесіў двух котак на рабіне. Завесы змайстраваў з рыбалоўнай лёскі.
  — Распладзіліся, — кажа, — шумоўкі, сапсюду лускаюць...
  Аднойчы я нечакана засунуў знутры клямку. І ён да раніцы прасядзеў на ганку, баяўся мяне разбудзіць…
  Быў ён недарэчны і ў дабрыні сваёй, і ў злосці. Начальства мацюкаў у твар апошнімі словамі. А праходзячы міма выявы Фрыдрыха Энгельса, сцягваў шапку. Без канца праклінаў радэзійскага дыктатара Яна Сміта. Затое любіў і паважаў буфетчыцу ў шалмане, якая яго нязменна аблічвала:
  "Без гэтага нельга, парадак ёсць парадак!"
  Самы жудасны яго праклён гучаў так:
  «Працуеце на капіталістаў!»
  Неяк міліцыянт Даўейка адабраў у яго, у п'янага, германскі штык.
  - Капіталістам служыш, гад! — гарлапаніў яму Міхал Іванавіч.
  Жонка і цешча забралі ў яго адсутнасць радыёпрымач.
  – Усё роўна ад капіталістаў дзякуй не дачакаюцца, – запэўніваў Міхал Іванавіч.
  Гутарылі мы з ім усяго разы два. Памятаю, Міша казаў (тэкст злёгку акультураны):
  - Я дзецюком быў, калі тут немцы стаялі. Худога не рабілі, шчыра скажу. Курэй забралі, свінню ў дзеда Цімохі... А благога не рабілі. І баб не чапалі. Тыя нават крыўдзіцца сталі... Мой бацька самагонку гнаў. На кансервы мяняў у фашыстаў... Праўда, жыдоў і цыган яны таго...
  - Расстралялі?
  - Павезлі з канцамі. Парадак ёсць парадак…
  - А ты кажаш, благога не рабілі.
  - Худога, далібог, не рабілі. Жыдоў і цыган - гэта як належыць…
  - Чым жа табе габрэі не дагадзілі?
  - Яўрэяў паважаю. Я за габрэя тузін хахлоў аддам. А цыган сваімі рукамі перадушыў бы.
  - За што?
  - Як за што?! Во дае! Цыган і ёсць цыган...
  
  
  У ліпені я пачаў пісаць. Гэта былі дзіўныя накіды, дыялогі, пошукі тону. Нешта накшталт канспекта з незразумела акрэсленымі фігурамі і матывамі. Няшчаснае каханне, даўгі, жаніцьба, творчасць, канфлікт з дзяржавай. Плюс, як казаў Дастаеўскі - адценне вышэйшага значэння.
  Я думаў, што ў гэтых занятках растварыцца мае нягоды. Так ужо бывала раней, падчас літаратурнага станаўлення. Быццам бы, гэта называецца - сублімацыя. Калі спрабуеш ускласці на літаратуру адказнасць за свае грахі. Злажыў чалавек «Караля Ліра» і можа пасля гэтага год не выцягваць шпагу…
  Неўзабаве даслаў жонцы семдзесят рублёў. Купіў сабе кашулю - учынак для мяне беспрэцэдэнтны.
  Даходзілі чуткі пра нейкія публікацыі на Захадзе. Я стараўся аб гэтым не думаць. Мне ўсё роўна, што робіцца на тым свеце. Прама так і скажу, калі выклічуць…
  Акрамя таго, я адправіў некалькі даўгавых лістоў. Маўляў, працую, хутка вярну, прабачце…
  Усе крэдыторы рэагавалі высакародна: не спяшайся, грошы ёсць, заробіш - аддасі ...
  Карацей, жыццё набыла раўнавагу. Пачала здавацца больш асэнсаванай і лагічнай. Бо кашмар і безнадзейнасць - яшчэ не самае дрэннае. Самае жудаснае - хаос…
  Варта пажыць тыдзень без гарэлкі, і дурман рассейваецца. Жыццё знаходзіць параўнальна выразныя контуры. Нават непрыемнасці падаюцца законнай з'явай.
  Я вельмі баяўся парушыць гэтую зыбкую раўнавагу. Грубіў, калі клікалі выпіць. Раздражняўся, калі са мной замаўлялі дзяўчыны ў экскурсійным бюро.
  Патоцкі казаў:
  — Борка цвярозы і Борка п'яны настолькі розныя людзі, што яны нават не знаёмыя паміж сабой…
  І ўсё ж я адчуваў - не можа гэта працягвацца без канца. Нельга адысці ад жыццёвых праблем... Слабыя людзі пераадольваюць жыццё, мужныя - асвойваюць... Калі жывеш няправільна, рана ці позна нешта здарыцца...
  
  
  Раніца. Малако з блакітнаватай плеўкай. Брэх сабак, бразганне вёдраў…
  За сцяной пахмельны Мішын голас:
  - Сынок, кінь рублішка!
  Я высыпаў яму дробязь, якая засталася, накарміў сабак.
  На турбазе за ўзгоркам гуляла радыёла. У ясным небе праляталі галкі. Пад гарой над балотам слаўся туман. На зялёнай траве шэрымі камякамі ляжалі авечкі.
  Я ішоў праз поле да турбазы. На мокрых ад расы чаравіках жаўцеў пясок. З гаю цягнула прахалодай і дымам.
  Пад вокнамі экскурсійнага бюро сядзелі турысты. На лаўцы, накрыўшыся газетай, ляжаў Мітрафанаў. Нават у сне было відаць, як ён гультаяваты…
  Я падняўся на ганак. У маленькім холе тоўпіліся экскурсаводы. Нехта са мной павітаўся. Нехта папрасіў закурыць. Дзіма Баранаў сказаў: "Ты чаго?"
  Пад пачварнай, жахлівай, адштурхваючай карцінай раённага мастака Шчукіна (цыліндр, конь, геній, далі неаглядныя) стаяла мая жонка і ўсміхалася…
  І адразу майму ўбогаму дабрабыту прыйшоў канец. Я зразумеў, што мяне чакае. Успомніў нашу апошнюю размову...
  
  
  Мы развяліся паўтара гады таму. Гэты сучасны хупавы развод чымсьці нагадваў перамір'е. Перамір'е, якое не заўсёды заканчваецца салютам…
  Памятаю, народны суддзя Чыкваідзэ звярнуўся да маёй былой жонкі:
  - Прэтэндуеце на нейкую частку маёмасці?
  - Не, - адказала Таццяна.
  І дадала:
  — За адсутнасцю гэтага...
  Потым мы часам сустракаліся як добрыя знаёмыя, Але гэта падалося мне фальшывым, і я з'ехаў у Талін.
  А праз год мы зноў сустрэліся. Захварэла наша дачка, і Таня пераехала да мяне. Гэта было ўжо не каханне, а лёс…
  Мы жылі бедна, часта сварыліся. Каструля, поўная ўзаемнага раздражнення, ціха булькаючы, стаяла на павольным агні…
  Выява непрызнанага генія Таня выразна ўвязвала з ідэяй аскетызму. Я ж, мякка кажучы, быў залішне таварыскі.
  Я казаў:
  — Пушкін валокся за жанчынамі… Дастаеўскі аддаваўся азартным гульням… Ясенін гуляў і біўся ў рэстаранах… Заганы былі ўласцівыя геніяльным людзям у такой жа меры, як і дабрадзейнасці…
  - Значыць, ты напалову геній, - згаджалася мая жонка, - бо заган у цябе дастаткова…
  Мы працягвалі балансаваць на грані разрыву. Гавораць, падобныя шлюбы найбольш даўгавечныя.
  І ўсё ж, з сяброўствам было скончана. Нельга казаць: «Прывітанне, мая дарагая!» жанчыне, якой шаптаў Бог ведае што. Не гучыць…
  З чым жа прыйшоў я да майго трыццацігоддзя, якое бурна адзначалася ў рэстаране «Дняпро»? Я вёў лад жыцця вольнага мастака. То бок, не служыў, зарабляючы журналістыкай і літапрацоўкамі генеральскіх мемуараў. У мяне была кватэра з вокнамі, якія выходзяць на памыйніцу. Пісьмовы стол, канапа, гантэлі, радыёла "Тонус". (Тонус - нядрэннае прозвішча для заўмага). Пішучая машынка, гітара, малюнак Хэмінгуэя, некалькі трубак у керамічным шклянцы. Лямпа, шафа, два крэсла эпохі бронтазаўраў, а таксама кот Яфім, глыбока паважаны мною за чуласць. Не ў прыклад маім лепшым сябрам і знаёмым, ён імкнуўся быць чалавекам…
  Таня жыла ў суседнім пакоі. Дачка хварэла, здаравела і зноў хварэла.
  Мой сябар Бярновіч казаў:
  - Да трыццаці гадоў у мастака павінны быць вырашаны ўсе праблемы. За выключэннем адной - як пісаць?
  Я ў адказ заяўляў, што галоўныя праблемы - невырашальныя. Напрыклад, канфлікт бацькоў і дзяцей. Супярэчнасці паміж пачуццём і абавязкам…
  У нас узнікала тэрміналагічная блытаніна.
  У канцы Бярновіч нязменна паўтараў:
  - Ты не створаны для шлюбу...
  І ўсёткі дзесяць гадоў мы бралі шлюб. Без малога дзесяць гадоў...
  Таццяна ўзышла над маім жыццём, як ранішняя зара. Гэта значыць спакойна, хораша, не ўзбуджаючы празмерных эмоцый. Празмернай у ёй была толькі абыякавасць. Сваёй бязмежнай абыякавасцю яна нагадвала з'яву жывой прыроды…
  Жывапісец Лабанаў святкаваў імяніны свайго хамяка. У мансарду з касой столлю набілася чалавек дванаццаць. Усе чакалі Цалкова, які не прыйшоў. Сядзелі на падлозе, хаця крэслаў было дастаткова. Да ночы застольная гутарка перарасла ў дыскусію з адценнем мардабою. Брытагаловы чалавек у цяльняшцы, надсаджваючыся, гарлапаніў:
  - Яшчэ раз паўтараю, колер - з'ява ідэалагічнае!..
  (Пазней высветлілася, што ён зусім не мастак, а таваразнаўца з Апраксіна Двара.)
  Гэтая нявінная фраза чамусьці ашалела аднаго з госцяў, мастака-шрыфтыста. Ён кінуўся на таваразнаўцу з кулакамі. Але той, як усе лысагаловыя мужчыны, аказаўся асілкам і дзейнічаў рашуча. Ён імгненна дастаў з рота ўстаўны зуб на штыфтавым мацаванні... Хутка загарнуў яго ў насоўку. Сунуў у кішэню. І нарэшце прыняў баксёрскую стойку.
  Да гэтага часу мастак астыў.
  Ён еў фаршыраваную рыбу, раз-пораз усклікаючы;
  - Узрушаючая рыба! Я хацеў бы мець ад яе траіх дзяцей...
  Таню я заўважыў адразу. Адразу запомніў яе твар, адначасова - устрывожаны і абыякавы. (З юных гадоў я не разумеў, як гэта могуць ужывацца ў жанчыне абыякавасць і трывога?..)
  На бледным твары вылучалася памада. Усмешка была дзіцячай і крыху ўстрывожанай.
  Далей - хтосьці спяваў, старанна малюючы злодзея-рэцыдывіста. Хтосьці прывёў замежнага дыпламата, які апынуўся грэчаскім мараком. Паэт Карпоўскі вытанчана хлусіў. Казаў, напрыклад, што яго выгналі за творчае хуліганства з міжнароднага Пэн-клуба…
  Я ўзяў Таццяну за руку і кажу:
  - Пайшлі адсюль!
  (Лепшы спосаб перамагчы прыроджаную няўпэўненасць - гэта трымацца як мага больш упэўнена).
  Таня без ваганняў пагадзілася. І не як змоўшчыца. Хутчэй, як прыкладнае дзіця. Юная паненка, якая ахвотна слухаецца дарослых.
  Я ступіў да дзвярэй, расхінуў яе і абмёр. Наперадзе блішчаў пакаты мокры дах. На фоне высокага бледнага неба чарнелі антэны.
  Аказваецца, у майстэрні было тры дзверы. Адна вяла да ліфта. Іншая - у нетры ацяпляльнай сістэмы. І трэцяя - на дах.
  Вяртацца не хацелася. Тым больш што, мяркуючы па ўздужалых галасах, вечарынка набліжалася да бойкі.
  Павольна, я ступіў на грукатлівы дах. Таня рушыла ўслед за мной.
  - Даўно, - кажу, - мне хацелася пабыць у такой рамантычнай абстаноўцы.
  Пад нагамі ў мяне валяўся ірваны чаравік. Сумная шэрая котка балансавала на вострым грэбні.
  Я спытаў:
  - Бывалі раней на даху?
  - Ніколі ў жыцці, - адказала Таня.
  Дадаўшы:
  — Але я заўсёды страшэнна зайздросціла Церашковай…
  - Там, - кажу, - Казанскі сабор... За ім - Адміралцейства... А гэта - Пушкінскі тэатр...
  Мы падышлі да агароджы. Далёка пад намі шумеў вячэрні горад. Вуліца зверху здавалася безаблічнай. Яе ледзь ажыўлялі напоўненыя святлом трамваі.
  - Трэба, - кажу, - выбірацца адсюль.
  - Па-вашаму, бойка ўжо скончылася?
  - Не думаю... Як вы сюды трапілі? Ну, у гэтую кампанію?
  - Праз былога мужа.
  - Ён што, мастак?
  - Не зусім... Падлюгам аказаўся. А вы?
  - Што - я?
  - Як вы сюды трапілі?
  - Мяне прывабіў Лабанаў. Я ў яго карціну набыў са снабізму. Нешта белае... з вушкамі... Нібыта кальмара... Завецца "Вектар цішыні"... Сярод іх ёсць таленавітыя жывапісцы?
  - Так. Напрыклад, Цалкоў.
  - Гэта які? У джынсах?
  - Цалкоў - гэта які не прыйшоў.
  - Ясна, - кажу.
  - Адзін павесіўся нядаўна. Яго звалі - Рыба. Мянушка такая... Так ён узяў і павесіўся.
  - О, Госпадзе! З-за чаго? Няшчаснае каханне?
  - Рыбе было за трыццаць. Яго карціны не прадаваліся.
  - Добрыя карціны?
  - Не вельмі. Цяпер ён працуе карэктарам.
  - Хто?! - закрычаў я.
  - Рыба. Яго ўдалося выратаваць. Сусед з'явіўся да яго за папяросамі...
  - Трэба, - кажу, - выбірацца.
  Дробна ступаючы, я наблізіўся да паддашкавага акенца. Расчыніў яго. Працягнуў дзяўчыне руку:
  - Асцярожна!
  Таня лёгка слізганула ў аконны праём. Я рушыў услед за ёй. На гарышчы было цёмна і пыльна. Мы пераступалі цераз абгорнутыя лямцом трубы. Нагіналіся пад бялізнавымі вяроўкамі. Дасягнуўшы чорных усходаў, спусціліся ўніз. Затым прахаднымі дварамі выйшлі да стаянкі таксі.
  Ішоў дождж, і я падумаў: вось яна, пецярбургская літаратурная традыцыя. Уся гэтая хвалёная "школа" ёсць суцэльнае апісанне благога надвор'я. Увесь "матавы бляск яе стылю" - асфальт пасля дажджу.
  Затым я спытаў:
  - Як там вашы тата з мамай? Хвалююцца, мусіць?
  Ужо гадоў пятнаццаць я нязменна задаю сімпатычным дзяўчатам гэтае дурное пытанне. Тры з пяці адказваюць:
  "Я жыву адна. Так што хвалявацца няма каму...»
  Вось гэтага я і чакаю. Старая ісціна абвяшчае: на тэрыторыі ворага змагацца лягчэй…
  - Няма ў мяне бацькоў, - сумна адказала Таня.
  Я сумеўся.
  - Прабачце, - кажу, - за бестактоўнасць…
  - Яны жывуць у Ялце, - дадала Таня, - татка - сакратар райкама...
  Тут падышла машына.
  - Куды ехаць? - не паварочваючыся, спытаў шафёр.
  - Дзяржынскага, восем.
  Кіроўца незадаволена варухнуў плячыма:
  - Пешшу маглі дайсці.
  - Разлічымся, - кажу...
  Кіроўца павярнуўся і адчаканіў:
  - Дзякуй, пане! Век не забудзем такой дабрыні…
  Мы пад'ехалі да Танінай хаты. Цагляны фасад яго на метр выдаваўся з агульнай шэрагу. Чатыры шырокія віктарыянскія вокны былі злучаны поручнямі.
  Кіроўца разгарнуўся і з'ехаў, сказаўшы:
  - Аўф відэр зэен...
  Спадзістыя прыступкі вялі да цяжкіх, абабітых брызентам дзвярэй.
  Тысячу разоў я бываў у падобных сітуацыях. І тым не менш хваляваўся. Зараз яна паднімецца на ганак, і я пачую:
  "Дзякуй, што праводзілі…"
  Пасля гэтага трэба сыходзіць. Таптацца ў пад'ездзе - непрыстойна. Пытацца - "Ці не пачастуеце кубачкам кавы?" - ганьба!..
  Мой сябар Бярновіч казаў:
  «Добра ісці, калі клічуць. Жахліва - калі не клічуць. Аднак лепш за ўсё, калі клічуць, а ты не ідзеш…»
  Таня прачыніла дзверы:
  - Дзякуй за дах!
  - Ведаеце, - кажу, - аб чым я шкадую? Выпіўкі шмат засталося... Там, у майстэрні...
  Адначасова я як быццам няўзнак ступіў праз парог.
  - У мяне ёсць віно, - сказала Таня, - я яго ад брата хаваю. Ён заходзіць з бутэлькай, а я палову - у шафу. У яго печань хворая...
  - Вы, - кажу, - мяне заінтрыгавалі.
  - Я вас разумею, - сказала Таццяна, - у мяне дзядзька - хранічны алкаголік…
  Мы селі ў ліфт. На кожным паверсе міргала лямпачка. Таня разглядала свае басаножкі. Між іншым, дарагія басаножкі з фірмовым знакам «Роша»…
  За яе спіной я бачыў напісаную мелам лаянку. Знеслаўленне без адрасу. Феномен чыстага мастацтва…
  Затым мы ціха, ці ледзь не ўпотай ішлі па калідоры. Я з шамаценнем кранаў рукавамі шпалеры.
  - Які вы вялізны, - шапнула Таня.
  - А вы, - кажу, - назіральная...
  Затым мы апынуліся ў нечакана прасторным пакоі. Я ўбачыў гіпсавую Неферціці, замежны каляндар з дзяўчынай у ружовым бюстгальтары, плакат трансатлантычнай аэралініі. На пісьмовым стале чырванелі клубкі вязальнай воўны.
  Таня дастала бутэльку кагора, яблык, халву, пакарабачаны вільготны сыр. Я спытаў:
  - Дзе вы працуеце?
  - У канцылярыі Літма. А вы?
  - Я, - кажу, - рэпарцёр.
  - Журналіст?
  - Не, менавіта рэпарцёр. Журналістыка - гэта стыль, ідэі, праблемы ... А рэпарцёр перадае факты. Галоўнае для рэпарцёра - не зманіць. У гэтым пафас яго працы. Максімум стылю для рэпарцёра - немата. У ёй мінімальная колькасць хлусні…
  Размова рабілася шматзначнай.
  Я ўвогуле не любіў казаць пра свае літаратурныя справы. У гэтым сэнсе я, як кажуць, захоўваў цноту. Ледзь прыніжаючы сваю працу, я дасягаў зваротнай мэты. Так мне здавалася...
  Кагор быў выпіты, яблык разрэзаны на дзелькі. Наступіла паўза, у такой сітуацыі - разбуральная…
  Як ні дзіўна, я адчуваў нешта накшталт кахання.
  Здавалася б - адкуль?! З якога смецця?! З якіх глыбінь убогай, хамскай жыцця?! На якой знясіленай, беднай глебе вырастаюць гэтыя трапічныя кветкі?! Пад промнямі якога сонца?!
  Нейкія захламленыя майстэрні, вульгарна апранутыя паненкі... Гітара, гарэлка, вартае жалю франдэрства... І раптам - о, Госпадзе! - каханне…
  Да чаго ж Ён па-добраму неразборлівы, гэты цар сусвету!
  Далей Таня ледзь чутна вымавіла:
  - Давайце гутарыць, проста гутарыць…
  За тры хвіліны да гэтага я неўзаметку зняў чаравікі.
  - Тэарэтычна, - кажу, - гэта магчыма. Практычна - не…
  А сам бязгучна праклінаю сапсаваную маланку на джэмперы…
  Тысячу разоў буду падаць у гэтую яму. І тысячу разоў буду паміраць ад страху.
  Адзінае суцяшэнне ў тым, што гэты страх карацейшы за папяросы. Недакурак яшчэ дыміцца, а ты ўжо герой...
  Потым было цесна, і былі словы, якія раніцай пакутліва ўспамінаць. А галоўнае, была раніца як такое, з якія выплываюць з цемры абрысамі прадметаў. Раніца без расчаравання, якога я чакаў і баяўся.
  Памятаю, я нават сказаў:
  - І раніца табе да твару...
  Так відавочна яна папрыгажэла без касметыкі.
  З гэтага ўсё і пачалося. І працягваецца дзесяць гадоў. Без малога дзесяць гадоў...
  Я пачаў зрэдку бываць у Тані. Тыдзень працаваў з раніцы да вечара. Пасля наведваў кагосьці з сяброў. Сядзеў у кампаніі, гутарыў аб Набокаве, аб Джойсе, аб хакеі, аб чорных тэр'ерах…
  Бывала, што я напіваўся і тады званіў ёй.
  - Гэта містыка! - крычаў я ў слухаўку. - Самая сапраўдная містыка... Варта мне патэлефанаваць, і ты кожны раз кажаш, што ўжо дзве гадзіны ночы...
  Потым я, хістаючыся, цягнуўся да яе дома. Ён прыкметна выступаў з шэрагу, нібы робячы крок мне насустрач.
  Таня здзіўляла мяне сваёй нямой паслухмянасцю. Я не разумеў, чаго ў ім больш - абыякавасці, пакоры, ганарыстасці? Яна не пыталася:
  "Калі ты прыйдзеш?"
  Або:
  "Чаму ты не тэлефанаваў?"
  Яна ўражвала мяне нязменнай гатоўнасцю да кахання, гутарцы, забаўкам. А таксама – поўнай адсутнасцю якой-небудзь ініцыятывы ў гэтым сэнсе…
  Яна была маўклівая і спакойная. Маўклівай без напружання і спакойнай без пагрозы. Гэта быў маўклівы спакой акіяна, які абыякава ўслухоўваўся ў крык чаек.
  Як усе легкадумныя мужчыны, я быў не вельмі злым чалавекам. Я пачынаў каяцца ці жартаваць. Я казаў:
  - Жаніхі бываюць стацыянарныя і амбулаторныя. Я, напрыклад, - амбулаторны…
  І далей:
  - Што ты ўва мне знайшла?! Сустрэць бы табе добрага чалавека! Якога-небудзь вайскоўца…
  - Стымул адсутнічае, - гаварыла Таня, - добрага чалавека любіць нецікава...
  У дзіўную эпоху мы жывем. "Добры чалавек" для нас гучыць як абраза. "Затое ён чалавек добры" - кажуць пра жаніха, які выглядае відавочным нікчэмнасцю…
  Мінуў год. Я бываў у Тані ўсё часцей. Суседзі ветліва мяне віталі і клікалі да тэлефона.
  У мяне тут з'явіліся асабістыя рэчы. Зубная шчотка ў керамічным шклянцы, попельніца і хатнія туфлі. Аднойчы я паставіў над сталом фатаграфію амерыканскага пісьменніка Бэлаў.
  - Бялоў? - перапытала Таня. - З «Новага свету»?
  - Ён самы, - кажу...
  Ну добра, думаў я, вазьму і ажанюся. Жэнюся з пачуцця абавязку. Дапусцім, усё будзе добра. Прычым для нас абодвух.
  Па сутнасці, мы ўжо жанатыя, і ўсё ідзе нармальна. Саюз, пазбаўлены абавязацельстваў. У чым і заключаецца заклад яго даўгавечнасці…
  Але дзе ж каханне? Дзе рэўнасць і бяссонніца? Дзе разводдзе пачуццяў? Дзе неадпраўленыя лісты з расплылым чарнілам? Дзе прытомнасць пры выглядзе малюсенькай ступні? Дзе купідоны, амуры і іншыя статысты гэтага захапляльнага шоу? Дзе, нарэшце, букет кветак за рубель трыццаць?!
  Уласна кажучы, я нават не ведаю, што такое каханне. Крытэрыі адсутнічаюць цалкам. Няшчаснае каханне - гэта я яшчэ разумею. А калі ўсё нармальна? Па-мойму, гэта насьцярожвае. Ёсць у адчуванні нормы нейкі падвох. І ўсё ж яшчэ страшней - хаос…
  Дапусцім, мы зарэгіструемся. Але гэта будзе амаральна. Паколькі мараль ціску не церпіць…
  Мараль павінна арганічна выцякаць з нашай прыроды. Як гэта ў Шэкспіра:
  «Прырода, ты - мая багіня!»
  Зрэшты, хто гэта гаворыць? Эдманд! Нягоднік, якіх мала…
  Так што ўсё неверагодна заблытваецца.
  Тым не менш - пытанне. Хто вырашыцца папракнуць у амаралізме каршака ці ваўка? Хто назаве амаральным - балота, завіруху ці запал пустыні?
  Гвалтоўная мараль - гэта выклік сілам прыроды. Карацей, калі я ажанюся з пачуцця абавязку, гэта будзе амаральна…
  Аднойчы Таня патэлефанавала мне сама. Па ўласнай ініцыятыве. З улікам яе характару гэта была амаль дыверсія.
  - Ты вольны?
  - На жаль, не, - кажу, - у мяне тэлетайп…
  Гады тры ўжо я сустракаю адмовай любую нечаканую прапанову. Загадкавае слова "тэлетайп" павінна было прагучаць пераканаўча.
  - Брат прыехаў. Кузэн. Я даўно хацела вас пазнаёміць.
  - Добра, - кажу, - прыйду.
  Чаму б і не пазнаёміцца з чалавекам, які выпівае?!.
  Увечары паехаў да Тані. Выпіў для адвагі. Пасля дадаў. У сем тэлефанаваў у яе дзвярэй. І праз хвіліну, пасля няёмкай таўханіны ў калідоры, убачыў брата.
  Ён размясціўся, як садзяцца міліцыянеры, агітатары і начныя госці. Гэта значыць бокам да абедзеннага стала.
  Братка выглядала моцна.
  Над уцёсамі плячэй узвышаўся буры цагляны твар. Купал яго быў увянчаны жорсткай і запыленай градкай леташняй травы. Ляпныя скляпенні вушэй губляліся ў паўзмроку, фарпоста шырокага трывалага ілба не хапала байніц. Ярам цямнелі растуленыя вусны. Мігацеючыя балотцы вачэй, зацягнутыя ледзяным беражком, - запытвалі. Бяздонны рот, як шчыліна ў скале, утойваў пагрозу.
  Братка падняўся і крэйсерам высунуў левую руку. Я ледзь не застагнаў, калі жалезныя ціскі сціснулі маю далонь.
  Затым братка паваліўся на скрыпнуў крэсла. Варушыліся гранітныя жорны. Кароткі зруйнавальны землятрус на імгненне ператварыла твар чалавека ў руіны. Сярод якіх зацвіў, каб адразу ж завянуць, - бледна-пунсовая кветка яго ўсмешкі.
  Кузен са значэннем прадставіўся:
  - Эрых-Марыя.
  – Барыс, – адказаў я, млява прасеяў.
  - Вось i пазнаёмiлiся, - сказала Таня.
  І пайшла клапаціцца на кухню.
  Я маўчаў, нібы прыціснуты цяжкай ношай. Затым адчуў на сабе позірк, халодны і цвёрды, як рулю.
  Жалезная рука апусцілася на маё плячо. Пінжачок мой адразу ж стаў цесны.
  Памятаю, я выкрыкнуў нешта недарэчнае. Нешта да жаху інтэлігентнае:
  — Вы забываецеся, маэстра!
  - Маўчаць! - вымавіў пагрозліва той, хто сядзеў насупраць. І далей: - Ты чаму не жэнішся, мярзотнік?! Чаго віляеш, мярзота?!
  «Калі гэта маё сумленне, — хутка падумаў я, — дык яно вельмі і вельмі непрывабнае…»
  Я пачаў страчваць адчуванне рэальнасці. Контуры рэчаіснасці безнадзейна расплываліся. Брат-пейзаж зацікаўлена цягнуўся да віна.
  Я пачуў пад вокнамі бразджанне трамвая. Варушыўшы локцямі, паправіў на сабе адзенне. Затым сказаў як мага больш вяліка:
  - Але, стрыечны брат, калі ласка, без рук! Я даўно збіраюся канструктыўна абгаварыць тэму шлюбу. У мяне шампанскае ў партфелі. Адну хвіліначку...
  І я рашуча апусціў бутэльку на гладкі паліраваны стол…
  Так мы і пажаніліся.
  Брата, як пазней высветлілася, клікалі Эдзік Малінін. Працаваў Эдзік трэнерам па самба ў таварыстве глуханямых.
  А тады я, відаць, выпіў шмат лішняга. Яшчэ да прыезду да Таццяны. Ну і ўявіў Бог ведае што…
  Афіцыйна мы зарэгістраваліся ў чэрвені. Перад тым як адправіцца на Рыжскае ўзмор'е. Інакш мы не змаглі б прапісацца ў гатэлі…
  Ішлі гады. Мяне не друкавалі. Я ўсё больш піў. І знаходзіў дзеля гэтага ўсё больш апраўданняў.
  Часам мы падоўгу жылі на адну толькі Таніну зарплату.
  У нашым шлюбе злучаліся рысы размаху і ўбоства. У нас было два ізаляваных жылля. На адлегласці пяці трамвайных прыпынкаў. У Тані - метраў дваццаць пяць. І ў мяне дзве цесныя пакойчыкі - шэсць і восем. Пышна кажучы - кабінет і спальня.
  Гады праз тры мы абмянялі ўсё гэта на прыстойную двухпакаёвую кватэру.
  Таня была загадкавай жанчынай. Я так мала ведаў пра яе, што ўвесь час дзівіўся. Любы факт яе жыцця рабіў на мяне ўражанне сенсацыі.
  Аднойчы мяне здзівіла яе нечакана рэзкае палітычнае выказванне. Да гэтага я паняцця не меў аб яе поглядах. Памятаю, убачыўшы ў кінахроніцы таварыша Грышына, мая жонка сказала:
  — Яго можна меркаваць за адзін выраз твару…
  Так паміж намі ўсталявалася частковае дысідэнцкае паразуменне.
  І ўсё ж мы часта сварыліся. Я рабіўся ўсё больш раздражняльным. Я быў - адначасова - непрызнаным геніем і страшным халтуршчыкам. У маім стале захоўваліся імпрэсіянісцкія навэлы. За грошы ж я складаў літаратурныя кампазіцыі на тэму войска і флота.
  Я ведаў, што Тані гэта непрыемна.
  Бярновіч назойліва паўтараў:
  - Да трыццаці гадоў неабходна вырашыць усе праблемы за выключэннем творчых.
  Мне гэта не ўдавалася. Мае абавязкі лёгка перайшлі тую рысу, за якой пачынаецца абыякавасць. Літаратурныя чыноўнікі даўно ўжо занеслі мяне ў нейкі гнюсны спіс. Поўнасцю рэалізавацца ў сямейных адносінах я не хацеў і не мог.
  Мая жонка ўсё часцей гаварыла аб эміграцыі. Я канчаткова заблытаўся і з'ехаў у Пушкінскія Горы…
  Фармальна я быў халасты, здаровы, заставаўся чальцом Звяза журналістаў. Належаў да сімпатычнай нацыянальнай меншасці. Маіх літаратурных здольнасцяў не адмаўлялі нават Гранін і Рытхэу.
  Фармальна я быў паўнавартаснай творчай асобай.
  Фактычна ж знаходзіўся на мяжы душэўнага расстройства…
  
  
  І вось яна прыехала, так нечакана, я нават разгубіўся. Стаіць і ўсміхаецца, як быццам усё добра.
  Я чую:
  - Ты загарэў...
  І потым, калі не памыляюся:
  - Дарагі мой…
  Пытаю:
  - Як Маша?
  — Нядаўна шчаку падрапала, такая свавольная... Я прывезла кансервы...
  - Ты надоўга?
  - Мне ў панядзелак на працу.
  - Ты можаш захварэць.
  - Чым жа я захварэю? - здзівілася Таня.
  І дадала:
  - Між іншым, я і так нездаровая...
  Вось гэта логіка, думаю…
  - Ды і няёмка, - кажа Таццяна, - Сіма ў адпачынку. Рошчын у Ізраіль збіраецца. Ты ведаеш, Рошчын аказаўся Штакельбергам. І клічуць яго зараз не Дзіма, а Мордхе. Слова гонару…
  - Я веру.
  - Сурысы пішуць, што ў Лёвы добрая праца ў Бостане…
  - Давай я адпрашуся?
  - Навошта? Мне жадаецца паслухаць. Мне жадаецца бачыць цябе на працы.
  - Гэта не праца. Гэта халтура... А я ж дваццаць гадоў пішу апавяданні, якія цябе зусім не цікавяць...
  - Раней ты казаў - пятнаццаць. А цяпер ужо - дваццаць. Хаця прайшло менш за год…
  Дзіўная ў яе здольнасць - выводзіць мяне з раўнавагі. Але сварыцца было недарэчна. Сварацца людзі ад паўнаты жыцця...
  - Мы, - кажу, - тут накшталт забаўнікаў. Дапамагаем працоўным культурна адпачываць.
  - Вось і добра. Калегі ў цябе прыстойныя?
  - Розныя. Тут мясцовая адна працуе - Ларыса. Кожны дзень галасіць ля магілы Пушкіна. Убачыць магілу і - у слёзы...
  - Прыкідваецца?
  - Не думаю... Аднойчы турысты ёй кухонны набор падарылі за сорак шэсць рублёў.
  - Я б не адмовілася...
  Тут Галіна назвала маё прозвішча. Прыбылі турысты з Ліпецка.
  Я сказаў Таццяне:
  - Рэчы можаш пакінуць тут.
  - У мяне толькі сумка.
  - Вось і пакінь...
  Мы накіраваліся да сіняга, запырсканага брудам аўтобуса. Я павітаўся з кіроўцам і пасадзіў жонку. Затым звярнуўся да турыстаў:
  - Добрай раніцы! Адміністрацыя, захавальнікі і служачыя запаведніка вітаюць нашых гасцей. Суправаджаць вас даверылі мне. Мяне клічуць... Нам трэба...
  І гэтак далей.
  Пасля растлумачыў шафёру, як ехаць у Міхайлаўскае. Аўтобус крануўся. На паваротах даносіліся гукі радыёлы:
  Даруй агонь, як Праметэй,
  дары агонь без выбару,
  і для людзей ты не шкадуй
  агню душы сваёй…
  
  Калі мы абгіналі дэкаратыўны валун на скрыжаванні, я зло сказаў:
  - Не звяртайце ўвагі. Гэта так, для прыгажосці…
  І крыху цішэй - жонцы:
  — Дурныя задумы таварыша Гейчанкі. Хоча стварыць грандыёзны парк культуры і адпачынку. Ланцуг на дрэва павесіў з меркаванняў каларыту. Гавораць, яе скралі тартускія студэнты. І ўтапілі ў возеры. Малайцы, структуралісты!..
  Я вёў экскурсію, раз-пораз пазіраючы на жонку. Яе твар, такі ўважлівы і нават крыху разгублены, зноў уразіў мяне. Бледныя вусны, цень ад веек і журботны позірк...
  Цяпер я звяртаўся да яе. Распавядаў ёй пра маленькага геніяльнага чалавека, у якім так лёгка ўжываліся Бог і д'ябал. Які высока лунаў, але стаў ахвярай звычайнага зямнога пачуцця. Які ствараў шэдэўры, а загінуў героем другараднай белетрыстыкі. Даўшы Булгарыну законную падставу напісаць:
  "Вялікі быў чалавек, а прапаў, як заяц..."
  Мы ішлі па беразе возера. У падножжа ўзгорка цямнеў чарговы валун. Яго ўпрыгожвала славянская каліграфія чарговай цытаты. Турысты атачылі камень і пачалі прагна яго фатаграфаваць.
  Я закурыў. Таня падышла да мяне.
  Дзень быў сонечны, ветраны, не гарачы. Нас даганяла група, якая расцягнулася ўздоўж берага. Трэба было спяшацца.
  Да мяне падышоў таўстун з блакнотам:
  - Вінаваты, як звалі сыноў Пушкіна?
  - Аляксандр і Рыгор.
  - Старэйшы быў...
  - Аляксандр, - кажу.
  - А па бацьку?
  - Аляксандравіч, натуральна.
  - А малодшы?
  - Што - малодшы?
  - Як імя па бацьку малодшага?
  Я бездапаможна зірнуў на Таню. Мая жонка не ўсміхалася, сумная і засяроджаная.
  - Ах, так, - спахапіўся турыст.
  Трэба было спяшацца.
  - Хадземце, таварышы, - бадзёра выгукнуў я, - крокам марш да наступнай цытаты!
  У Трыгорскім экскурсія ішла лёгка і нават з уздымам. Чаму, паўтараю, у значнай меры садзейнічалі характар і логіка эскпазіцыі.
  Праўда, мяне збянтэжыла патрабаванне адной дамы. Ёй захацелася пачуць раманс "Я памятаю цудоўнае імгненне". Я адказаў, што зусім не ўмею спяваць. Дама настойвала. Выручыў мяне таўстун з блакнотам. Давайце, кажа, я праспяваю…
  - Толькі не тут, - папрасіў я, - у аўтобусе.
  (На зваротным шляху таўстун сапраўды заспяваў. У гэтага дурня апынуўся выдатны тэнар,) Я заўважыў, што Таня стамілася. Вырашыў ігнараваць Трыгорскі парк. Мне і раней здаралася гэта рабіць.
  Я звяртаўся да турыстаў:
  "Хто з прысутных ужо бываў у запаведніку?"
  Як правіла, такіх не аказвалася. Значыць, я магу парушыць праграму без рызыкі...
  Мае турысты бягом спусціліся пад гару. Кожны спяшаўся сесці ў аўтобус першым, хаця месцаў было дастаткова і яны былі загадзя размеркаваны. Пакуль мы аглядалі Трыгорскае, нашы шафёры паспелі выкупацца. Валасы ў іх былі мокрыя.
  - Паехалі ў манастыр, - кажу, - ад стаянкі налева…
  Малады кіроўца кіўнуў і пытаецца:
  - Доўга там прабудзеце?
  - Паўгадзіны, не больш.
  У манастыры я пазнаёміў Таню са захавальнікам Логінавым. Пагаворвалі, што Мікалай Уладзіміравіч рэлігійны і нават выконвае абрады. Мне хацелася пагутарыць з ім аб веры, і я чакаў зручнага выпадку. Ён здаваўся вясёлым і спакойным, а мне гэтага так не хапала.
  Я скончыў экскурсію ў паўднёвым прыдзеле ў малюнка Бруні. Каля магілы фінал выглядаў бы больш эфектна, але я ўпадабаў адпусціць групу. Мая жонка пастаяла каля агароджы і хутка вярнулася.
  - Усё гэта недарэчна і сумна, - сказала яна.
  Я не спытаўся, што маецца на ўвазе. Я стаміўся. Дакладней, адчуваў сябе вельмі напружана. Я ведаў, што яна не выпадкова прыехала.
  - Давай, - кажу, - павячэраем у «Лукамор'і»?
  — Я б нават выпіла крыху, — сказала Таня...
  
  
  У зале было пустынна і душна. Два вялізныя вентылятары бяздзейнічалі. Сцены былі ўпрыгожаны драўлянымі рэльефамі. Нешматлікія наведвальнікі складалі дзве групы. Заязджая арыстакратыя ў джынсах і мясцовая публіка куды больш шэрага выгляду. Прыезджыя абедалі. Мясцовыя пілі.
  Мы селі каля акна.
  - Я забыўся спытаць, як ты дабралася? Дакладней, не паспеў.
  - Вельмі проста, начным аўтобусам.
  - Магла прыехаць з кім-небудзь з экскурсаводаў, бясплатна.
  - Я іх не ведаю.
  - Я таксама. У наступны раз дамовімся загадзя.
  - Наступным разам прыедзеш ты. Усё ж гэта даволі цяжка.
  - Шкадаеш, што прыехала?
  - Ну, што ты! Тут цудоўна…
  Падышла афіцыянтка з малюсенькім нататнікам.
  Я ведаў гэтую дзяўчыну. Экскурсаводы празвалі яе Бісмаркам.
  - Ну чаго? - вымавіла яна.
  І змоўкла, зусім знясілеўшы.
  — Ці нельга, — кажу, — крыху больш ветліва? У парадку выключэння. Да мяне жонка прыехала.
  - А што я такога сказала?
  — Перастань, малю цябе, перастань…
  Потым Таццяна заказвала блінцы, віно, цукеркі…
  - Давай усё абмяркуем. Давай пагаворым спакойна.
  - Я не паеду. Няхай яны з'язджаюць.
  - Хто яны? - спытала Таня.
  - Тыя, хто мне жыццё атручвае. Вось няхай яны і едуць…
  - Цябе пасадзяць.
  - Няхай садзяць. Калі літаратура - занятак заганны, наша месца ў турме ... І наогул, за літаратуру ўжо не саджаюць.
  - Хейфец нават не апублікаваў сваю працу, а яго ўзялі і пасадзілі.
  - Таму і ўзялі, што не апублікаваў. Трэба было друкавацца ў "Гранях". Або ў «Кантыненце». Цяпер заступіцца няма каму. А так на Захадзе маглі б шум падняць…
  - Ты ўпэўнены?
  - У чым?
  - У тым, што Міша Хейфец цікавіць заходнюю грамадскасць?
  - Чаму б і не? Пра Букоўскага пісалі. Пра Кузняцова пісалі…
  - Гэта ўсё палітычная гульня. А трэба думаць аб рэальным жыцці.
  - Яшчэ раз кажу, не паеду.
  - Растлумач, чаму?
  - Тут няма чаго тлумачыць... Мая мова, мой народ, мая шалёная краіна... Уяві сабе, я люблю нават міліцыянераў.
  - Каханне - гэта свабода. Пакуль адчыненыя дзверы - усё нармальна. Але калі дзверы зачыненыя звонку — гэта турма…
  - Але ж зараз адпускаюць.
  - І я хачу гэта скарыстаць. Мне надакучыла. Надакучыла стаяць у чэргах за ўсякай дрэнню. Надакучыла хадзіць у ірваных панчохах. Надакучыла радавацца ялавічным сардэлькам... Што цябе ўтрымлівае? Эрмітаж, Нява, бярозы?
  - Бярозы мяне зусім не хвалююць.
  - Дык што ж?
  - Мова. На чужой мове мы губляем восемдзесят працэнтаў сваёй асобы. Мы губляем здольнасць жартаваць, іранізаваць. Адно гэта мяне ў жах прыводзіць.
  - А мне вось не да жартаў. Падумай аб Машы. Уяві сабе, што яе чакае.
  - Ты ўсё жудасна перабольшваеш. Мільёны людзей жывуць, працуюць і абсалютна шчаслівыя.
  - Мільёны няхай застаюцца. Я гавару пра цябе. Усё роўна цябе не друкуюць.
  - Але тут мае чытачы. А там... Каму патрэбны мае апавяданні ў горадзе Чыкага?
  - А тут каму яны патрэбныя? Афіцыянтцы з «Лукамор'я», якая нават меню не чытае?
  - Усім. Проста зараз людзі пра гэта не здагадваюцца.
  - Так будзе заўсёды.
  - Памыляешся.
  - Зразумей, праз дзесяць гадоў я буду старой. Мне ўсё загадзя вядома. Кожны пражыты дзень - прыступка ў будучыню. І ўсе прыступкі аднолькавыя. Шэрыя, вытаптаныя і крутыя... Я хачу пражыць яшчэ адно жыццё, мару аб нейкай нечаканасці. Няхай гэта будзе драма, трагедыя... Гэта будзе нечаканая драма...
  Каторы раз мы гаварылі на гэтую тэму. Я спрачаўся, прыводзіў нейкія довады. Вылучаў нейкія маральныя, духоўныя, псіхалагічныя аргументы. Спрабаваў нешта давесці.
  Але пры гэтым я ведаў, што ўсе мае меркаванні - ілжывыя. Справа была не ў гэтым. Проста я не мог вырашыцца. Мяне палохаў такі сур'ёзны і незваротны крок. Бо гэта як нарадзіцца нанова. Ды яшчэ з уласнай волі. Большасць людзей і ажаніцца як след не могуць…
  Усё жыццё я ненавідзеў актыўныя дзеянні любога роду. Слова "актывіст" для мяне гучыць як абраза. Я жыў як бы ў залежным закладзе. Пасіўна ішоў за абставінамі. Гэта дапамагала мне для ўсяго знаходзіць апраўданні.
  Любы рашучы крок накладае адказнасць. Дык няхай адказваюць іншыя. Бяздзейнасць - адзіны маральны стан ... У ідэале я хацеў бы стаць рыбаловам. Прасядзець усё жыццё на беразе ракі. І пажадана без усялякіх трафеяў…
  Я не верыў, што Таня здольная паехаць без мяне. Амерыка, як я меркаваў, была для яе сінонімам разводу. Разводу, які фармальна ўжо адбыўся. І які страціў сілу накшталт выдыхлага дэнатурата.
  Раней жанчыны казалі: "Вось знайду сабе прыгожага багацея, тады даведаешся". Цяпер кажуць: «З'еду ў Амерыку»…
  Амерыка была для мяне фікцыяй. Нечым накшталт міражу. Паўзабытым кінафільмам з удзелам тыгра Акбара і Чапліна…
  - Таня, - кажу, - я чалавек легкадумны. Любая авантура мяне задавальняе. Калі б там (я адагнуў фіранку) стаяла «Каравела» або «Боінг»... Сеў бы і паехаў. Каб толькі зірнуць на гэты самы Брадвей. Але хадзіць па інстанцыях. Тлумачыцца, даказваць. Гістарычная радзіма... Кліч продкаў... Цётка Фаня Цыпяровіч...
  Нам прынеслі ежу і выпіўку.
  - Тады пажадай нам удачы... Глядзі, у меню "катлеты" праз "а"...
  - Не зразумеў?
  - Я ж заехала развітацца. Калі ты не згодзен, мы з'яжджаем адны. Гэта вырашана.
  - А Маша?
  - Што Маша? Дзеля яе ўсё гэта і робіцца. Ты дасі даведку...
  - Якую даведку? Пачакай, давай вып'ем...
  - Што ў цябе няма матэрыяльных прэтэнзій. У цябе ёсць да нас матэрыяльныя прэтэнзіі?
  - Лухта нейкая...
  - Значыць, дасі даведку?
  - А калі не?
  - Тады Машу не выпусцяць.
  - І ты паедзеш адна?
  - Не ведаю... Не... Я думаю, ты гэтага не зробіш. Ты, у прынцыпе, не злы.
  - Пры чым тут дабрыня? Гаворка ідзе аб жывым чалавеку. А калі дачка вырасце і скажа... Як ты можаш вырашаць за яе?
  - Каму ж вырашаць-то? Табе? Ты сваё жыццё перакруціў, маё жыццё перакруціў…
  - Усё не так ужо безнадзейна.
  - Раю табе падумаць.
  - Мне няма чаго думаць... Нейкія ідыёцкія даведкі... Навошта ты ўсё гэта задумала? Я ж не п'ю, працую... Жыццё наладзіцца, вось убачыш.
  — Сам жа казаў: "Хто пачаў піць, той будзе піць!"
  - Гэта не я. Гэта нейкі ангелец... Будзь ён пракляты!
  - Не важна... З табой вітаюцца.
  Я азірнуўся. У дзвярах стаялі Мітрафанаў і Патоцкі. Я ўзрадаваўся таму, што можна спыніць гэтую размову. Мне б, думаю, толькі абкласці яе ў ложак...
  - Знаёмцеся, - кажу, - сядайце.
  Стасік цырымонна пакланіўся:
  - Белетрыст Патоцкі. Член эс эс пісьменнікаў.
  Мітрафанаў маўкліва кіўнуў.
  - Сядайце.
  - Я ўжо сядзеў, - гумарыстычна выказаўся Патоцкі.
  Мітрафанаў маўчаў.
  Я зразумеў, што яны без грошай, і сказаў:
  - Жонка прыехала. Так што частаваю.
  І выправіўся ў буфет па піва. Калі я вярнуўся, Патоцкі нешта ажыўлена казаў маёй жонцы. Я зразумеў, гаворка ідзе пра яго талент і бясчынствы цэнзуры. Што не перашкодзіла яму адцягнуцца:
  - Піва? Баюся, не арошыць…
  Прыйшлося мне ісці за гарэлкай. Да гэтага часу афіцыянтка прынесла бутэрброды і салату.
  Патоцкі страшэнна ажывіўся.
  - Мне - поўную, - сказаў ён і дадаў: - Кахаю поўненькіх.
  Валодзя па-ранейшаму маўчаў. Стасік заўважыў мой здзіўлены позірк. Растлумачыў, паказваючы на Мітрафанава:
  - Яму, разумееш, аса заляцела ў рот.
  - Божа, - сказала мая жонка, - яна і цяпер там?
  - Ды не. Ён, разумееш, заканчваў экскурсію ў манастыры. І тут яму ў рот заляцела аса. Воўчык, прашу прабачэння, харкнуў, але яна паспела яго дзюбнуць. Цяпер казаць не можа - балюча.
  - І глытаць балюча? - спытала Таня.
  Валодзя энергічна закруціў галавой.
  - Глытаць не балюча, - растлумачыў Патоцкі.
  Я наліў ім гарэлкі. Маю жонку відавочна гняла гэтая кампанія.
  - Як вам падабаецца запаведнік? - спытаў Патоцкі.
  - Ёсць цудоўныя месцы. Погляд на Саўкіну Горку, алея Керн…
  Мітрафанаў раптам напружыўся.
  - Ы-ы-а, - сказаў ён.
  - Што? - спытала мая жонка.
  - Ы-ы-а, - паўтарыў Мітрафанаў.
  - Ён кажа - "фікцыя", - растлумачыў Патоцкі. - Ён хоча сказаць, што алея Керн - гэта выдумка Гейчанка. Гэта значыць, алея, вядома, ёсць. Звычайная ліпавая алея. А Керн тут ні пры чым. Можа, яна і блізка да гэтай алеі не пасавала.
  — А мне падабаецца думаць, што менавіта там Пушкін патлумачыў гэтую жанчыну.
  - Яна была куртызанкай, - сурова ўдакладніў Патоцкі.
  - Фо-фо ху-ха, - дадаў Мітрафанаў.
  - Валодзя хоча сказаць - «проста шлюха». І, груба кажучы, ён мае рацыю. Ганна Пятроўна мела дзясяткі палюбоўнікаў. Адзін таварыш Глінка чаго варты… А Нікіценка? І наогул, блытацца з цэнзарам - гэта ўжо залішне!
  - Цэнзура была іншая, - сказала мая жонка.
  - Любая цэнзура - злачынства, - ухапіўся Стасік за блізкую яму тэму.
  Ён зноў выпіў і яшчэ больш разгарачыўся.
  - Усё маё жыццё - гэта барацьба з цэнзурай, - казаў ён, - любая цэнзура - здзек з мастака... Цэнзура выклікае ў мяне алкагольны пратэст!.. Давайце вып'ем за адмену цэнзуры!
  Стасік яшчэ раз выпіў і таямніча панізіў голас:
  - Антр ну! Паміж намі! Даўно выношваю планы эміграцыі. Маю роўна адну трыццаць другую частку яўрэйскай крыві. Мечу на пасаду дарадцы прэзідэнта. Захоўваю згублены сакрэт выраба тульскіх пернікаў.
  - А-а-а, - сказаў Мітрафанаў.
  - Што значыць - «нажэрся»? - запярэчыў Патоцкі. - Так, я выпіў. Так, я некалькі разняволены. Усхваляваны грамадствам цудоўнай дамы. Але ідэйна я цвярозы…
  Запанавала цяжкая паўза. Затым хтосьці апусціў пятак у шчыліну агрэгата "Меламан". Раздаліся надрыўныя крыкі Анатоля Каралёва:
  …Мне горад працягнуў
  далоні плошчаў,
  жоўкне над бульварамі лістота…
  Як шмат я хацеў сказаць табе,
  але хто падкажа лепшыя словы?!.
  
  - Нам пара, - кажу, - замовіць яшчэ гарэлкі?
  Стасік панурыўся, Мірафанаў энергічна кіўнуў.
  Я заказаў, расплаціўся, мы ўсталі.
  Патоцкі таксама ўскочыў і шчоўкнуў стаптанымі абцасамі:
  — Як казалі мае продкі-шляхціцы — да відзеньня!
  Мітрафанаў сумна ўсміхнуўся…
  Кароткая дарога вяла праз лес. З-за дрэў цягнула волкасцю і прахалодай. Нас абганялі незлічоныя раварысты. Сцежка была перасечана каранямі соснаў. Рэзка бразгалі вобада.
  Таня казала:
  - Хай маё рашэнне - авантура, ці нават вар'яцтва. Я больш не магу...
  Яе адчай палохаў мяне. Але што я мог сказаць?
  - Памятаеш, як я нёс цябе з гасцей? Нёс, нёс і выпусціў... Калісьці ўсё было добра. І будзе добра.
  - Мы былі зусім іншымі людзьмі. Я старэю.
  - Нічога падобнага…
  Таня замоўкла. Я, як звычайна, пусціўся ў развагі:
  - Адзіная сумленная дарога - гэта шлях памылак, расчараванняў і надзей. Жыццё — ёсць выяўленне ўласным досведам меж дабра і зла… Іншых шляхоў не існуе… Я да чагосьці прыйшоў… Думаю, што яшчэ не позна…
  - Гэта словы.
  - Словы - мая прафесія.
  - І гэта - словы. Усё ўжо вырашана. Паедзем з намі. Ты пражывеш яшчэ адно жыццё…
  - Для пісьменніка гэта - смерць.
  - Там шмат рускіх.
  - Гэта паразы. Скопішча няшчасных паразцаў. Нават Набокаў - недасканалы талент. Што ж казаць пра якога-небудзь Зурава!
  - Хто гэта - Зураў?
  - Быў такі...
  - Пра што мы гаворым?! Усё ўжо вырашана. У чацвер я падаю дакументы.
  Я машынальна падлічыў, колькі засталося да чацьвярга.
  І раптам адчуў такі востры боль, такі невыказны словамі горыч, што нават разгубіўся. Я сказаў:
  — Таня, даруй мне і не едзь.
  - Позна, - кажа, - любы...
  Я абагнаў яе, пайшоў наперад і заплакаў. Дакладней, не заплакаў, а перастаў стрымлівацца. Іду, паўтараю: «Госпадзе! Госпадзе! Завошта мне такое пакаранне?!» І сам жа думаю: “Як завошта? Ды за ўсё. За ўсё тваё бруднае, лянівае, бестурботнае жыццё…»
  Ззаду ішла мая жонка, далёкая, рашучая і адважная. І не такая ўжо дурная, як высветлілася...
  Мы падняліся на вяршыню ўзгорка. Я паказаў ёй дом, у якім жыву. З трубы вертыкальна падымаўся дымок. Значыць, гаспадар на месцы.
  Мы ішлі вясковай вуліцай, і ўсе ветліва віталіся з намі. Я даўно заўважыў, што разам мы сімпатычныя навакольным. Калі я адзін, усё зусім па-іншаму.
  А тут Надзея Фёдараўна сказала:
  - Раніцай па малако прыходзьце...
  Таню забаўлялі пеўні, кудлатыя дваровыя сабачкі, а калі мы ўбачылі індыка, захапленню яе не было меж:
  - Які апломб! Якая ганарлівасць!.. Пры даволі гнюснай знешнасці. Пеўні і гусі таксама важнічаюць, але гэты... Божа, як падобны да Ізаксона!
  Убачыўшы нас, Міхал Іванавіч страшэнна ажывіўся. Пакутліва моршчачыся, ён зашпіліў кашулю на бурай шыі. Ды так, што загнуліся мятыя куты каўнерыка. Потым наштосьці надзеў фуражку.
  — З Боркам жывем добра, — казаў ён, — і наконт паводзінаў, і ўвогуле… У сэнсе — ні белага, ні чырвонага, ні піва… Не кажучы ўжо пра адэкалон… Ён усе кніжкі чытае. Чытае, чытае, а дурнем памрэ, – нечакана скончыў Міхал Іванавіч.
  Я вырашыў нейкім чынам яго нейтралізаваць. Адклікаў у пярэдні пакой:
  — Міша, табе грошы патрэбны?
  - Каго? Гэта... Давай...
  Я сунуў яму траячку.
  - "Віцязь" да адзінаццаці, - сказаў Міхал Іванавіч, - паспею. А то кабылу ў Лэхі вазьму... Эх, дзе ж вы раней былі? У мікрараёне “Яблычнае” па руп чатырнаццаць… Ну, я пайшоў. Сала бярыце там, лук, - ужо на парозе выгукнуў ён.
  Мы засталіся ўдваіх. Таня са спалохам агледзела памяшканне.
  - Ты ўпэўнены, што гэта жылы пакой?
  - Быў час - сумняваўся. Я тут парадак навёў. Паглядзела б, што раней рабілася.
  - Дах дзіравы.
  - У добрае надвор'е гэта незаўважна. А дажджоў, здаецца, не прадбачыцца.
  - І шчыліны ў падлозе.
  - Цяпер яшчэ нічога. А раней праз гэтыя шчыліны да мяне заходзілі бяздомныя сабакі.
  - Шчыліны так і не заделаны.
  - Затое я прыручыў сабак...
  Таня дакранулася рукой да коўдры.
  - Божа, чым ты хаваешся!
  - Зараз, - кажу, - цёпла. Можна зусім не хавацца. Табе прынамсі.
  - Гэта камплімент?
  - Нешта накшталт.
  - А ты схуднеў.
  - Хаджу шмат.
  - Табе ідзе.
  - Акрамя таго, у мяне даволі вялікія вочы…
  - Страшэнна дурная размова, - сказала Таня.
  - Вось і выдатна. Хацелася б дасягнуць поўнага ідыятызму. Купіць акварыум з рыбкамі, пальму ў драўлянай бочцы…
  - Навошта табе акварыум?
  - А навошта мне пальма?
  - Пачнем з акварыума.
  - Усё жыццё марыў мець парачку дрэсіраваных залатых рыбак…
  - А пальма?
  - Пальму можна маляваць з натуры. Трымаць яе на балконе.
  - Пытаецца, дзе ў нас балкон?
  - Дык і пальмы яшчэ няма...
  - Божа, пра што я пытаю? Пра што мы ўвогуле гаворым?!
  - Сапраўды, пра што нам казаць?! Тым больш, калі ўсё вырашана.
  Я паглядзеў на вокны. Фіранак не было. Любы мог зазірнуць да нас з вуліцы. У вёсцы з гэтым проста.
  Можна, думаю, шафу прысунуць. Агледзеўся - няма шафы...
  - Што новага ў Ленінградзе? - пытаю.
  - Я казала. Адны збіраюцца з'яжджаць, іншыя іх за гэта пагарджаюць.
  - Міця не тэлефанаваў?
  - Тэлефануе часам. У іх з Галінай усё вельмі дрэнна. Там югаслаў з'явіўся... Або вугорац, не памятаю... Зваць — Ахіл...
  - Можа, старажытны грэк?
  - Не, я памятаю, што з сацыялістычнага лагера... Карацей, Міця шалее. Злы стаў, накшталт цябе. Крэйна хацеў збіць...
  - А той?
  - А Жэня яму і кажа: «Міця, я не баюся, таму што ў цябе ёсць рогі. І такім чынам, ты - не драпежнік ... » Іх ледзь расцягнулі.
  - Дарэмна ...
  Мы памаўчалі.
  Я ўсё думаў, чым бы вокны завесіць? Так, каб гэта выглядала лёгка і проста…
  Дзесяць гадоў мы бралі шлюб, а я ўсё яшчэ паміраю ад страху. Баюся, што Таня вырве руку і скажа: "Гэтага яшчэ не хапала!.."
  Тым не менш я паспеў зняць чаравікі. Я заўсёды здымаю чаравікі загадзя, каб потым не адцягвацца... Каб не казаць: "Адну хвіліначку, я толькі чаравікі здыму..." Ды і шнуркі ад хвалявання не развязваюцца... Напэўна, тысячу шнуркоў я разарваў у парыве страсці...
  - Акрамя таго, я пазнаёмілася з вядомым дысідэнтам Гур'евым. Ты, мусіць, чуў, яго згадвалі заходнія радыёстанцыі. Фрыда пазнаёміла нас. Мы былі ў яго ў гасцях на Пушкінскай. Раіліся наконт ад'езду. У доме поўна абразоў…
  - Значыць, габрэй.
  - Быццам бы, так. Але прозвішча рускае - Гур'еў.
  - Гэта і падазрона. Гур'еў... Гурэвіч...
  - Што ты маеш супраць габрэяў?
  - Нічога. Тым больш што гэты - рускі. Я яго ведаю з шасцідзесят пятага года.
  - Значыць, ты зноў мяне разыгрываеш?
  - Усё таму, што я - жартаўнік.
  - Гур'еў такі разумны. Сказаў, што Расея перажывае эпоху хрысціянскага адраджэння. Што гэта - незваротны працэс. Што сярод гарадскога насельніцтва - шэсцьдзесят працэнтаў вернікаў. А ў вёсцы - семдзесят пяць.
  - Напрыклад, Міхал Іванавіч.
  - Я Міхал Іванавіча не ведаю. Ён робіць добрае ўражанне.
  - Нядрэннае. Толькі святасці ў ім замала…
  - Гур'еў частаваў нас растваральнай кавы. Сказаў: «Вы вельмі шмат кладзеце… Не шкада, проста смак мяняецца…» А калі мы сабраліся ісці, кажа: «Я вас праводжу да аўтобуса. У нас тут пагойдваюць. Суцэльнае хуліганне…» А Фрыда яму кажа: «Нічога страшнага. Усяго сорак працэнтаў...» Гур'еў пакрыўдзіўся і перадумаў нас праводзіць... Што ты робіш?! Хоць святло патушы!
  - Навошта?
  - Так прынята.
  - Акно можна завесіць пінжаком. А лямпу я кепкай накрыю. Атрымаецца начнік.
  - Тут не гігіенічна.
  - Як быццам ты з Андалузіі прыехала!
  - Не глядзі.
  - Шмат я добрага бачу?
  - У мяне калготкі ірваныя.
  - З вачэй іх далоў!
  - Ну вось, - пакрыўдзілася Таня, - я ж прыехала для сур'ёзнай размовы.
  — Ды забудзься ты, — кажу, — пра гэта хоць на паўгадзіны…
  
  
  У сенцах пачуліся крокі. Вярнуўся Міша. Мармычучы, лёг на ложак.
  Я баяўся, што ён пачне мацюкацца. Мае асцярогі пацвердзіліся.
  - Можа, радыё ўключыць? - сказала Таня.
  - Радыё няма. Ёсць электрычнае тачыла…
  Міша доўга не заціхаў. У ягонай лаянцы гучала філасофская нота. Напрыклад, я пачуў:
  "Эх, плывуць муды ды на глыбокай вады..."
  Нарэшце, усё сціхла. Мы зноў былі разам. Таня раптам зашумела. Я кажу:
  - Ты жахліва крычыш. Як бы Мішу не разбудзіць.
  - Што ж я магу зрабіць?
  - Думай аб чым-небудзь староннім. Я заўсёды думаю пра розныя непрыемнасці. Аб даўгах, аб хваробах, аб тым, што мяне не друкуюць.
  - А я думаю пра цябе. Ты - мая самая вялікая непрыемнасць.
  - Хочаш вясковага сала?
  - Не. Ведаеш, чаго я хачу?
  - Здагадваюся...
  Таня зноў плакала. Казала такое, што я ўсё думаў - не разбудзіць бы гаспадара. Вось ён здзівіцца…
  А потым запахла гарам. Мая імпартная кепка густа дымілася. Я выключыў лямпу, але было ўжо светла. Кляёнка на стале блішчала.
  - У дзевяць трыццаць, - сказала мая жонка, - ідзе першы аўтобус. А наступны - у чатыры. Я павінна яшчэ Машу забраць...
  - Я цябе бясплатна адпраўлю. У дзесяць з'яжджае трохдзёнка "Паўночная Пальміра".
  - Думаеш, гэта зручна?
  - Цалкам. У іх велізарны "Люкс-Ікарус". Заўсёды знойдзецца вольнае месца.
  - Можа, трэба кіроўцу аддзячыць?
  - Гэта мая справа. У нас свае разлікі... Добра, я пайшоў па малако.
  - Штаны надзень.
  - Гэта думка...
  Надзея Фёдараўна ўжо завіхалася ў агародзе. Над бульбоўнікам узвышаўся яе шырокі зад. Яна спытала:
  - Гэта што ж, паненка твая?
  - Жонка, - кажу.
  - Не падобна. Ужо балюча сімпатычная.
  Жанчына насмешліва агледзела мяне:
  - Добра мужыкам. Чым страшней, тым у яго жонка прыгажэйшая.
  - Што ж ува мне такога страшнага?
  - На Сталіна падобны…
  Сталіна ў вёсцы не любілі. Гэта я даўно заўважыў. Відаць, добра памяталі калектывізацыю і іншыя сталінскія фокусы. Вось бы павучыцца ў непісьменных сялян нашай творчай інтэлігенцыі. Гавораць, у ленінградскім Палацы мастацтваў апладзіравалі, калі Сталін з'явіўся на экране.
  Я заўсёды яго ненавідзеў. Задоўга да рэформаў Хрушчова. Задоўга да таго, як навучыўся чытаць. У гэтым - маміна палітычная заслуга. Маці, армянка з Тбілісі, нязменна крытыкавала Сталіна. Праўда, у дастаткова своеасаблівай форме. Яна пераканана паўтарала:
  "Грузін прыстойным чалавекам быць не можа!.."
  Я вярнуўся, стараючыся не расплюхаць малако. Таня ўстала, памылася, заслала ложак. Міхал Іванавіч, крэкчучы, рамантаваў бензапілу. Адчуваўся пах дыму, травы і прагрэтай сонцам канюшыны.
  Я разліў малако, нарэзаў хлеб, дастаў зялёную цыбулю і крутыя яйкі. Таня разглядала маю загубленую кепку.
  - Хочаш, пастаўлю скураную лату?
  - Навошта? Ужо цеплыня.
  - Я табе новую прышлю.
  - Дашлі мне лепш цыяністага калія.
  - Не, сур'ёзна, што табе даслаць?
  - Адкуль я ведаю, што ў Амерыцы сёння даюць?.. Не будзем казаць пра гэта…
  Каля дзевяці мы падышлі да турбазы. Кіроўца ўжо падагнаў аўтобус да скрыжавання. Турысты ўкладвалі сумкі і валізкі ў багажнік. Некаторыя занялі месцы ля вокнаў. Я падышоў да знаёмага шафёра:
  - Ёсць вольныя месцы?
  - Для цябе - знойдуцца.
  - Хачу жонку адправіць у Ленінград.
  - Спачуваю. Я б сваю на Камчатку адправіў. Ці на Месяц замест Церашковай…
  На вадзіцелі была прыгожая імпартная кашуля. Наогул, шафёры экскурсійных аўтобусаў параўнальна інтэлігентныя. Большасць з іх магла б з поспехам замяніць экскурсаводаў. Толькі плацілі б ім значна менш…
  Раптам я заўважыў, што Таня гутарыць з Мар'янай Пятроўнай. Я чамусьці заўсёды турбуюся, калі дзве жанчыны застаюцца сам-насам. Тым больш што адна з іх - мая жонка.
  - Ну ўсё, - кажу шафёру, - дамовіліся. Высадзі яе на Абвадным канале.
  - Там дробна, - засмяяўся кіроўца…
  Я падумаў - сесці б мне таксама і з'ехаць. А рэчы прывязе нехта з экскурсаводаў. Вось толькі жыць на што? І як?..
  Міма прабягала Галіна. Хутка кіўнула ў бок маёй жонкі:
  - Божа, якая страшненькая!
  Я прамаўчаў. Але ў думках падпаліў яе абясколераныя гідрапірытам кучары.
  Падышоў інструктар фізкультуры Сярога Яфімаў.
  - Я прашу прабачэння, - сказаў ён, - гэта вам.
  І сунуў Тані слоік чарніц.
  Трэба было развітвацца.
  - Звані, - сказала Таня.
  Я кіўнуў.
  - У цябе ёсць магчымасць тэлефанаваць?
  - Вядома. Машу пацалунак. Колькі ўсё гэта працягнецца?
  - Цяжка сказаць. Месяц, два... Падумай.
  - Я буду тэлефанаваць.
  Шафёр падняўся ў кабіну. Упэўнена загуў імпартны матор. Я вымавіў нешта невыразнае.
  - І я, - сказала Таня...
  Аўтобус крануўся, хутка павярнуў за вугал. Праз хвіліну пунсовы борт яго прамільгнуў сярод дрэў каля Лутоўкі.
  Я зазірнуў у бюро. Мой гурт з Кіева прыбываў у дванаццаць. Прыйшлося вярнуцца дадому.
  На стале я ўбачыў Таніны шпількі. Два кубкі з-пад малака, рэшткі хлеба і яечную шкарлупіну. Адчуваўся ледзь улоўны пах гару і касметыкі.
  Развітваючыся, Таня сказала: "І я..." Астатняе заглушыў шум матора...
  Я зазірнуў да Міхал Іванавіча. Яго не было. Над брудным ложкам мігцела стрэльба. Важкая тульская дубальтоўка з чырванаватым ложкам. Зняў стрэльбу і думаю - ці не пара мне застрэліцца?
  
  
  Чэрвень выдаўся сухі і ясны, пад нагамі шамацела трава. На балконах турбазы сушыліся рознакаляровыя ручнікі. Раздаваўся пругкі стук тэнісных мячоў. Ля парэнчаў шырокага ганка чырванелі ровары з бліскучымі вобадамі. З рэпрадуктара над паддашкавым акенцам даносіліся гукі старадаўніх танга. Мелодыя здавалася вычэрчанай пункцірам…
  Стук мячоў, водар нагрэтай зеляніны, геаметрыя ровараў - памятныя рысы гэтага бязрадаснага чэрвеня…
  Тані я тэлефанаваў двойчы. Абодва разы ўзнікала пачуццё няёмкасці. Адчувалася, што яе жыццё працякае ў новым для мяне рытме. Я адчуваў сябе дурнавата, як балельшчык, які выскачыў на футбольнае поле.
  У нашай кватэры гучалі староннія галасы. Таня задавала мне нечаканыя пытанні. Напрыклад:
  - Дзе ў нас захоўваюцца рахункі за электрычнасць?
  Або:
  - Ты не будзеш пярэчыць, калі я прадам свой залаты ланцужок?
  Я і не ведаў, што ў маёй жонкі ёсць нейкія каштоўнасці…
  Таня хадзіла па інстанцыях, афармляла дакументы. Скардзілася мне на бюракратаў і хабарнікаў.
  — У мяне ў сумцы, — казала яна, — дзесяць плітак шакаладу, чатыры білеты на Кабзона і тры экзэмпляры Цвятаевай…
  Таня здавалася ўзбуджанай і амаль шчаслівай.
  Што я мог сказаць ёй? У дзесяты раз прасіць: "Не едзь"?
  Мяне прыніжала яе паглынанне сваімі справамі. А як жа я з маімі ці ледзь не дысідэнцкімі праблемамі?!
  Тані было не да мяне. Упершыню адбывалася нешта сур'ёзнае...
  Аднойчы яна сама мне патэлефанавала. Да шчасця, я апынуўся на турбазе. Дакладней, у бібліятэцы цэнтральнага корпуса. Прыйшлося бегчы праз увесь участак. Высветлілася, што Тані неабходна даведка. Наконт таго, што я адпускаю дзіця. І што не маю матэрыяльных прэтэнзій.
  Таня прадыктавала мне некалькі казённых фраз. Я запомніў такую фармулёўку: «…Дзіця ў колькасці аднаго…»
  - Завер у мясцовага натарыуса і выйшлі. Гэта будзе самае простае.
  - Я, - кажу, - магу прыехаць.
  - Цяпер не абавязкова.
  Наступіла паўза.
  - Але мы паспеем развітацца?
  - Вядома. Ты не думай...
  Таня амаль апраўдвалася. Ёй было ніякавата за сваё грэбаванне. За гэтае паспешнае: «Не абавязкова…»
  Відаць, я стаў для яе пакутлівай праблемай, якую ўдалося вырашыць. Гэта значыць пройдзеным этапам. З усімі маімі заганамі і добрымі якасцямі. Якія зараз не мелі значэння…
  
  
  У той дзень я напіўся. Набыў бутэльку "Маскоўскай" і выпіў яе адзін.
  Мішу зваць не хацелася. Размовы з Міхал Іванавічам патрабавалі залішне вялікіх намаганняў. Яны нагадвалі мае ўніверсітэцкія размовы з прафесарам Ліхачовым. Толькі з Ліхачовым я спрабаваў выглядаць як мага разумнейшым. А з гэтым наадварот - як мага даступней і прасцей.
  Напрыклад, Міхал Іванавіч пытаўся:
  - Ты ведаеш, для чаго габрэям гузы абразаюць? Каб калган працаваў лепш...
  І я міралюбіва згаджаўся:
  - Наогул, так... Мабыць, так яно і ёсць...
  Карацей, зайшоў я ў лясок каля лазні. Сеў, прыхінуўшыся да бярозы. І выпіў бутэльку "Маскоўскай", не закусваючы. Толькі паліў адну цыгарэту за другой і жаваў рабінавыя ягады…
  Свет змяніўся да лепшага не адразу. Спачатку мяне трывожылі камары. Нейкая ліпкая дрэнь запаўзала ў калашыну. Ды і трава здавалася сыраватай.
  Пасля ўсё змянілася. Лес расступіўся, атачыў мяне і прыняў у свае душныя нетры. Я стаў на час часткай сусветнай гармоніі. Гарката рабіны здавалася неаддзельнай ад вільготнага паху травы. Лісце над галавой ледзь вібравалі ад камарынага звону. Як на тэлеэкране, праплывалі аблокі. І нават павуцінне выглядала ўпрыгожаннем…
  Я гатовы быў заплакаць, хаця ўсё яшчэ разумеў, што гэта дзейнічае алкаголь. Відаць, гармонія таілася на дне бутэлькі...
  Я паўтараў сабе:
  - У Пушкіна таксама былі даўгі і няважныя адносіны з дзяржавай. Ды і з жонкай здарылася бяда. Не кажучы аб цяжкім характары…
  І нічога. Адкрылі запаведнік. Экскурсаводаў - сорак чалавек. І ўсё вар'яцка кахаюць Пушкіна…
  Пытаецца, дзе вы былі раней?.. І каго вы дружна пагарджаеце зараз?..
  Адказу на мае пытанні я так і не дачакаўся. Я заснуў...
  А калі прачнуўся, было каля васьмі. Тое галлё і галіны чарнелі на фоне бледных, попельна-шэрых аблокаў... Насякомыя ажылі... Павуцінне дакранулася да твару... Я ўстаў, адчуваючы цяжар намоклага адзення. Запалкі адсырэлі. Грошы таксама. А галоўнае - іх заставалася мала, шэсць рублёў. Думка аб гарэлцы насоўвалася як хмара…
  Ісці праз турбазу я не хацеў. Там у гэтыя гадзіны бадзяліся метадысты і экскурсаводы. Кожны з іх мог задумаць прафесійную размову пра дырэктара ліцэя - Ягора Антонавіча Энгельгардта.
  Мне прыйшлося абмінуць турбазу і выбірацца на дарогу лесам.
  Ісці праз манастырскі двор я таксама пабаяўся. Сама атмасфера кляштара невыносная для пахмельнага чалавека.
  Так што і пад гару я спусціўся па лясной дарозе. Дакладней, абрывістай сцежкай.
  Лягчэй мне стала толькі ў ганка рэстарана "Віцязь". На фоне мясцовых алкашоў я выглядаў педантам.
  Дзверы былі расчынены і падпёрты сілікатнай цэглай. У пярэднім пакоі каля люстэрка красавалася недарэчная драўляная постаць — тварэнне адстаўнога маёра Гольдштэйна. На меднай шыльдзе было пазначана: Гольдштэйн Абрам Саўлавіч. І далей у двукоссі: «Расіянін».
  Фігура расіяніна нагадвала адначасова Мефістафеля і Бабу Ягу. Драўляны шлем быў пафарбаваны серабрыстай гуашшу.
  Каля буфетнай стойкі тоўпіліся чалавек восем. На прылавак бязгучна апускаліся мятыя рублі. Дробязь звонка падала ў сподачак з адбітым краем.
  Дзве-тры кампаніі размясціліся ў зале ля сцяны. Там узбуджана жэстыкулявалі, кашлялі і смяяліся. Гэта былі працоўныя турбазы, санітары псіхлячэбніцы і конюхі леспрамгаса.
  Па асобнасці выпівала мясцовая інтэлігенцыя - кінамеханік, рэстаўратар, забаўнік. Тварам да сцяны размясціўся незнаёмы хлопец у зялёным бабачку і айчынных джынсах. Рыжаватыя кучары яго ляжалі на плячах.
  Падышла мая чарга ў стойкі. Я адчуваў знаёмую пахмельную дрыготку. Пад намоклай курткай білася змучаная сірая душа...
  Шэсць рублёў трэба было выкарыстоўваць аптымальна. Расцягнуць іх на працяглы тэрмін.
  Я ўзяў бутэльку портвейна і дзве шакаладныя цукеркі. Усё гэта можна было паўтарыць тройчы. Яшчэ і на цыгарэты заставалася капеек дваццаць.
  Я сеў да акна. Цяпер ужо можна было не спяшацца.
  За акном двое цыган выгружалі з машыны скрыні з хлебам. Накіраваўся ў гару паштальён на сваім мапедзе. Бяздомныя сабакі каталіся ў пыле.
  Я прыступіў да справы. У станоўчым сэнсе адзначыў - рукі не трасуцца. Ужо добра...
  Партвейн распаўсюджваўся добрай весткай, афарбоўваючы свет тонамі пяшчоты і ласкі.
  Наперадзе ў мяне — развод, даўгі, літаратурны крах... Але ёсць вось гэтыя загадкавыя цыганы з хлебам... Дзве цёмнатварыя бабулі каля паліклінікі... Сыраваты астываючы дзень... Віно, вольная хвіліна, радзіма...
  Праз агульны гул нечакана данеслася:
  - Кажа Масква! Кажа Масква! Вы слухаеце «Піянерскую зару»…
  Ля мікрафона — валасаты чалавек Еўсціхееў... Яго словы гучаць дастойным адказам каршакам з Пентагона...
  Я агледзеўся. Таямнічыя прамовы зыходзілі ад малайца ў зялёнай бабачцы. Ён па-ранейшаму сядзеў не паварочваючыся. Нават ззаду было відаць, які ён п'яны. Яго абвіты валасам патыліцу выказваў нейкае агрэсіўнае нецярпенне. Ён амаль крычаў:
  — А я кажу — не!.. Не — кажу я імперыялістычным драпежнікам, якія зарваліся! Не - паўтараюць мне працаўнікі ўральскага цэлюлозна-папяровага камбіната ... Няма ў жыцці шчасця, дарагія радыёслухачы! Гэта кажу вам я — адзіны панфілавец, які ацалеў... І тое самае казаў Заратустра...
  Навакольныя пачалі прыслухоўвацца. Зрэшты, без асаблівай цікавасці.
  Хлопец узвысіў голас:
  — Чаго ўтаропіліся, жлобы?! Жадаеце бачыць, як памірае гвардыі радавы Майкопскага артылерыйскага палка - Віконт дэ Бражэлон?! Дазвольце, я даю вам гэты шанц... Таварыш Рапапорт, увядзіце арыштаванага!
  Навакольныя рэагавалі спакойна. Хоць "жлобы" відавочна ставілася да іх.
  Хтосьці з кута млява вымавіў:
  - Валера наеўшыся...
  Валера жыва адгукнуўся:
  - Права на адпачынак гарантавана Канстытуцыяй... Як у лепшых дамах Парыжа і Бруселя... Дык навошта ж ператвараць навуку ў служанку багаслоўя?!. Будзьце на ўзроўні наканаванняў Дваццатага з'езда!.. Слухайце «Піянерскую зорку»… Тэкст чытае Гмыра…
  - Хто? - перапыталі з кута.
  - Барон Клейнміхель, душачка!..
  Яшчэ пры беглым поглядзе на малайца я адчуў прыкметнае пачуццё трывогі. Каштавала мне да яго прыгледзецца, і гэтае пачуццё ўзмацнілася.
  Доўгавалосы, недарэчны і худы, ён рабіў уражанне шызафрэніка-сімулянта. Прычым, апантанага адзінай мэтай - як мага хутчэй дамагчыся выкрыцця.
  Ён мог сысці за псіхічнахворага, калі б не пераможная ўсмешка і не выраз звыклага штодзённага блазнавання. Нейкае хітраватае кемлівае нахабства гучала ў яго шалёных маналогах. У гэтай ванітнай сумесі з газетных шапак, лозунгаў, невядомых цытат…
  Усё гэта нагадвала сапсаваны гучнагаварыцель. Малайчына выказвалася рэзка, адрывіста, з хваравітым пафасам і нейкім драматычным напорам…
  Ён быў п'яны, але і ў гэтым адчувалася нейкая хітрасць…
  Я не заўважыў, як ён падышоў. Толькі што сядзеў не паварочваючыся. І раптам зазірае мне цераз плячо:
  - Будзем знаёмыя - Валер Маркаў!.. Злосны парушальнік грамадскага спакою.
  - А, - кажу, - чуў.
  - Знаходзіўся ў месцах не гэтак падаленых. Дыягназ - хранічны алкагалізм!
  Я гасцінна нахіліў бутэльку. У руках у яго цудам з'явілася шклянка.
  - Вельмі ўдзячны, - сказаў ён. - Спадзяюся, усё гэта куплена коштам маральнай дэградацыі?
  - Перастань, - сказаў я, - лепш вып'ем.
  У адказ прагучала:
  — Дзякую і прымыкаю, як Шапілаў…
  Мы дапілі віно.
  - Бальзам на раны, - выказаўся Маркаў.
  - Ёсць, - кажу, - рубля чатыры. Далейшая перспектыва ў тумане...
  - Грошы не праблема! - выгукнуў мой сабутэльнік.
  Ён ускочыў і кінуўся да пакінутага стала. Вярнуўся з пакамечаным чорным пакетам для фотапаперы. Высыпаў з яго кучу грошай. Падміргнуў і кажа:
  - Не злічыць алмазаў у каменных пячорах!
  І далей, з нечаканай сарамлівасцю ў голасе:
  - Кішэні адцягваюцца - непрыгожа…
  Маркаў пагладзіў свае абцягнутыя джынсамі сцягна. Ногі яго былі абутыя ў лакіраваныя канцэртныя туфлікі.
  Ну і тып, мяркую.
  Тут ён пачаў дзяліцца сваімі праблемамі:
  - Зарабляю шмат... Выйду пасля запою, і адразу - капусты навалам... Кожная фотка - рубель... За раніцу - тры чырвонцы... Пад вечар - сотня... І ніякага фінансавага кантролю... Што застаецца рабіць?.. Піць... Узнікае курская магнітная анамалія. Дзень працуеш, тыдзень п'еш... Іншым вадзяра - свята. А для мяне - суровыя будні... То выцвярэзнік, то міліцыя - суцэльнае дысідэнцтва... Жонка, вядома, незадаволеная. Давай, кажа, карову завядзем... Або дзіця... З умовай, што ты не будзеш піць. Але я пакуль устрымліваюся. У сэнсе - п'ю…
  Маркаў запіхваў грошы назад у пакет. Дзве-тры паперкі ўпалі на падлогу. Нагнуцца ён заленаваўся. Сваім арыстакратызмам хлопец нагадваў Міхал Іванавіча.
  Мы падышлі да стойкі, узялі бутэльку "Агдама". Я хацеў заплаціць. Мой спадарожнік узвысіў голас:
  - Рукі прэч ад сацыялістычнай Кубы!
  І ганарліва кінуў на прылавак тры рублі…
  Дзіўна ўладкованы расійскі алкаш. Маючы грошы - аддае перавагу атруту за рубель сорак. Рэшту не бярэ... Ды я і сам такі...
  Мы вярнуліся да акна. Народу ў рэстаране прыкметна дадалося. Хтосьці нават зайграў на гармоніку.
  - Даведаюся цябе, Русь! — Усклікнуў Маркаў і ледзь цішэй дадаў: — Ненавіджу ... Ненавіджу гэта пскоўскае жлобье! .. Пардон, спачатку вып'ем.
  Мы выпілі. Станавілася шумна. Гармонік выдаваў пранізлівыя гукі.
  Мой новы знаёмы узбуджана крычаў:
  - Зірні на гэтае прагрэсіўнае чалавецтва! На гэтыя тупыя рожы! На гэтыя цені забытых продкаў!.. Жыву тут, як прамень святла ў цёмным царстве... Эх, заняволіла б нас амерыканская ваеншчына! Можа, зажылі б, як людзі, накшталт чэхаў...
  Ён пляснуў далонню па стале:
  - Волі жадаю! Жадаю абстракцыянізму з дадэкакафоніяй!.. Вось я табе скажу…
  Ён нахіліўся і хрыпла зашаптаў:
  - Скажу як сябру... У мяне была ідэя - рвануць адсюль, куды трапіла. Хоць у Паўднёвую Радэзію. Абы далей ад нашай вёскі... Але як?! Мяжа на замку! З раніцы да ночы пад аховай Карацупы... Мараком пайсці ў загранку - сельсавет не адпусціць... На інтурыстцы жаніцца? На які-небудзь старажытнагрэцкай блядзі? Дзе яе возьмеш?.. Адзін тут казаў - габрэяў выпускаюць. Я кажу жонцы: "Верка, гэта ж мыс добрай надзеі ..."
  А жонка ў мяне простая, з народа. Здзекуецца. «Ты паглядзі, - кажа, - на сваю штрафную харю… Такіх і ў кіно пускаюць неахвотна. А ён чаго надумаў - у Ізраіль!..»
  Але я з адным тут параіўся. Рэкамендуе на габрэйцы часова жаніцца. Гэта ўжо прасцей. Інтурыстаў мала, а яўрэйкі ўсё ж трапляюцца. На турбазе ёсць адна. Зваць - Натэла. Нібыта габрэйка, толькі паддае...
  Маркаў закурыў, ламаючы запалкі. Я пачаў п'янець. «Агдам» блукаў па маіх крывяносных сасудах. Крыкі зліваліся ў мерны нарастаючы гул.
  Сабутэльнік мой быў не п'янейшы, чым раней. А вар'яцтва ў ім нават паменшала.
  Мы разы два хадзілі за віном. Аднойчы нейкія людзі занялі нашыя месцы. Але Маркаў падняў крык, і тыя сышлі.
  Услед ім чулася:
  - Рукі прэч ад В'етнама і Камбоджы! Мяжа на замку! Карацупа не дрэмле! Выключэнне - для асоб яўрэйскай нацыянальнасці ...
  Наш стол быў засыпаны цукеркавымі абгорткамі. Попел мы стрэсвалі ў бруднае сподак.
  Маркаў працягваў:
  - Раней я думаў у Турцыю на байдарцы падацца. Нават атлас купіў. Але ж патопяць, гады... Так што гэта - у мінулым. Як кажуць, былое і думы... Цяпер я больш на яўрэяў разлічваю... Неяк выпілі мы з Натэлай ля ракі. Я кажу - давай з табой жаніцца. Яна кажа - ты дзікі, страшны. У табе, кажа, бушуе чарназём... А ў тутэйшых краях, між іншым, пра чарназём і не чулі... Але я маўчу. І нават прыціснуў яе няшмат. Яна крычыць - пусці! Тут бачна... А я кажу — дык жылі нашы продкі славяне... Карацей, не атрымалася... Можа, трэба было па-добраму? Вы, маўляў, твар яўрэйскай нацыянальнасці. Так дапамажыце рускаму дысыдэнту наконт Ізраіля…
  Марк зноў дастаў свой чорны пакет. Мне так і не ўдалося выдаткаваць чатыры рублі…
  Цяпер мы казалі, перабіваючы адзін аднаго. Я расказваў пра свае няшчасці. Як гэта ні ганебна, разважаў аб літаратуры.
  Маркаў звяртаўся ў прастору:
  - Шапкі далоў, панове! Перад вамі - геній!
  Вентылятары ганялі па зале клубы тытунёвага дыму. У п'яных галасах танулі гукі аўтамата "Меламан". Леспрамгасаўскія дзеячы распалілі вогнішча на фаянсавай талерцы. Пад сталамі блукалі сабакі...
  Усё расплывалася ў мяне перад вачыма. З таго, што казаў Маркаў, даляталі толькі асобныя словы:
  - Наперад, на Захад!.. Танкі ідуць ромбам!.. Дарогу здужае ідучы!..
  Затым да мяне наблізіўся нецвярозы тып з гармонікам. Пушніны яе інтымна ружавелі. Па шэках гарманіста каціліся слёзы. Ён спытаў:
  — Навошта ў мяне шэсць рублёў ад авансу аднялі?! Навошта па білетні не далі адгуляць?!.
  - Выпі, Тарасыч, - пасунуў яму бутэльку Маркаў, - выпі і не хвалюйся. Шэсць рублёў - не грошы…
  - Не грошы? - раптам раззлаваўся гарманіст. - Людзі аруць, а яму - не грошы! Ды я вось гэтымі працоўнымі рукамі шэсць гадоў адбухаў ні завошта… Дзевяноста другая без ужывання тэхнічных сродкаў…
  Маркаў у адказ шчыра праспяваў:
  - Не плач, дзяўчынка! Пройдуць дажджы...
  Праз секунду іх ужо расцягвалі двое леспрамгасаўскіх конюхаў. Гармонік з жахлівым ровам абрынуўся на падлогу.
  Я хацеў устаць і не мог.
  Затым з-пад мяне вылецеў алюмініевы табурэт. Падаючы, я абарваў цяжкую, карычневага колеру запавесу.
  Устаць не ўдавалася. Хаця Маркава, здаецца, білі. Я чуў яго трагічныя крыкі:
  - Пусціце, сабакі! Фініта ля камедыя!
  Не тое каб мяне выкінулі з рэстарана. Я выпаўз сам, ахутаны драпіровачнай тканінай. Затым стукнуўся лбом аб вушак, і ўсё патухла…
  
  
  Ачуўся я ў незнаёмым памяшканні. Было ўжо светла. Цікалі ходзікі з падвязаным замест гіры зубілам.
  Накрыты я быў усё той жа карычневай шторай. Побач на падлозе выявіўся Маркаў. Відаць, саступіў мне сваю пасцелю.
  Балела галава. На лбе адчувалася глыбокая ранка.
  Ад кіслявага паху вясковага жылля злёгку каламуціла.
  Я застагнаў. Маркаў прыўзняўся.
  - Ты жывы? - спытаў ён.
  - Здаецца. А ты?
  - Стан - іду на навальніцу!.. Ты колькі важыш?
  - Не ведаю. А што?
  - Ледзь цябе дацягнуў ...
  Прыадчыніліся дзверы, увайшла жанчына з глінянай міскай.
  - Вера, - крыкнуў Маркаў, - дай пахмяліцца! Я ж ведаю - у цябе ёсць. Дык навошта гэтае хаджэнне па пакутах? Дай адразу! Абыходзячы прамежкавую эпоху развітога сацыялізму…
  - Папіце малака, - сказала Вера.
  Я з годнасцю павітаўся. Маркаў уздыхнуў:
  — Давяло ж мяне нарадзіцца ў гэтай тайговай глушы...
  Вера аказалася бледнай, змучанай жанчынай з цяжкімі рукамі. Сварлівай, як усе без выключэння жонкі алкаголікаў.
  На твары яе адбіўся выраз глыбокага і канчатковага смутку.
  Я адчуваў сябе ніякавата яшчэ і таму, што заняў гаспадарскі ложак. Да таго ж адсутнічалі штаны. А куртка была на месцы…
  - Выбачыце, - кажу, - за турботу.
  - Нічога, - сказала Вера, - мы прывыклі…
  Гэта было тыпова вясковае жытло. На сценах стракацелі рэпрадукцыі з «Агеньчыка». У куце стаіўся тэлевізар з каламутнай лінзай. Стол быў накрыты выцвілай блакітнаватай цыратай. Над маім узгалоўем вісеў партрэт Юліюса Фучыка. Паміж крэсламі прагульвалася котка. Рухалася яна бязгучна, як у мультыплікацыйным фільме…
  - А дзе мае штаны? - пытаю.
  - Вера цябе распранала, - адгукнуўся Маркаў, - спытай у яе.
  - Я штаны зняла, - растлумачыла Вера, - а жакет - пасаромелася ...
  Асэнсаваць яе заяву ў мяне не хапіла сілы.
  - Лагічна, - выказаўся Маркаў.
  - Яны ў сенцах, я прынясу...
  - Ты лепш прынясі пахмяліцца!..
  Маркаў злёгку ўзвысіў голас. Апломб і самапрыніжэнне ўвесь час у ім чаргаваліся. Ён казаў:
  - Трэба ж рускаму дысідэнту пахмяліцца, як па-твойму?!. Акадэмік Сахараў цябе за гэта не пахваліць...
  І праз хвіліну:
  - Вера, дай адэкалону! Дай хаця б адэкалону са знакам якасці…
  Вера прынесла штаны. Я апрануўся. Нацягнуў чаравікі, вытраснуўшы хваёвыя іголкі. З агідай закурыў...
  Ранішняя гарката засланяла ўчарашнюю ганьбу.
  Маркаў адчуваў сябе выдатна. Стагнаў ён, як мне здалося, для ўвазе.
  Я спытаў:
  - А дзе пакет з грашыма?
  - Цс ... На гарышчы, - адказаў Маркаў і гучна дадаў, - пайшлі! Не варта чакаць літасцяў ад прыроды. Узяць іх - наша задача!
  Я сказаў:
  - Вера, прабачце, што так атрымалася. Спадзяюся, мы яшчэ ўбачымся… у іншым становішчы…
  - Ты куды? - спытала Вера. - Зноў?!. Вы ўжо дагледзіце за маім бурацінай.
  Я крывавата ўсміхнуўся ў тым сэнсе, што педагог з мяне - дрэнны…
  У той дзень мы абышлі чатыры шалманы. Вярнулі з выбачэннямі карычневую запавесу. Пілі на лодачнай станцыі, у будцы кінамеханіка і за агароджай кляштара.
  Маркаў апаражніў шостую бутэльку і сказаў:
  - Ёсць меркаванне - узвесці тут сціплы абеліск!
  І паставіў бутэльку на ўзгорак…
  Некалькі разоў мы гублялі пакет з грашыма. Абдымаліся з учорашнім гарманістам. Былі заўважаны ўсімі адказнымі працаўнікамі турбазы. Як сцвярджае Натэла, выдавалі сябе за Пушкіна і Баратынскага…
  Нават Міхал Іванавіч палічыў за лепшае быць ад нас убаку. Хаця мы яго запрашалі. Але ён сказаў:
  - Я Валеру ведаю. З ім паддасі - опохмеляться будзеш у міліцыі.
  Мітрафанаў і Патоцкі, на шчасце, з'ехалі на экскурсію ў Болдзіна…
  Заснулі мы на чужым адрыне ў Пятроўскім. Назаўтра паўтарыўся ўвесь гэты кашмар. Ад нас кідаліся нават леспрамгасаўскія конюхі.
  Да таго ж Марк хадзіў з фіялетавым абажурам на галаве. А ў мяне быў адарваны левы рукаў.
  Логінаў падышоў да нас каля крамы і пытаецца:
  - Як жа гэта вы без рукава?
  - Мне, - адказваю, - стала горача, і я яго выкінуў.
  Захавальнік манастыра задумаўся і перахрысціў нас. А Маркаў кажа:
  - Гэта вы дарма... У нас цяпер замест Бога - ленінскі цэнтральны камітэт. Хоць наступіць і для гэтых блядзь свая крывавая ежовщина…
  Логінаў збянтэжана перахрысціўся і хутка сышоў.
  А мы ўсё хісталіся па заказніку.
  
  
  Дадому я патрапіў у канцы тыдня. І суткі потым ляжаў, не рухаючыся. Міхал Іванавіч прапаноўваў віна. Я моўчкі адварочваўся тварам да сьцяны.
  Затым з'явілася дзяўчына з турбазы - Люда.
  - Вам, - кажа, - тэлеграма. І яшчэ вас шукае маёр Бяляеў.
  - Што за Бяляеў? Адкуль?
  - Наш бацька кажа, што з МУС...
  - Гэтага мне толькі не хапала!.. Скажыце, што я хворы. Што я з'ехаў у Пскоў і захварэў ...
  - Ён ведае.
  - Што ён ведае?
  - Што вы які дзень хварэеце. Сказаў: няхай, як выспіцца, зойдзе.
  - Куды?
  - У кантору побач з поштай. Вам кожны пакажа. А вось і тэлеграма.
  Дзяўчына сарамліва адвярнулася. Затым выцягнула з станіка блакітнаваты кавалак паперы, складзены да памераў паштовай маркі.
  Я разгарнуў нагрэтую тэлеграму і прачытаў:
  «Алятаем сераду ноччу. Таня. Маша».
  Усяго пяць слоў і нейкія незразумелыя лічбы...
  - Які сёння дзень?
  - З раніцы быў аўторак, - пажартавала Люда.
  - Калі вы атрымалі тэлеграму?
  - Яе Мар'яна прывезла з Вароніча.
  - Калі?
  - Я ж кажу - у суботу.
  Я хацеў сказаць: "Дык дзе вы былі раней?" - але перадумаў. Яны былі на месцы. А вось дзе быў я?..
  З'ехаць я мог не раней за вечар — аўтобусам. У Ленінград патрапіць - гадзінам да шасці…
  - Ён і пра тэлеграму ведае, - сказала Люду.
  - Хто?
  - Таварыш Бяляеў.
  Люда крышачку ганарылася праніклівасцю і ўсезнаўленнем бяздольнага маёра.
  - Таварыш Бяляеў сказаў - хай зойдзе да ад'езду. А то яму будзе ўз'ебка... Так проста і выказаўся...
  - Якая старамодная ветлівасць! - кажу...
  Я пачаў ліхаманкава цяміць. Грошай у мяне - рубля чатыры. Усё тыя ж містычныя чатыры рублі.
  Стан жудасны…
  - Люда, - пытаю, - у вас ёсць грошы?
  — Капеек сорак... Я на веласіпедзе прыехала...
  - Гэта значыць?
  - Бярыце мой ровар, а я дайду пешшу. Пакіньце яго ў каго-небудзь у пасёлку…
  Апошні раз я ездзіў на ровары, быўшы школьнікам. Тады гэта здавалася забаўкай. Але, відаць, я пастарэў.
  Дарогу перасякалі хваёвыя карані. Ровар, падскокваючы, бразгаў. Маленькае цвёрдае сядло траўміравала зад. Колы танулі ў сыраватым пяску. Змучаныя вантробы спазмамі рэагавалі на кожны штуршок.
  Я зайшоў на турбазу, прыхінуўшы ровар да сцяны.
  Галіна была адна. Зірнуўшы на мяне без спалоху, спытала:
  - Вы атрымалі тэлеграму?..
  Думаю, п'янствам тут цяжка было каго-небудзь здзівіць.
  Я сказаў:
  - Дайце мне трыццаць рублёў з сейфа. Праз два тыдні вярну... Толькі не задавайце пытанняў.
  - А я і так усё ведаю. Ваша жонка змяніла Радзіме.
  - Нажаль, - кажу.
  - І зараз з'яжджае на Захад.
  - Падобна на тое.
  - А вы застаяцеся?
  - Так, я застаюся. Вы ж ведаеце...
  - І будзеце працягваць працу?
  - Вядома. Калі не звольняць…
  - А ці праўда, што ў Ізраілі жывуць адны яўрэі?.. Слухайце, вам дрэнна?! Даць вады?
  - Вада тут не дапаможа. Як наконт грошай?
  - Толькі чаму з сейфа? У мяне ёсць свае…
  Я хацеў пацалаваць Галіну, але стрымаўся. Рэакцыя магла быць нечаканай.
  Я сеў на веласіпед і паехаў да манастыра.
  Дзень быў цёплы, але хмарны. Цені дрэў ледзь выдзяляліся на шэрым асфальце. Па абочыне шашы брылі турысты. Сярод іх трапляліся апранутыя ў непрамакальныя курткі.
  Я накіраваўся да пясчанага схілу. Руль прыходзілася ўтрымліваць з цяжкасцю. Міма праносіліся абескалярэныя шэрым налётам валуны…
  Кантору УУС мне паказалі адразу.
  - Наступны дом за поштай, - махнула рукой прыбіральшчыца з "Лукамор'я", - бачыш, сцяг на даху?..
  Я паехаў далей.
  Дзверы паштовага аддзялення былі расчынены. Тутака ж змяшчаліся кабіны двух міжгародніх тэлефонаў. Адзін з іх быў заняты. Бландынка з тоўстымі нагамі, жэстыкулюючы, выкрыквала:
  - Татуся, чуеш?! Ехаць не раю... Надвор'е на чатыры з мінусам... А галоўнае, тут абсалютна няма мужыкоў... Але! Ты чуеш?! Многія дзяўчаты з'язджаюць, так і не адпачыўшы…
  Я затармазіў і прыслухаўся. Уяўна дастаў аўтаручку…
  Здавалася б, усё так жахліва, але я яшчэ жывы. І, можа, апошняй памірае ў чалавеку — ганебнасць. Здольнасць рэагаваць на фарбаваных бландынак і прыцягненне да пяру.
  На ганку ўпраўлення мне трапіўся Гур'янаў. Мы амаль сутыкнуліся, і падзецца яму не было куды.
  Ва ўніверсітэце Гур'янава называлі - Лёня-Стук. Галоўным яго абавязкам было сачэнне за замежнікамі.
  Акрамя таго, Гур'янаў славіўся абуральным невуцтвам. Аднойчы яго экзаменаваў прафесар Бялы. Дасталіся Гур'янаву "Аповесці Белкіна".
  Лёня паспрабаваў сысці ў шырэйшую тэму. Загаварыў аб царскім рэжыме.
  Але экзаменатар спытаў:
  - Вы чыталі «Аповесці Белкіна»?
  - Неяк не давялося, - адказаў Лёня. - Вы рекомендуете?
  - Так, - стрымаўся Бялы, - я вам настойліва рэкамендую прачытаць гэтую кнігу…
  Лёня з'явіўся да млявага праз месяц і кажа:
  - Прачытаў. Дзякуй. Многае спадабалася.
  - Што ж вам спадабалася? - зацікавіўся Бялы.
  Лёня напружыўся, успомніў і адказаў:
  - Аповесць «Дамброўскі»...
  І вось мы сутыкнуліся на ганку чэка.
  Спачатку ён крыху разгубіўся. Нават хацеў не прывітацца. Зрабіў нейкі імпэтны рух. Аднак размінуцца на ганку было цяжка. І ён сказаў:
  — Ну, добры дзень, добры дзень... Цябе Бяляеў чакае...
  Ён захацеў паказаць, што ўсё нармальна. Як быццам мы сутыкнуліся ў паліклініцы, а не ў гестапа.
  Я спытаў:
  - Ён - твой начальнік?
  - Хто?
  - Бяляеў ... Ці падпарадкаваны?
  - Не іранізуй, - сказаў Гур'янаў.
  У голасе яго гучалі строгія кіруючыя ноткі.
  - І памятай. КДБ зараз - найбольш прагрэсіўная арганізацыя. Найбольш рэальная сіла ў дзяржаве. І дарэчы, найбольш гуманная... Каб ты ведаў, якія гэта людзі!
  - Зараз даведаюся, - кажу.
  — Ты залішне інфантылен, — сказаў Гур'янаў, — гэта можа дрэнна скончыцца…
  Якое мне было выслухоўваць гэта з пахмелля!
  Я абмінуў яго, павярнуўся і кажу:
  — А ты — дзярмо, Гур'яныч! Дзярмо, невука і падлюга! І вечна будзеш нягоднікам, нават калі цябе прызначаць старшым лейтэнантам... Ведаеш, чаму ты стукаеш? Бо цябе не любяць жанчыны…
  Гур'янаў, адступаючы, адступіў. Ён выбіраў паміж абыякавасцю і перавагай, а справа скончылася грубіянствам.
  Я ж адчуў вялізную палёгку. І наогул, што можа быць выдатней нечаканага вызвалення гаворкі?!
  Да абраз Гур'янаў не падрыхтаваўся. А таму загаварыў натуральным чалавечым тонам:
  - Прынізіць таварыша - самае лёгкае... Ты ж не ведаеш, як гэта ўсё атрымалася...
  Ён перайшоў на гучны шэпт:
  - Я ледзь не загрымеў па маленстве. Органы мяне фактычна выратавалі. Паперу далі ва ўніверсітэт. Цяпер прапіску абяцаюць. Я ж сам з Кулунды... Ты ў Кулундзе бываў? Задавальненне ніжэй за сярэдні…
  - А, - кажу, - тады зразумела... Кулунда ўсё мяняе...
  Вечна я слухаю выліванні нейкіх монстраў. Значыць, ёсць ува мне нешта, што выклікае прыхільнасць да вар'яцтва...
  — Бывай, Гур'ян, нясі свой цяжкі крыж…
  Я націснуў сімпотную ружовую кнопку. Мне адчыніла посная, нявызначанага ўзросту, дама. Бязгучна прапусціла мяне ў наступны пакой.
  Я ўбачыў сейф, выяву Дзяржынскага, карычневыя парцьеры. Такія ж, як у рэстаране. Настолькі, што мяне злёгку ванітавала.
  Я апусціўся ў крэсла, дастаў цыгарэты. Хвіліну ці дзве прасядзеў у адзіноце. Потым адна з парцьер варухнулася. Адтуль выступіў мужчына гадоў трыццаці шасці і з глыбокім дакорам вымавіў:
  - Хіба я прапанаваў вам сесці?
  Я ўстаў.
  - Сядайце.
  Я сеў.
  Мужчына вымавіў з яшчэ большай горыччу:
  - Хіба я прапанаваў вам закурыць?
  Я пацягнуўся да урны, але пачуў:
  - Курыце...
  Затым ён сеў і ўтаропіўся на мяне доўгім, сумным, амаль трагічным поглядам. Яго ўсмешка выказвала недасканаласць свету і цяжкі цяжар адказнасці за чужыя грахі. Твар тым не менш заставаўся звычайным, як бялізнавы гузік.
  Партрэт над яго галавой здаваўся больш адушаўлёным. (Толькі да сярэдзіны гутаркі я раптам зразумеў, што гэта не Дзяржынскі, а Макаранка).
  Нарэшце ён сказаў:
  - Здагадваешся, навошта я цябе запрасіў? Не здагадваешся? Выдатна. Задавай пытанні. Выразна, па-вайсковаму. Навошта ты, Бяляеў, мяне запрасіў? І я табе адкажу. Гэтак жа дакладна, па-вайсковаму: не ведаю. Паняцця не маю. Адчуваю - дрэнна. Адчуваю - спатыкнуўся хлопец. Не туды завяла яго крывая дарожка... Ці верыш, начамі прачынаюся. Томка, кажу жонцы, добры хлопец спатыкнуўся. Трэба было б дапамагчы... А Томка ў мяне гуманная. Крычыць: Віталь, дапамажы. Прарабі выхаваўчую працу. Крыўдна, хлопец - наш. Нутра здаровае. Не звяртайся да суровых метадаў уздзеяння. Бо органы не толькі караюць. Органы выхоўваюць... А я крычу: міжнародная абстаноўка складаная. Капіталістычнае асяроддзе адбіваецца. Хлопец далёка зайшоў. Супрацоўнічае ў гэтым… ну… «Кантынентал». Тыпу радыё «Свабода»… Літаратурным уласаўцам зарабіўся ня горш за Салжаніцына. Ды яшчэ і загуў па-чорнаму з Валерам-мудазвонам... Ну, кінула жонка яму падлянку, сабралася ў Ізраіль... Дык што, гусці да пасінення?.. Карацей, я ў разгубленасці...
  Бяляеў казаў яшчэ хвілін пятнаццаць. У вачах яго, клянуся, блішчалі слёзы…
  Затым ён пакасіўся на дзверы і выцягнуў шклянкі:
  - Давай злёгку паслабімся. Табе не шкодна... калі ў меру...
  Гарэлка ў яго была цёплая. Закусілі мы печывам "Навіна".
  Адрывіста і рэзка бразнуў тэлефон.
  - Маёр Бяляеў слухае... У чатыры трыццаць? Буду... І перадайце, каб мянты не лезлі ў гэтую справу...
  Ён павярнуўся да мяне:
  - На чым мы спыніліся?.. Думаеш, органы не заўважаюць усяго гэтага бардака? Органы ўсё заўважаюць лепей акадэміка Сахарава. Але дзе рэальнае выйсце? У чым? У рэстаўрацыі капіталізму?.. Дапусцім, пачытаў я ваш хвалены самвыд. Дзярма не менш, чым у часопісе «Знамя». Толькі ўсё перавернута. Дзе белая, там чорная, дзе чорная, там белая… Вось, напрыклад, праблема сельскай гаспадаркі. Дапушчальны, можна ўзяць і адмяніць калгасы. Раздаць сялянам зямлю і да таго падобнае. Але ты спачатку даведайся, што думаюць сяляне? Ці жадаюць гэтую зямлю атрымаць?.. Ды на хрэна ім гэтая блядская зямля!? Пацікаўся ў таго ж Валеры-мудазвону. Абыдзі нашы вёскі вакол запаведніка. Адзін дзед Цімоха памятае, як коней запрагаюць. Калі што сеяць - забыліся. Простага хлеба спячы не могуць... Ды кожны селянін гэтую зямлю ўраз на чакушку махне. Не кажучы аб паўбанку…
  Бяляеў выцягнуў шклянкі і ўжо не хаваў. Ён паружавеў. Думка яго імкліва развівалася ў дысідэнцкім напрамку.
  Двойчы тэлефанаваў тэлефон. Бяляеў націснуў кнопку селектара:
  - Валерыя Янаўна! Не злучайце…
  Ён загаварыў паспешна, тэмпераментна і зло:
  - Хочаш ведаць, адкуль прыйдзе хана савецкай улады? Я табе скажу. Хана прыйдзе ад гарэлкі. Цяпер, я думаю, адсоткаў шэсцьдзесят працоўных надзіраецца да вечара. І паказчыкі растуць. Настане дзень, калі ўп'юцца ўсе без выключэння. Ад радавога да маршала Грэчка. Ад рабацягі да міністра цяжкай прамысловасці. Усё, акрамя пары-тройкі жанчын, дзяцей і, магчыма, габрэяў. Чаго для пабудовы камунізму будзе відавочна недастаткова… І ўся карусель спыніцца. Заводы, фабрыкі, машынна-трактарныя станцыі... А далей - прыйдзе новае татара-мангольскае ярмо. Толькі на гэты раз - з Захаду. На чале з таварышам Кісінджэрам...
  Бяляеў паглядзеў на гадзіннік:
  - Ты, я ведаю, у Ленінград сабраўся. Мая табе парада — не ўзнікай. Культурна кажучы - не чырыкай. Органы выхоўваюць, выхоўваюць, але могуць і пакараць. А дасье ў цябе мацней, чым "Фаўст" Гётэ. Матэрыялу хопіць гадоў на сорак... І памятай, крымінальная справа - гэта табе не штаны з рантам. Крымінальная справа шыецца ў пяць хвілін. Раз — і ты ўжо на будоўлях камунізму… Так што паводзь сябе цішэй… І яшчэ, да пытання п'янкі. Пі, але ў меру, рабі інтэрвалы. І не блытайся з гэтым чаканутым Маркавым. Валера мясцовы, яго не крануты. А ў цябе - жонка на Захадзе. Да таго ж опусы ў белагвардзейскай прэсе. Выступленняў - поўнае дасье. Глядзі, заладзяць табе казу... Карацей, пі з аглядкай. А зараз давай на адыходак…
  Мы зноў выпілі.
  - Ідзіце, - перайшоў на «вы» маёр.
  - Дзякуй, - кажу.
  Гэта было адзінае слова, якое я вымавіў за паўгадзіны.
  Бяляеў усміхнуўся:
  - Гутарка адбылася на высокім ідэйна-палітычным узроўні.
  Ужо ў дзвярах ён шэптам дадаў:
  - І яшчэ, як гаворыцца - не для пратакола. Я б на тваім месцы ірвануў адсюль, пакуль выпускаюць. Уз'яднаўся з жонкай - і прывітанне... У мяне-то шанцаў ніякіх. З маёй разанскай будкай не прапусцяць... А табе - раю. Падумай. Гэта паміж намі, строга канфідэнцыйна…
  Я паціснуў яму руку, кіўнуў пахмурнай даме і выйшаў на залітую сонцам вуліцу.
  Я ішоў і думаў - свет ахоплены вар'яцтвам. Вар'яцтва становіцца нормай. Норма выклікае адчуванне цуду…
  Я пакінуў веласіпед на пошце. Сказаў - для Люды з Бярэзіна. Пешшу залез у гару. І нарэшце, дачакаўшыся рэйсавага аўтобуса, паехаў у Ленінград.
  У дарозе я заснуў і прачнуўся з жахлівым галаўным болем…
  
  
  Ленінград пачынаецца паступова, з абясколеранай зеляніны, гулкіх трамваяў, змрочных цагляных хат. У ранішнім святле ледзь адрозныя дрыготкія неонавыя літары. Безаблічны натоўп радуе вас сваёй няўвагай.
  Праз хвіліну вы ўжо зноў гараджанін. І толькі пясок у сандалях нагадвае аб вясковым леце…
  Галаўны боль не даў мне звыкла ўзрадавацца ленінградскаму таўханіне, рачному ветру і яснасці каменных вуліц. Чаго вартыя адны толькі тратуары пасля абрыдлых узгоркаў…
  Я выйшаў з аўтобуса на плошчы Міра. Затым спыніў таксі і праз пятнаццаць хвілін быў дома.
  Дзверы мне адчыніла незнаёмая смелая жанчына ў цяльняшцы:
  - Вы ад Шахновічаў? Вас паслалі па кававарку?
  - Не, - сказаў я.
  - Ваша прозвішча - Азарх?
  - Я Танін муж, - кажу...
  Выйшла Таня з карычневым ручніком на галаве. З'явілася дачка, бледная, са спалоханымі вачыма. Сказала:
  - А, гэта тата...
  Дом быў напоўнены таямнічымі асобамі. З усіх прысутных я даведаўся толькі музыказнаўца Лазарава, ды яшчэ фарцоўшчыка Бялугу.
  У кватэры было шумна. Незнаёмы лысы чалавек гутарыў па тэлефоне. Ён раз-пораз паўтараў:
  - Гэта практычнага значэння не мае…
  Усе па чарзе загаворвалі з Таняй. Худы, барадаты стары амаль крычаў:
  - Спадзяюся, спадары, тут усе свае?! Так што дазвольце мне забыцца пра канспірацыю. Я павінен перадаць сёе-тое Аляксандру Ісаевічу Салжаніцыну…
  Далейшае стары адчаканіў добра пастаўленым голасам:
  - Я дазваляю Салжаніцыну апублікаваць без купюр маю франтавую паэму «Люська». Належны мне ганарар я аддаю ў фонд Салжаніцына. Згадваць пры гэтым маё сапраўднае прозвішча катэгарычна забараняецца. Мой псеўданім – Андрэй Калымскі!..
  На сталах і падваконніках грувасціліся бутэлькі. Прыкметна п'яных не было. Усіх звязвала нешта агульнае, хаця тут прысутнічалі не толькі яўрэі. Хтосьці збіраў невядомыя подпісы, размахваючы зялёным нататнікам.
  На кухні ў рад стаялі валізкі. Гэта былі аднолькавыя новыя валізкі з металічнымі замкамі. Яны выклікалі ў мяне пачуццё безнадзейнасці…
  На ложку валялася гітара…
  У размовах мільгалі словы: "авір", "хіас", "берлінскі рэйс", "мытная дэкларацыя".
  Я адчуваў сябе абсалютна лішнім. І нават узрадаваўся, калі незнаёмая жанчына даручыла мне спусціцца за гарбатай.
  Перад гэтым я выпіў, і мне стала лягчэй. Аб шкодзе спіртнога напісаны дзясяткі кніг. Пра карысць яго - ніводнай брашуры. Мне здаецца, дарма…
  Мінула некалькі гадзін. Таня пакавала забыты фотаапарат. Маша дарыла на памяць гасцям чарнаморскія каменьчыкі.
  Яны некалькі разоў падыходзілі да мяне. Мы прамаўлялі нейкія бессэнсоўныя словы:
  - Не сумуй, пішы... Усё будзе добра...
  Я ведаў - кашмар пачнецца заўтра. І яшчэ падумаў - затое мне дастанецца выпіўка... Маша сказала:
  - А нам выдалі даляры. Жадаеш паглядзець?
  Я сказаў:
  - Хачу...
  Потым абмяркоўвалася нейкае паведамленьне ізраільскага радыё.
  Людзі прыходзілі, сыходзілі. Таня запісвала адрасы і даручэнні...
  Не абышлося і без скандалу. Лысы хлопец напіўся і выгукнуў:
  — Ну што, бяжыце з які тоне карабля!?
  Але яму запярэчылі:
  - Значыць, карабель тоне? І гэта мы чуем ад сябра партыі?!
  - Я - беспартыйны, - рэагаваў скандаліст, - мне крыўдна, што выпускаюць толькі габрэяў!
  - Хіба ты не жыд?
  - Габрэй, - адказаў лысы...
  Я абраў момант і сказаў:
  — Таня, будзеш у Амерыцы, знайдзі Карла Прафера. Ён збіраўся выдаць маю кнігу.
  - Сказаць, каб выдаваў?
  - І хутчэй.
  Страчваць мне няма чаго.
  - Я табе ўсё напішу паміж радкоў...
  Тут Лазараў сказаў, што ўжо - шэсць. Трэба было ехаць у аэрапорт. Мы замовілі некалькі таксі, селі і даехалі амаль адначасова.
  Таня і Маша адразу пайшлі за бар'ер - афармляць дэкларацыі. Мы блукалі па залах. Нехта захапіў з дому бутэльку гарэлкі.
  Бялуга падышоў да мяне і кажа;
  - Малайчына, што не падаеш духам.
  Я адказаў:
  - Гэтага яшчэ не хапала! Жэнюся па новай і заладжу кучу дзетак.
  Бялуга здзівіўся і пакруціў галавой...
  Таня разы чатыры падыходзіла да бар'ера. Перадавала мне рэчы, затрыманыя мытняй. У тым ліку: бурштынавыя каралі, маю вайсковую фатаграфію і раман Гладзіліна з дароўным надпісам.
  Тое, што вярнулі фотакартку, вельмі раззлавала Мішу Лазарава. Ён сказаў:
  - Гэта што за фокусы?! Дзе справядлівасць?
  Яму запярэчыў Бялуга:
  - Будзь справядлівасць, тады навошта і з'яжджаць?!.
  Я зноў выбраў момант і кажу Тані:
  - Як ты думаеш, мы яшчэ ўбачымся?
  - Так, я ўпэўнена. Цалкам упэўнена.
  - Тады я, можа, паверу, што Бог - ёсць.
  - Мы Убачымся. Бог ёсць…
  Мне б хацелася ёй верыць. Я гатовы быў паверыць... Але чаму я павінен верыць ёй менавіта зараз? Я ж не верыў, калі яна казала, што Альберта Маравія - добры пісьменнік…
  Пасля мы ўсе падняліся на нейкі балкон. Глядзелі, як Таня і Маша заходзяць у аўтобус.
  Час спыніўся. Гэтыя некалькі секунд я адчуў як рысу паміж мінулым і будучыняй.
  Аўтобус крануўся.
  Цяпер можна было ехаць дадому, не развітваючыся…
  Адзінаццаць дзён я п'янстваваў у зачыненай кватэры. Тройчы спускаўся па дадатковую выпіўку. Калі мне тэлефанавалі па тэлефоне, адказваў:
  - Не магу гаварыць...
  Адключыць тэлефон не хапала рашучасці. Вечна я чагосьці чакаю...
  На чацвёрты дзень прыйшла міліцыя. Раніцай у дзверы пастукалі, хаця званок працаваў. На шчасце, быў накінуты ланцужок. У дзвярным праёме бліснуў лакіраваны казырок. Раздалося ўпэўненае, нецярплівае пакашліванне.
  Я не баяўся міліцыі. Проста не мог размаўляць з уладамі. Адзін мой выгляд чаго каштаваў… Я спытаў:
  - У чым справа? Прад'явіце ордэр... Існуе закон аб недатыкальнасці жылля...
  Міліцыянт з пагрозай вымавіў:
  - Ордэр не праблема.
  І адразу ж сышоў. А я вярнуўся да маіх бутэльак. У любой з іх таіліся цуды…
  Прайшло дваццаць хвілін. Нешта прымусіла мяне паглядзець у акно. Праз двор крочыў убор міліцыі. Па-мойму, іх было чалавек дзесяць.
  Я чуў іхнія цяжкія крокі на лесвіцы. Потым яны званілі, рэзка і нецярпліва.
  Я не рэагаваў.
  Што яны маглі зрабіць? Узламаць старадаўнія пецярбургскія дзверы? На шум збеглася б уся вуліца Рубінштэйна…
  Міліцыянеры тапталіся на пляцоўцы каля гадзіны. Адзін з іх пракрычаў у замочную шчыліну:
  - Дайце тлумачэнні па ніжэйпералічаных артыкулах Крымінальнага кодэкса. Прытонатрымальніцтва, дармаедства, непадпарадкаванне ўладам…
  Артыкулаў было так шмат, што я вырашыў пра гэта не думаць.
  Міліцыянеры ўсё не сыходзілі. Нехта з іх аказаўся добрым псіхолагам. Ён пастукаў у дзверы і крыкнуў:
  - Можна папрасіць шклянку халоднай вады?!
  Відаць, разлічваў на маю сентыментальнасць. Або на цудадзейную сілу абсурду…
  Я не рэагаваў.
  Урэшце міліцыянеры сунулі пад дзверы лісток паперы і пайшлі. Я бачыў, як яны перасякаюць двор. На гэты раз я іх пералічыў. Шэсць казыркоў паблісквалі на сонцы.
  Папера аказалася позвай, якую я разглядаў хвіліны тры. У канцы гаварылася: "Яўка абавязковая". Прозвішча следчага - не было. Назвы справы, па якой мяне выклікалі - таксама. Не было нават пазначана, хто я: сведка, адказчык ці пацярпелы. Не было нават нумара пакоя. Толькі - час і дата.
  Я ведаў, што такія позвы несапраўдныя. Мяне навучыў гэтаму Ігар Яфімаў. І я кінуў позву ў смеццевы бак…
  Міліцыя затым прыходзіла яшчэ разы чатыры. І я заўсёды даведваўся пра гэта загадзя. Мяне папярэджваў алкаголік Смірноў.
  Гена Смірноў быў журналістам, які апусціўся. Ён жыў насупраць майго дома. Цэлымі днямі піў ля акна шартрэз. І з цікаўнасцю пазіраў на вуліцу.
  А я жыў у глыбіні двара на пятым паверсе без ліфта. Ад варот да нашага пад'езда было метраў сто.
  Калі ў двор заходзіў убор міліцыі, Смірноў адсоўваў бутэльку. Ён тэлефанаваў мне па тэлефоне і выразна вымаўляў адзіную фразу:
  - Блядзі ідуць!
  Пасля чаго я лішні раз аглядаў завалы і сыходзіў на кухню. Далей ад уваходных дзвярэй.
  Калі міліцыя выдалялася, я выглядаў з-за парцьеры. У далёкім акне насупраць маячыў Смірноў. Ён салютаваў мне бутэлькай…
  На адзінаццатыя суткі ў мяне з'явіліся галюцынацыі. Гэта былі не чэрці, а прымітыўныя каты. Белыя і шэрыя, некалькі штук.
  Затым на мяне праліўся дождж з чарвячкоў. На жываце ўтварыліся ружовыя плямы. Скура на далонях пачала лушчыцца.
  Выпіўка скончылася. Грошы скончыліся. Перасоўвацца і дзейнічаць не было сіл.
  Што мне заставалася рабіць? Легчы ў ложак, схавацца з галавой і чакаць. Рана ці позна ўсё гэта павінна было скончыцца. Сэрца ў мяне здаровае. Бо працягнула ж яно мяне праз сотню запояў.
  Матор добры. Шкада, што няма тармазоў. Спыняюся я толькі ў кювеце...
  Я схаваўся з галавой і заціх. У нагах у мяне варушыліся таямнічыя, ліпкія гады. У змроку звінелі незразумелыя званочкі.
  Па коўдры строем маршыравалі лічбы і літары. Часам з іх складаліся кароткія сказы. Адзін раз я прачытаў:
  "Непапраўная толькі смерць!.."
  Не такая ўжо дурная думка, калі ўдумацца...
  І ў гэты момант зазваніў тэлефон. Я адразу зразумеў, хто гэта. Я ведаў, што гэта - Таня. Ведаў і ўсё.
  Я падняў слухаўку. З хаосу выплыў спакойны Танін голас:
  - Прывітанне! Мы ў Аўстрыі. У нас усё добра… Ты выпіў?
  Я раззлаваўся:
  - Ды за каго ты мяне прымаеш?!.
  - Нас сустрэлі. Тут шмат знаёмых. Усё табе кланяюцца…
  Я стаяў босы ля тэлефона і маўчаў. За акном грукатаў перфаратар. У люстэрку адбівалася старое паліто.
  Я толькі спытаў:
  - Мы яшчэ сустрэнемся?
  - Так... Калі ты нас любіш...
  Я нават не спытаў - дзе мы сустрэнемся? Гэта не мела значэння. Можа, у раі. Таму што рай - гэта і ёсць месца сустрэчы. І больш нічога. Камера агульнага тыпу, дзе можна сустрэць блізкага чалавека...
  Раптам я ўбачыў свет як адзінае цэлае. Усё адбывалася адначасова. Усё здзяйснялася на маіх вачах…
  Мая жонка сказала:
  - Так, калі ты нас любіш…
  - Пры чым тут каханне? - спытаў я.
  Затым дадаў:
  - Каханне - гэта для моладзі. Для вайскоўцаў і спартоўцаў… А тут усё значна складаней. Тут ужо не каханне, а лёс…
  Пасля нешта шчоўкнула, і ўсё заціхла.
  Цяпер трэба было заснуць у пустым і душным пакоі…
  
  
  Чэрвень 1983 года
  Нью Ёрк
   Нашы
   Раздзел першы
  Наш прадзед Майсей быў селянінам з вёскі Сухава. Габрэй-сялянін - спалучэнне, трэба адзначыць, даволі рэдкае. На Далёкім Усходзе такое здаралася.
  Сын яго Ісаак перабраўся ў горад. Гэта значыць аднавіў нармальны ход падзей.
  Спачатку ён жыў у Харбіне, дзе і нарадзіўся мой бацька. Потым пасяліўся на адной з цэнтральных вуліц Уладзівастока.
  Спачатку мой дзед рамантаваў гадзіннік і ўсякае гаспадарчае начынне. Потым займаўся друкарскай справай. Быў нечым накшталт метранпажа. А праз два гады набыў закусачную на Святланцы.
  Побач змяшчалася вінная крама Замараева - "Нектар, бальзам". Дзед мой часцяком наведваўся да Замараева. Сябры выпівалі і гутарылі на філасофскія тэмы. Потым ішлі закусваць да дзеда. Потым зноў вярталіся да Замараева...
  - Душэўны ты мужык, - паўтараў Замараеў. - хоць і габрэй.
  - Я толькі па бацьку габрэй, - казаў дзед, - а па маці я нідэрлан!
  - Бач ты! - ухвальна выказваўся Замараеў.
  Праз год яны выпілі лаўку і з'елі закусачную.
  Састарэлы Замараеў з'ехаў да сыноў у Екацярынбург. А мае дзед пайшоў на вайну. Пачалася японская кампанія.
  На адным з вайсковых аглядаў яго заўважыў гасудар. Росту дзед быў каля сямі футаў. Ён мог пакласці ў рот цэлы яблык. Вусы яго дасягалі пагонаў.
  Васпан наблізіўся да дзеда. Затым, усміхаючыся, ткнуў яго пальцам у грудзі.
  Дзеда адразу ж перавялі ў гвардыю. Ён быў там ці ледзь не адзіным семітам. Залічылі яго ў артылерыйскую батарэю.
  Калі коні выбіваліся з сіл, дзед цягнуў па балоце гармату.
  Неяк раз батарэя ўдзельнічала ў штурме. Мой дзед пабег у атаку. Гарматны разлік павінен быў падтрымаць атакавалых. Але прылады маўчалі. Як высветлілася, спіна майго дзеда засланіла непрыяцельскія ўмацаванні.
  З фронту дзед прывёз трохлінейную вінтоўку і некалькі медалёў. Быццам бы быў нават Георгіеўскі крыж.
  Тыдзень ён гуляў. Потым уладкаваўся мэтрдатэлем ва ўстанову «Эдэм». Аднойчы пасварыўся з непаваротлівым афіцыянтам. Стаў гарлапаніць. Трахнуў кулаком па стале. Кулак апынуўся ў скрыні пісьмовага стала.
  Беспарадкаў мой дзед не любіў. Таму і да рэвалюцыі паставіўся негатыўна. Больш за тое, нават некалькі замарудзіў яе ход. Справа была так.
  Народныя масы з ускраін накіраваліся ў цэнтр горада. Дзед вырашыў, што пачынаецца яўрэйскі пагром. Ён дастаў вінтоўку і залез на дах. Калі масы наблізіліся, дзед пачаў страляць. Ён быў адзіным жыхаром Уладзівастока, які супрацьстаяў рэвалюцыі. Аднак рэвалюцыя ўсё ж перамагла. Народныя масы накіраваліся ў цэнтр завулкамі.
  Пасля рэвалюцыі мой дзед заціх. Ізноў ператварыўся ў сціплага рамесніка. Толькі часам нагадваў аб сабе. Так, аднойчы дзед падарваў рэпутацыю амерыканскай фірмы "Мерхер, Мерхер і K ®".
  Амерыканская фірма праз Японію завезла на Далёкі Усход раскладанкі. Хаця называць іх так сталі значна пазней. Тады гэта была сенсацыйная навінка. Пад назвай "Мэджык бэд".
  Выглядалі раскладанкі прыкладна гэтак жа, як зараз. Кавалак квяцістага брызента, спружыны, алюмініевая рама…
  Мой прагрэсіўны дзед накіраваўся ў гандлёвы цэнтр. Ложак была ўстаноўлена на спецыяльным узвышэнні.
  - Амерыканская фірма дэманструе навінку! - выкрыкваў прадавец. - Мара халасцяка! Незаменная ў вандраванні! Камфорт і пяшчота! Жадаеце адчуць?!
  - Жадаю, - сказаў мой дзед.
  Ён, не расшнуроўваючы, сцягнуў чаравікі і лёг.
  Раздаўся трэск, заспявалі спружыны. Дзед апынуўся на падлозе.
  Прадавец, абыякава ўсміхаючыся, разгарнуў наступны асобнік.
  Паўтарыліся тыя ж гукі. Дзед глуха вылаяўся, паціраючы спіну.
  Прадавец устанавіў трэцюю раскладушку.
  На гэты раз спружыны вытрымалі. Затое бязгучна падагнуліся алюмініевыя ножкі. Дзед мякка прызямліўся. Неўзабаве памяшканне было загрувашчана абломкамі цуда-ложка. Звісалі шматкі пярэстага брызенту. Выгіналася цьмяна паблісквалая арматура.
  Дзед, патаргаваўшыся, купіў бутэрброд і выдаліўся.
  Рэпутацыя амерыканскай фірмы была падарваная. "Мерхер, Мерхер і К®" пачалі гандляваць крыштальнымі люстрамі…
  Дзед Ісаак вельмі шмат еў. Батоны разрэзаў не ўпоперак, а ўздоўж. У гасцях бабка Рая ўвесь час за яго чырванела. Перш чым ісці ў госці, дзед абедаў. Гэта не дапамагала. Кавалкі хлеба ён складваў напалову. Гарэлку піў з келіха для крэм-соды. Падчас дэсерту прасіў не прыбіраць заліўное. Вярнуўшыся дадому, з палёгкай вячэраў...
  У дзеда было тры сыны. Малодшы, Леапольд, юнакоў з'ехаў у Кітай. Адтуль - у Бельгію. Пра яго будзе асаблівае апавяданне.
  Старэйшыя, Міхась і Донат, цягнуліся да мастацтва. Пакінулі глухі Уладзівасток. Абгрунтаваліся ў Ленінградзе. Услед за імі пераехалі і бабка з дзедам.
  Сыны жаніліся. На фоне дзеда яны здаваліся шчуплымі і бездапаможнымі. Абедзве нявесткі былі да дзеда неабыякавыя.
  Уладкаваўся ён працаваць кімсьці накшталт загадчыка жылканторы. Вечарамі рамантаваў гадзіннік і электрапліткі. Быў па-ранейшаму незвычайна моцны.
  Неяк у Шчарбаковым завулку яму нагрубіядзіў кіроўца грузавіка. Нібыта абазваў яго жыдоўскай мордай.
  Дзед ухапіўся за борт. Спыніў паўтаратонку. Адхіліў шафёра, які выскачыў з кабіны. Падняў грузавік за бампер. Разгарнуў яго ўпоперак дарогі.
  Фары грузавіка ўпіраліся ў будынак лазні. Задні борт - у агароджу Шчарбакоўскага сквера.
  Кіроўца, усвядоміўшы здарэнне, заплакаў. Ён то плакаў, то пагражаў.
  - Дамкратам перацягну! - казаў ён.
  - Рызыкні... - адказаў яму дзед.
  Грузавік двое сутак тырчаў у завулку. Затым быў выкліканы пад'ёмны кран.
  - Што ж ты проста не даў яму ў морду? - спытаў бацька.
  Дзед падумаў і адказаў:
  - Баюся захапіцца...
  Я ўжо казаў, што малодшы сын ягоны, Леапольд, апынуўся ў Бельгіі. Аднойчы ад яго прыбыў чалавек. Звалі яго Маня. Маня прывёз дзеду смокінг і вялізную надзіманую жырафу. Як высветлілася, жырафа служыла падстаўкай для капелюшоў.
  Моня ганіў капіталізм, захапляўся сацыялістычнай індустрыяй, затым з'ехаў. Дзеда неўзабаве арыштавалі як бельгійскага шпіёна. Ён атрымаў дзесяць год. Дзесяць год без перапіскі. Гэта азначала - растрэл. Ды ён бы і не выжыў. Здаровыя мужчыны цяжка пераносяць голад. А самаўпраўнасць і хамства — тым больш…
  Праз дваццаць гадоў бацька пачаў клапаціцца пра рэабілітацыю. Дзеда рэабілітавалі за адсутнасцю складу злачынства. Пытаецца, што ж тады прысутнічала? Дзеля чаго перапынілі гэтае недарэчнае і пацешнае жыццё?
  Я часта ўспамінаю дзеда, хаця мы і не былі знаёмыя.
  Напрыклад, нехта з сяброў дзівіцца:
  - Як ты можаш піць ром з кубка?
  Я адразу ўспамінаю дзеда.
  Альбо жонка кажа мне:
  - Сёння мы запрошаны да Дамброўскі. Трэба табе загадзя паабедаць.
  І я зноў успамінаю гэтага чалавека.
  Успамінаў я яго і ў турэмнай камеры...
  У мяне ёсць некалькі фатаграфій дзеда. Мае ўнукі, гартаючы альбом, будуць нас блытаць…
  Раздзел другі
  Дзед па матчынай лініі адрозніваўся вельмі суровым норавам. Нават на Каўказе яго лічылі запальчывым чалавекам. Жонка і дзеці трапяталі ад яго позірку.
  Калі нешта раздражняла дзеда, ён хмурыў бровы і нізкім голасам усклікаў:
  - АБАНАМАТ!
  Гэтае таямнічае слова літаральна паралізавала навакольных. Выклікала ім містычны жах.
  - АБАНАМАТ! - усклікнуў дзед.
  І ў хаце наступала поўная цішыня.
  Значэнні гэтага слова маці так і не ўразумела. Я таксама доўга не разумеў, што гэтае слова азначае. А калі паступіў ва ўніверсітэт, то нечакана здагадаўся. Маці ж тлумачыць не стаў. Навошта?
  Мне падаецца, цяжкі характар дзеда быў вынікам своеасаблівага выхавання. Бацька-сялянін біў яго ў дзяцінстве паленам. Аднойчы апусціў на бале ў закінутую студню. Пратрымаў яго ў студні каля дзвюх гадзін. Затым апусціў туды ж кавалак сыру і паўбутэлькі напароўлі. І толькі праз гадзіну выцягнуў дзеда, мокрага і п'янага...
  Можа, таму дзед вырас такім суровым і раздражняльным.
  Быў ён высокі, элегантны і ганарлівы. Працаваў прыказчыкам у магазіне гатовага адзення Эпштэйна. А ў старэчыя гады быў саўладальнікам гэтай крамы.
  Паўтараю, ён быў прыгожы. Наадварот яго дома жылі шматлікія князі Чыкваідзэ. Калі дзед пераходзіў вуліцу, маладзенькія - Этэры, Нана і Галатэя Чыкваідзэ выглядалі з вокнаў.
  Уся сям'я яму беспярэчна падпарадкоўвалася.
  Ён жа - нікому. Уключаючы нябесныя сілы. Адзін з паядынкаў майго дзеда з Богам скончыўся ўнічыю.
  У Тыфлісе чакалі землятрусу. Ужо тады існавалі метэаралагічныя цэнтры. Акрамя таго, меліся разнастайныя народныя прыметы. Святары хадзілі па дамах і апавяшчалі насельніцтва.
  Жыхары Тыфліса пакінулі свае кватэры, захапіўшы каштоўныя рэчы. Многія ўвогуле сышлі з горада. Астатнія палілі вогнішчы на плошчах.
  У багатых кварталах спакойна арудавалі рабаўнікі. Выносілі мэблю, посуд, дровы.
  І толькі ў адным з дамоў Тбілісі гарэла яркае святло. Дакладней, у адным з пакояў гэтага дома. А менавіта - у кабінеце майго дзеда. Ён не захацеў пакідаць сваё жыллё. Сваякі спрабавалі ўгаворваць яго, але безвынікова.
  - Ты загінеш, Сцяпан! - казалі яны.
  Дзед незадаволена хмурыўся, затым панура і ўрачыста прамаўляў:
  - К-а-а-кэм!..
  (Што перакладаецца, ужо прабачце, - "Я я на вас!".)
  Бабка забрала дзяцей на пустку. Яны панеслі з дому ўсё неабходнае, захапілі сабаку і папугая.
  Землятрус пачаўся пад раніцу. Першы ж штуршок разбурыў воданапорную вежу. На працягу дзесяці хвілін абрынуліся сотні будынкаў. Над горадам стаялі клубы ружовай ад сонца пылу. Нарэшце, штуршкі спыніліся. Бабка накіравалася дадому, на Вольгінскую.
  Вуліца была загрувашчана дымнымі абломкамі. Вакол рыдалі жанчыны, брахалі сабакі. У бледным ранішнім небе трывожна кружыліся галкі. Нашай хаты больш не існавала. Замест яго бабка ўбачыла зацярушаную пылам кучу цаглін і дошак.
  Пасярод руін сядзеў у глыбокім крэсле мой дзед. Ён драмаў. На каленях яго ляжала газета. Каля ног стаяла бутэлька віна.
  - Сцяпан, - ускрыкнула бабка. - Гасподзь пакараў нас за грахі! Ён разбурыў наш дом!
  Дзед расплюшчыў вочы, паглядзеў на гадзіннік і, пляснуўшы ў ладкі, скамандаваў:
  - Снедаць!
  - Гасподзь пакінуў нас без прытулку! - галасіла бабка.
  - Э-э, - сказаў мой дзед.
  Потым пералічыў дзяцей.
  - Што мы будзем рабіць, Сцяпан? Хто прытуліць нас?!.
  Дзед раззлаваўся:
  - Гасподзь пазбавіў нас прытулку, - сказаў ён, - ты пазбаўляеш ежы ... А прытуліць нас Беглар Фаміч. Я хрысціў двух яго сыноў. Старэйшы з іх вырас бандытам... Беглар Фаміч - добры чалавек. Шкада, што ён разбаўляе віно...
  - Гасподзь літасцівы. - ціха вымавіла бабка.
  Дзед нахмурыўся. Ссунуў бровы. Затым павучальна і паасобна вымавіў:
  - Гэта не так. Затое літасцівы Беглар. Шкада, што ён разбаўляе напароўлі.
  - Бог зноў пакарае цябе, Сцяпан! – спалохалася бабка.
  - К-а-а-кэм! - адказаў дзед...
  Да старасці яго характар канчаткова сапсаваўся. Ён не раставаўся з важкай палкай. Сваякі перасталі клікаць яго ў госці - ён усіх прыніжаў. Ён грубіў нават тым, хто быў старэйшы за яго, - з'ява на Усходзе рэдкая.
  Ад яго позірку з рук жанчын падалі талеркі.
  Апошнія гады дзед ужо не ўставаў. Сядзеў у глыбокім крэсле ля акна. Калі нехта праходзіў міма, дзед выкрыкваў:
  - Прэч, зладзюга!
  Сціскаючы пры гэтым бронзавая булавешка кія.
  Вакол дзеда намецілася небяспечная зона радыусам паўтара метра. Такая была даўжыня яго палкі…
  Я часта стараюся зразумець, чаму мой дзед быў такім панурым? Што зрабіла яго мізантропам?
  Чалавек ён быў заможны. Валодаў прадстаўнічай знешнасцю і моцным здароўем. Меў чацвёртых дзяцей і кахаючую верную жонку.
  Магчыма, яго не задавальняла светабудова як такое? Цалкам ці ў дэталях? Напрыклад, змена пор года? Непарушная чарговасць жыцця і смерці? Зямное прыцягненне? Кантрадыкцыя мора і сушы? Але ведаю...
  Памёр мой дзед пры страшных абставінах. Другі яго паядынак з Богам скончыўся трагічна.
  Дзесяць гадоў ён прасядзеў у глыбокім крэсле. У апошнія гады ўжо не хапаўся за кій. Толькі хмурыўся...
  (О, калі б погляд мог служыць тэхнічнай прыладай!..)
  Дзед стаў асаблівасцю краявіду. Значнай і эфектнай дэталлю мясцовай архітэктуры. Часам на яго плечы садзіліся гракі...
  У канцы нашай вуліцы за рынкам быў глыбокі яр. На дне яго пеніўся ручай, агінаючы шэрыя змрочныя валуны. Там жа бялелі косці загубленых коней. Валяліся абломкі вазоў.
  Дзецям не дазвалялася набліжацца да яра. Жонкі казалі п'яным мужам, якія вярнуліся на світанку:
  - Дзякуй Богу! Я думала, ты трапіў у яр...
  Аднойчы летняй раніцай мой дзед нечакана ўстаў. Устаў і цвёрдай хадой пайшоў з дому.
  Калі дзед пераходзіў вуліцу, замужнія таўстухі Этэры, Нана і Галатэя Чыкваідзэ выглядалі з вокнаў.
  Высокі і прамы, ён накіраваўся да рынку. Калі з ім віталіся, не рэагаваў.
  Дома яго знікненне заўважылі не адразу. Як не адразу заўважылі б знікненне таполі, каменя, ручая…
  Дзед стаў на краі абрыву. Адкінуў кій. Падняў рукі. Затым ступіў наперад.
  Яго не стала.
  Праз некалькі хвілін прыбегла бабка. За ёй - суседзі. Яны гучна крычалі і плакалі. Толькі пад вечар іхнія рыданні сціхлі.
  І тады праз няспынны шум ручая, які агінаў змрочныя валуны, данеслася пагардлівае і грознае:
  - К-А-А-КЭМ! АБАНАМАТ!..
   Раздзел трэці
  Дзядзька Раман Сцяпанавіч любіў паўтараць:
  - У здаровым целе - адпаведны дух!
  У юнацтве ён быў тыфліскім кінта. Перавесці гэтае слова даволі цяжка. Кінта — не хуліган, не п'яніца, не дармаед. Хаця ён выпівае, брыдкае і не працуе… Можа быць – шата? Абцяжарваюся…
  У майго дзядзькі быў вялізны кінжал. Ён з юнацкасці кахаў віно напареулі і поўных бландынак…
  Ці ледзь не галоўная добрая якасць праўдзівага кінта - дасціпнасць. Гумар майго дзядзькі адрозніваўся некаторай своеасаблівасцю. Так, напрыклад, мой чатырнаццацігадовы дзядзька азмрочыў юбілей грузінскай савецкай рэспублікі.
  Справа адбывалася наступным чынам. У Тбілісі шырока адзначалася знамянальная гадавіна - сямігоддзе рэспублікі. Вялікая зала Палаца культуры імя Лібкнехта была перапоўнена. Высокае начальства прамаўляла прамовы. Услед за ім ішлі на сцэну прадстаўнікі этнічных меншасцяў. Ад армян выступала цётка, дзядзькава сястра. Звалі яе Анэля. Да выступлення цётка Анэля рыхтавалася тыдні два.
  - Вось ужо сем гадоў... - пачала яна.
  Зала прыціх.
  - Вось ужо сем гадоў... - паўтарыла цётка.
  Недзе бразнуў нумарок. Нехта на дыбачках прабіраўся паміж радамі.
  - Вось ужо сем гадоў... - адужэлым голасам вымавіла цётка Анэля.
  За яе спіною хітра жмурыўся на партрэце генералісімус. Наступіла поўная цішыня.
  І тады ў зале пачуўся ажыўлены голас майго дзядзькі:
  - Вось ужо сем гадоў, як Анэля замуж не бяруць ...
  Цётка Анэля, рыдаючы, пакінула сцэну. Дзядзьку Рамана суткі пратрымалі ў міліцыі…
  Яшчэ да вайны мой дзядзька вырашыў паступіць ва ўніверсітэт і стаць філосафам. Рашэнне цалкам натуральнае для чалавека, які не мае канкрэтнай мэты. Усе людзі з невыразным і туманным адчуваннем жыцця мараць займацца філасофіяй.
  Дзядзька Раман падаў свае паперы ва ўніверсітэт. Ішоў іспыт па рускай літаратуры. Дзядзька спыняў абітурыентаў, якія выходзілі, пытаючыся:
  - Прабач, дарагі! Што за пытанне табе дастаўся?
  - Пушкін, - сказаў адзін.
  - Выдатна! - усклікнуў дзядзька. - Менавіта гэтага я не вучыў.
  - Лермантаў, - сказаў другі.
  - Выдатна! - усклікнуў дзядзька. - Менавіта гэтага я не вучыў.
  - Гогаль, - сказаў трэці.
  - Выдатна! - усклікнуў дзядзька. - Менавіта гэтага я не вучыў.
  Урэшце выклікалі дзядзьку Рамана. Ён ступіў да стала, выцягнуў білет і прачытаў:
  «Творчы шлях Грыбаедава».
  - Вай! Гора мне! - крыкнуў дзядзька. - Менавіта гэтага я не вучыў...
  Калі пачалася вайна, дзядзька ўзрадаваўся. На вайне шанаваліся такія людзі, як ён. Дзядзька і ў мірны час любіў паскандаліць.
  Вярнуўся ён падпалкоўнікам. Вайна зрабіла яго чалавекам.
  Як усе адстаўныя падпалкоўнікі, мой дзядзька загадваў тэхнікай бяспекі на фабрыцы «Луч». (Палкоўнікі ўзначальваюць аддзелы кадраў.)
  Магчыма, ён разбіраўся ў тэхніцы бяспекі, гэта не выключана. Аднак усе яго сілы ішлі на фізкультурна-масавую работу. Дзядзька арганізоўваў калектыўныя заплывы. Заснаваў традыцыйныя лыжныя кросы. Праводзіў валейбольныя матчы. Аб ім пісалі ў газетах.
  У свае шэсцьдзесят тры гады дзядзька выдатна бегаў на лыжах і мог паспяхова пабіцца.
  - У здаровым целе - адпаведны дух! - часта паўтараў ён.
  Мяне дзядзька Раман шчыра пагарджаў. Я не рабіў ранішняй гімнастыкі. Не абліваўся ледзяной вадой. І ўвогуле ненавідзеў рэзкія рухі. А калі мне хамілі, ішоў на кампраміс.
  Зрэшты, мяне абражалі даволі рэдка. За ўсё жыццё разы тры. І ўсе тры разы - мой дзядзька.
  - Інтэлігент! - крычаў ён. - Баба! Дохлы шпак!..
  На пытанне, хто яго каханы пісьменнік, дзядзька хутка адказваў:
  - Марцін Ідэн.
  Пра свае кулачныя подзвігі расказваў гадзінамі. Прычым даволі шмат фантазіяваў. Калі ж я распытваў яго пра вайну, дзядзька ўпарта маўчаў. Не кахаў казаць аб гэтым. Не ведаю чаму…
  У яго былі дзеці ад Сухаравай Ганны Рыгораўны. Хлопчык і дзяўчынка. Дзядзька рэгулярна наведваў іх. Праглядаў школьныя сшыткі, распісваўся ў дзённіку. І нязменна паўтараў:
  - У здаровым целе - адпаведны дух!
  Неяк Ганна Рыгораўна поркалася на кухні. Дзеці гулялі з бацькам. Нечакана мой дзядзька пукнуў. Дзеці сталі рагатаць.
  На шум прыйшла Ганна Рыгораўна. Спынілася ў дзвярах, склала рукі на грудзях і значна вымавіла:
  - Усё ж дзецям патрэбен бацька! Як яны весялосці гуляюць, жартуюць, смяюцца…
  У дзядзькі Рамана была жонка - Галіна Паўлаўна. Як яна сябе называла - медработнік. Дзядзька яе любіў і паважаў. Паколькі яна падзяляла яго філасофскае крэда: "У здаровым целе - адпаведны дух".
  Аднойчы ў іхнюю кватэру патэлефанавалі. Дзядзька быў на працы. А Галіна якраз зайшла дадому паабедаць. І вось раздаўся званок.
  - Хто? - спытала Галіна.
  Мужчынскі голас адказаў:
  - Дайце папіць цяжарнай жонцы.
  Адчыніліся дзверы, і ў пярэдні пакой ступіў рослы чалавек. Ён дастаў заменчаны рашпіль і без адзінага слова стукнуў гаспадыню ў жывот. Яна рванулася да тэлефона. Страчваючы прытомнасць, крыкнула:
  - Рома! Выратуй! Забіваюць...
  Дзядзька прыехаў праз трыццаць хвілін на грузавой аўтамашыне. Да гэтага часу Галіну павезла "хуткая дапамога". Бандыта затрымалі суседзі. Калі яму заломвалі рукі, ён смяяўся. Высветліць матывы яго дзеянняў так і не ўдалося. Магчыма, гэта быў маньяк...
  Мой дзядзька тады цэлы вечар плакаў. А калі Галіна выйшла са шпіталя, набыў аўчарку.
  Звалі яе Голда. У гэтым адбіваліся дзядзькава дасціпнасць і ледзь прыкметны прысмак антысемітызму.
  Многія армяне (асабліва грузінскія армяне) недалюбліваюць яўрэяў. Хоць куды лагічней бы ім недалюбліваць рускіх, грузінаў або турак. Габрэі таксама не маюць да армян асаблівых пачуццяў. Мабыць, ізгоі не схільныя кахаць іншых адхіленых. Ім больш падабаецца кахаць гаспадароў. Або на благі канец - сябе...
  Аўчарку звалі Голда. Спачатку яна была цудоўным клышапёлым шчанюком. Затым падрасла, яе дэманстравалі на выставе. Яна нават атрымала нейкі другарадны медаль. А затым без усякай нагоды жорстка пакусала Галіну.
  Мой дзядзька хацеў застрэліць сабаку, але жонка яго адгаварыла. Голду падалі на гадавальнік. Дзядзька Раман усё яшчэ займаўся ранішняй гімнастыкай, быў падцягнутым і стройным. Ён мог сесці на хаду ў трамвай і ўрэзаніць любога хулігана. Аднак хуліганы яму не трапляліся, а трамваяў у горадзе зусім мала…
  І тут мне паведамілі, што дзядзька знаходзіцца ў псіхіятрычнай лякарні. Галіна Паўлаўна сказала - "у нервовай клініцы". Але гэта была менавіта псіхіятрычная лякарня.
  Я накіраваўся ва Удзельны парк. Некалькі стандартных карычневых пабудоў былі акружаны чэзлымі кустамі і дрэвамі. Па дарожках гулялі хворыя ў аднолькавых шэрых халатах. Халаты былі альбо занадта вялікія, альбо залішне малыя. Як быццам высокім людзям спецыяльна навязалі маленькія памеры. А нізенькім і шчуплым - велізарныя.
  У асноўным хворыя шпацыравалі паасобку. Некаторыя стрымана і абыякава жэстыкулявалі. Я не адчуваў страху, толькі жаль.
  Нарэшце, паклікалі майго дзядзьку. На маё здзіўленне, дзядзька выглядаў ажыўленым і бадзёрым. Ён нават крыху загарэў. Сказаў, што кормяць добра. А галоўнае, дазваляюць падоўгу быць на свежым паветры.
  Затым дзядзька прысунуўся да мяне, трывожна агледзеўся і шэптам вымавіў:
  - Слухай мяне ўважліва. Акуляры задумалі каласальную авантуру ...
  - Хто? – не зразумеў я.
  Дзядзька не адказаў. З нейкім вясёлым запалам ён працягваў:
  — Гэта будзе страшней за Варфаламееўскую ноч.
  Я разгубіўся. Я не быў да гэтага гатовы. Не ведаў, як сябе паводзіць. Пярэчыць або згаджацца.
  Міма ішоў юнак з пітным бачком. Каля крана чарнеў надпіс: «Вада».
  Мой дзядзька прымусова засвістаў. Юнак схаваўся за дрэвамі.
  - Крыві будзе! - пакруціў галавой дзядзька.
  Ад жаху я пачаў адыгрываць нейкую дзіўную ролю.
  - Можа, усё абыдзецца? - сказаў я.
  - Пашкадуй не чакай, - ціха запярэчыў дзядзька, - каго знішчаць, каго прымусяць распісацца. Але ў мяне ёсць ідэя. Слухай уважліва.
  Дзядзька зноў нахіліўся да мяне і, хітра падміргнуўшы, загаварыў:
  - Любы самы геніяльны план - уразлівы. І рвецца гэты ланцужок, як правіла, у самым нечаканым месцы. Ледзь прыкметны рух — і вось ужо зблытаныя карты... Парушаны, як кажуць, правілы гульні... Штука ў тым, што гэта павінен быць абсалютна непрадбачаны ход... І я яго знайшоў. Слухай уважліва.
  Мой дзядзька перастаў усміхацца і загаварыў, як афіцэр, лаканічна і рэзка:
  - Першы ход - асноўны. Другі - для страхоўкі. На выпадак правалу. Не запісвай, - перабіў дзядзька.
  - Добра, - сказаў я.
  - І запомні. Першае - паліць цыгарэты без фільтра, і толькі без фільтра. Другое - апранаць адначасова дзве пары трусоў…
  Дзядзька пераможна засмяяўся, паціраючы рукі.
  - Ты зразумеў? - спытаў ён.
  - Так, - сказаў я.
  - План застаецца ў таямніцы. Не адзінага слова нават блізкім людзям. Інакш - усё прапала. Чакайце маіх далейшых распараджэнняў. А зараз мне пара. Будзь здаровы. Дзякуй за садавіну… Хоць яны і з'яўляюцца фікцыяй чыстай вады…
  І ён сышоў, у недарэчным халаце, лёгкай спартовай хадой…
  Праз месяц мой дзядзька ачуняў. Мы бачыліся на сямейных урачыстасцях. Дзядзька сарамліва пасмейваўся.
  Ён расказваў, што штодня бегае вакол лесатэхнічнай акадэміі. Адчувае сябе здаровым і бадзёрым як ніколі.
  Спецыяльна для яго была прыгатавана цёртая гародніна. Побач сядзела Галіна Паўлаўна. На яе руках цямнелі шнары ад сабачых укусаў.
  Я ўявіў сабе, як мой дзядзька бяжыць рана раніцай уздоўж агароджы лесатэхнічнага акадэміі.
  О, Госпадзі, куды?!.
   Раздзел чацвёрты
  Жыццё дзядзькі Леапольда было пакрыта экзатычным туманам. Нешта было ў ім ад герояў Майн Рыда і Купера. Доўгія гады яго лёс бударажыць маё ўяўленне. Цяпер гэта прайшло.
  Аднак не будзем забягаць наперад.
  У майго яўрэйскага дзеда было тры сыны. (Ды не збянтэжыць вас гэтая зманлівая былінная нота.) Звалі сыноў - Леапольд, Донат і Міхась.
  Малодшаму, Леапольду, нібы наўмысна далі заморскае імя. Нібы ў разліку на яго касмапалітычную біяграфію.
  Імя Донат - невыразнага, балтыйска-літоўскага паходжання. (Што адпавядае незразумеламу становішчу майго бацькі. У семдзесят два гады ён эміграваў з Расіі.)
  Носьбіт чыста праваслаўнага імя, Міхаіл, памёр ад туберкулёзу ў блакадным Ленінградзе.
  Пагадзіцеся, імя ў значнай ступені вызначае характар і нават біяграфію чалавека.
  Анатоль амаль заўсёды нахабнік і забіяка.
  Барыс - схільны да паўнаты халерык.
  Галіна - крыклівая і вульгарная склочніца.
  Зоя - маці-адзіночка.
  Аляксей - слабахарактарны дабрак.
  У імені Рыгор я чую ноту матэрыяльнай рэшты.
  У імя Міхаіл - глухое прадвесце ранняй трагічнай смерці. (Успомніце Лермантава, Кальцова, Булгакава…)
  І гэтак далей.
  Міхась рос замкнёным і нелюдзімым. Ён пісаў вершы. Збіў на Далёкім Усходзе футурыстычную групоўку, Сам Маякоўскі напісаў яму ўмерана хамскі, сяброўскі ліст.
  У майго бацькі ёсць дзве кнігі, напісаныя старэйшым братам. Адна называецца "М-у-у". Другую назву забыўся. У ім удзельнічае складаная алгебраічная формула.
  Вершы там даволі недарэчныя. Адзін лірычны верш заканчваецца так:
  Я ўвесь дрыжаў, і мне хацелася,
  Аб сценку лоб разбіўшы, - упасці ...
  
  У захаванай рэцэнзіі на гэтую кнігу мне запомнілася грубіянская фраза: «Пайшлі дурня Богу маліцца, ён і лоб разаб'е!..»
  Міхась быў незвычайна замкнёным чалавекам. Сваякі нават не падазравалі, чым ён увогуле займаецца. Аднойчы, ужо дарослымі людзьмі, Донат і Міхась сутыкнуліся за кулісамі Бранскага летняга тэатра. Як высветлілася, браты ўдзельнічалі ў той эстраднай праграме. Донат быў куплетыстам. Міхась выступаў з мастацкім чытаннем.
  Старэйшыя браты цягнуліся да літаратуры, да мастацтва. Малодшы, Леапольд, з дзяцінства ішоў іншым, больш надзейным шляхам.
  Леапольд рос аферыстам.
  У чатырнаццаць гадоў ён спекуляваў курывам на тэрыторыі порта. Купляў у замежных маракоў цыгары для начнога рэстарана братоў Урыных. Затым перайшоў на панчохі і касметыку. Калі патрабавалася, суправаджаў замежнікаў у публічны дом на Касой вуліцы. Паралельна баксіраваў у атлетычным клубе «Ікар». А па нядзелях гуляў на трубе ў горадзе садзе.
  Да васемнаццаці гадоў Леапольд ажыццявіў сваю першую сапраўдную афёру. Справа была так.
  У адну з цэнтральных крам горада зайшоў маркотны сціплы юнак. У руках у яго была абгорнутая мятай газетай скрыпка. Юнак звярнуўся да ўладальніка крамы Танакіса:
  - На вуліцы лівень. Баюся, мая скрыпка намакне. Ці не магу я часова пакінуць яе тут?
  - Чаму б і не? — абыякава адказаў Танакіс.
  Праз гадзіну ў краму з'явіўся прыбраны замежнік з велізарнымі, падазрона рудымі вусамі. Доўга разглядаў выстаўленыя на паліцах тавары. Затым працягнуў руку, адкінуў мятую газету і ўсклікнуў:
  - Не можа быць! Не веру! Гэта сон! Абудзіце мяне! Якая ўдача - сапраўдны Страдывары! Я купляю гэтую рэч!
  - Яна не прадаецца, - сказаў Танакіс.
  - Але я гатовы заплаціць за яе любыя грошы!
  - Мне вельмі шкада…
  - Пятнаццаць тысяч наяўнымі!
  - Вельмі шкадую, месье...
  - Дваццаць! - выгукнуў замежнік.
  Танакіс злёгку паружавеў:
  - Я пагавару з уладальнікам.
  - Вы атрымаеце шчодрыя камісійныя. Гэта ж сапраўдны Страдывары! О, не будзіце, не будзіце мяне!
  Неўзабаве прыйшоў бледны юнак.
  - Я прыйшоў па скрыпку.
  - Прадайце яе мне. - сказаў Танакіс.
  - Не магу, - сумна адказаў юнак, - на жаль, не магу. Гэта - падарунак майго дзядулі. Адзіная каштоўная рэч, якую я валодаю.
  - Я заплачу дзве тысячы наяўнымі.
  Хлопец ледзь не расплакаўся.
  - Я, сапраўды, знаходжуся ў сціснутых абставінах, Гэтыя грошы дашліся б мне вельмі дарэчы. Я б паехаў на воды, як рэкамендаваў мне доктар Шварц. І ўсё ж - не магу... Гэта падарунак...
  - Тры, - сказаў уладальнік крамы.
  - Нажаль, не магу!
  - Пяць! — Раўнуў Танакіс.
  Ён добра лічыў у розуме. «Я дам пяць тысяч гэтаму хлапчуку. Іншаземец заплаціць мне дваццаць тысяч плюс камісійныя. Разам…»
  - Дзядуля, прабач, - хныкаў юнак, - прабач і не сярдуй. Абставіны змушаюць мяне пайсці на гэты крок!
  Танакіс ужо адлічваў грошы.
  Юнак пацалаваў скрыпку. Затым, амаль рыдаючы, выдаліўся.
  Танакіс даволі паціраў рукі... За вуглом юнак спыніўся. Старанна пералічыў грошы. Затым дастаў з кішэні вялізныя рудыя вусы. Кінуў іх у канаву і пайшоў прэч…
  Праз некалькі месяцаў Леапольд бег з дому. У труме акіянскага парахода дасягнуў Кітая. У дарозе яго ўкусіў пацук.
  З Кітая ён накіраваўся ў Еўропу. Абгрунтаваўся чамусьці ў Бельгіі.
  Суровы дзед Ісаак не чытаў яго паштовак.
  - Малхамавес, - казаў дзед, - пяры адом.
  І нібы забыўся пра існаванне Леапольда. Бабка таемна плакала і малілася.
  - У гэтай Бельгіі, напэўна, суцэльныя гоі. - паўтарала яна.
  Мінула некалькі гадоў. Апусцілася жалезная заслона. Весткі ад Леапольда даходзіць перасталі.
  Пасля прыехаў нейкі Моня. Жыў у дзеда з бабкай тыдзень. Сказаў, што Леапольд ідзе па гандлёвай частцы.
  Маня захапляўся размахам пяцігодак. Распяваў: «Наш паравоз, наперад ляці!..» Пры гэтым быў відавочна нявыхаваным чалавекам. З прыбіральні гарлапаніў на ўсю кватэру:
  - Папір! Папір!
  І бабка савала яму ў шчыліну газету.
  Потым Маня з'ехаў. Неўзабаве дзеда расстралялі як бельгійскага шпіёна.
  Пра малодшага сына забыліся на цэлых дваццаць гадоў.
  У шэсцьдзесят першым годзе бацька выпадкова зайшоў на цэнтральны тэлеграф. Разгаварыўся з адной з чыноўніц. Даведаўся, што тут ёсць адрасы і тэлефоны ўсіх еўрапейскіх сталіц. Раскрыў тэлефонную кнігу Бруселя. І неадкладна выявіў сваё даволі рэдкае прозвішча…
  - Я магу замовіць размову?
  - Зразумела, - быў адказ.
  Праз тры хвіліны далі Брусель. Знаёмы голас выразна вымавіў:
  - Хелло!
  - Леапольд! - закрычаў мой бацька.
  - Пачакай, Додзік, - сказаў Леапольд, - я выключу тэлевізій...
  Браты пачалі перапісвацца.
  Леапольд пісаў, што ў яго сетка жонка Хелена, сын Рамана і дачка Монік. А таксама пудзель, якога клічуць Ігар. Што ў яго "свая справа". Што ён гандлюе пішучымі машынкамі і паперай. Што папера даражэе, і гэта яго цалкам задавальняе. Што інфляцыя тым не менш амаль разарыла яго.
  Сваю беднасць Леапольд маляваў так:
  «Мае дамы маюць патрэбу ў рамонце. Аўтамабільны парк не абнаўляўся чатыры гады…»
  Лісты майго бацькі гучалі куды больш радасна: «…Я — літаратар і рэжысёр. Жыву ў невялікай утульнай кватэры. (Ён меў на ўвазе свой перагароджаны фанерай пакойчык.) Мая жонка з'ехала на машыне ў Прыбалтыку. (Сапраўды, жонка майго бацькі ездзіла на прафсаюзным аўтобусе ў Рыгу па калготкі.) А што такое інфляцыя, я нават не ведаю…»
  Мой бацька заваліў Леапольда сувенірамі. Адправіў яму цэлую флатылію драўляных лыжак і місак. Мельхіёравую копію самавара, які належаў Льву Талстому. Некалькі фігурак з уральскіх самацветаў. Юбілейнае выданне «Кабзара» Шаўчэнка памерам з надмагільную пліту. А таксама выраб пад назвай «Каўчэжац бранзаваны».
  Леапольд адгукнуўся беласнежнай насоўкай у прыгожым пакаванні.
  Затым выслаў бацьку трыкатажную майку з надпісам "Эдзі Шапіра - колы і покрыўкі". Мой бацька не здаваўся. Ён патэлефанаваў знаёмаму інструктару гаркама. Раздабыў па блаце ўнікальны сувенір. А менавіта - цукровую галаву кілаграмаў на восем. У блакітнай сацінаванай паперы. Гэткі снарад шасці цалёвага калібра. І надпіс з ятями: «Гандлёвы дом купца першай гільдыі Элпідыфара Фаміна».
  Знаёмага інструктара прыйшлося напаіць каньяком. Унікальны сувенір быў высланы Леапольду.
  Праз два месяцы - паведамленне на пасылку. Вага - дзесяць з паловай кілаграмаў. Пошліна - шэсцьдзесят восем рублёў, Мой бацька незвычайна ўзбудзіла. Ідучы на пошту, фантазіяваў:
  "Магнітафон... Дублёнка... Віскі..."
  - Колькі, па-твойму, важыць дублёнка?
  - Кілаграма тры, - адказаў я.
  - Значыць, ён выслаў тры дублёнкі...
  Служачы Галоўпаштамта вынес цяжкую скрыню.
  - Возьмем таксі, - сказаў бацька.
  Нарэшце мы прыехалі дадому. Бацька, нервова пасмейваючыся, дастаў стамеску. Фанернае вечка з віскам аддзялілася.
  - Ідыёт! - прастагнаў мой бацька.
  У скрыні мы знайшлі дзесяць кілаграмаў жаўтлявага цукровага пяску…
  Праз восем гадоў нам з маці прыйшлося эміграваць. Мы аказаліся ў Аўстрыі. Гаспадар гасцініцы Рэйнхард быў вельмі ветлівы ў адносінах да нас. Штораніцы нам падавалі гарбату з цёплымі булачкамі і джэмам. Кожную раніцу гаспадар нязменна пытаўся:
  - Жадаеш чарку гарэлкі?..
  Акрамя таго, ён даў нам радыёпрымач і электрычны тостар.
  Вечарам мы часам гутарылі з ім.
  Я даведаўся, што Рэйнхард перабраўся з Усходняга сектара на Захад. Што ён - інжынер-будаўнік. Што праца ў гасцініцы гняце яго, хоць і прыносіць немалы прыбытак…
  - Ты жанаты? - спытаў я.
  - Эрыка жыве ў Зальцбургу.
  - Ёсць меркаванне, што шлюб на мяжы разводу самы даўгавечны.
  - Я ўжо перайшоў гэтую грань. І ўсё ж жанаты... Ты здзіўлены?
  - Не. - сказаў я.
  - Ты быў членам партыі?
  - Не.
  - А ў моладзевым саюзе?
  - Так. Гэта атрымалася аўтаматычна.
  - Я разумею. Табе падабаецца Захад?
  - Пасля турмы мне ўсё падабаецца.
  - Мой бацька быў арыштаваны ў саракавым годзе. Ён называў Гітлера "браўн швайне".
  - Ён быў камуніст?
  - Не. Ён не быў комі. І нават не быў чырвоным. Проста - адукаваны чалавек. Ведаў латынь... Ты ведаеш латынь?
  - Не.
  - І я не ведаю. І мае дзеці не будуць ведаць. А шкада… Я думаю, латынь і Род Сцюарт несумяшчальныя.
  - Хто такі Род Сцюарт?
  - Шызафрэнік з гітарай. Жадаеш чарку гарэлкі?
  - Давай.
  - Я прынясу сэндвічы.
  - Гэта лішняе.
  - Ты праў…
  З Вены я напісаў Леапольду. Мой дзядзька патэлефанаваў у гатэль. Сказаў, што прыляціць у канцы тыдня. Дакладней - у суботу. Спыніцца ў Калізеуме. Просіць мяне ў суботу не снедаць.
  - Я пачастую цябе ў добрым рэстаране, - сказаў ён…
  Раніцай я сядзеў у холе «Калізеума». Выглядаў гэты гатэль куды шырэйшы за наш. Па зале разгульвалі вытанчаныя сабакі. Гардэробшчык быў падобны на кінаакцёра.
  Роўна ў адзінаццаць спусціўся дзядзька. Я адразу пазнаў яго. Леапольд быў такі падобны на майго бацьку - высокі, элегантны, з прыгожымі штучнымі зубамі. Побач ішла маладжавая жанчына.
  Я ведаў, што мушу абняць гэтага, па сутнасці, незнаёмага чалавека.
  Мы абняліся. Я пацалаваў Хелене руку, у якой яна трымала парасон.
  - Да чаго ты велізарны! - закрычаў Леапольд. - А дзе мама?
  - Яна нездаровая.
  - Як шкада! Я бачыў яе фатаграфіі. Ты вельмі падобны да маці.
  Я працягнуў яму скрутак. Там была ікра, драўляныя матрошкі і палатняны абрус.
  - Дзякуй! Мы пакінем рэчы каля парцье. Я таксама маю падарункі для вас... А зараз мы пойдзем у рэстаран. Ты любіш рэстараны?
  - Неяк не задумваўся.
  - Там прыемная музыка, прыгожыя жанчыны...
  Мы ішлі ў напрамку да цэнтра. Леапольд казаў, не змаўкаючы.
  Хелена моўчкі ўсміхалася.
  - Паглядзі, колькі машын! Ты калі-небудзь бачыў замежныя машыны?
  - У Ленінградзе шмат турыстаў…
  - Вена - маленькі горад. Ды і Брусель таксама. У Амерыцы машын значна больш. А якія тамака крамы! У Ленінградзе ёсць вялікія крамы?
  - Крамы ёсць, - кажу.
  - Які ж ты вялізны! Цябе, мусіць, кахаюць жанчыны?
  - Гэта хутка высветліцца.
  - Я разумею. Твая жонка ў Амерыцы. Мы наведалі яе ў Рыме. У яе быў пластык замест сумачкі. Я падарыў ёй добрую торбу за шэсцьдзесят даляраў... Стоп! Тут мы паснедаем. Па-мойму, гэта добрая рэстарацыя.
  Мы ўвайшлі, распрануліся, селі каля акна.
  Зайграла нягучная музыка агульнага тыпу. Прыгожых жанчын я нешта не заўважыў.
  - Заказвай усё, што хочаш, - прапанаваў Леапольд, - можа, стейк ці дзічына?
  - Мне ўсё роўна. На ваша меркаванне.
  - Кажы мне, калі ласка, - "ты". Я ж твой дзядзька.
  - На тваё меркаванне.
  - Што-небудзь з дэлікатэсаў? Ты любіш дэлікатэсы?
  - Не ведаю.
  - Я вельмі люблю дэлікатэсы. Але ў мяне хворая печань. Я закажу табе рыбны паштэт і крыху спаржы.
  - Выдатна.
  - Што ты будзеш піць?
  - Можа быць, гарэлку?
  - Занадта рана. Я думаю, - белае віно ці гарбату.
  - Чай, - сказаў я. — І фісташкавае марозіва.
  - Выдатна.
  - Што ты будзеш піць? - звярнуўся Леапольд да жонкі.
  — Гарэлку, — сказала Хелена.
  - Што? - перапытаў Леапольд.
  - Гарэлку, гарэлку, гарэлку! - паўтарыла яна.
  Падышоў афіцыянт, чарнавалосы, каржакаваты, мусіць - югаслаў або вугорац.
  - Гэта мой пляменнік з Расіі, - сказаў Леапольд.
  - Момант, - вымавіў афіцыянт.
  Ён знік. Раптам музыка сціхла. Пачулася лёгкае шыпенне. Затым я пачуў дакучлівыя акорды «Падмаскоўных вечароў».
  З'явіўся афіцыянт. Яго фізіяномія ззяла і ільснілася.
  - Дзякую вам, - сказаў я.
  - Ён атрымае добрыя чаявыя, - шапнуў мне Леапольд.
  Афіцыянт прыняў замову.
  - Так, я ледзь не забыўся, - усклікнуў Леапольд, - скажы, як памерлі мае бацькі?
  - Дзеда арыштавалі перад вайной. Бабка Рая памерла ў сорак шостым годзе. Я яе крыху памятаю.
  - Арыштавалі? За што? Ён быў супраць камуністаў?
  - Не думаю.
  - За што ж яго арыштавалі?
  - Проста так.
  - Божа, якая дзікая краіна, - глуха вымавіў Леапольд, - растлумач мне што-небудзь.
  - Баюся, што не здолею. Пра гэта напісаны дзясяткі кніг.
  Леапольд выцер хусткай вочы.
  - Я не магу чытаць кнігі. Я надта многа працую... Ён памёр у турме?
  Мне не хацелася казаць, што дзеда расстралялі. І Маню я не стаў згадваць. Навошта?
  - Якая дзікая краіна! Я быў у Амерыцы, Ізраілі, аб'ездзіў усю Еўропу... А у Расію не паеду. Там шахматы, балет і "чорны крумкач"... Ты любіш шахматы?
  - Не вельмі.
  - А балет?
  - Я ў ім мала разбіраюся.
  - Гэта нейкая глупства з прывідамі, - сказаў мой дзядзька.
  Потым спытаў:
  - Твой бацька хоча ехаць сюды?
  - Я спадзяюся.
  - Што ён будзе тут рабіць?
  - Старэць. У Амерыцы яму дадуць невялікую пенсію.
  - На гэтыя грошы цяжка жыць у сваё задавальненне.
  - Не прападзем, - сказаў я.
  - Твой бацька рамантык. У дзяцінстве ён шмат чытаў. А я - наадварот - рос зусім здаровым... Добра, што ты падобны на маці. Я бачыў яе фатаграфіі. Вы вельмі падобныя...
  - Нас нават блытаюць, - сказаў я.
  Афіцыянт прынёс марожанае. Дзядзька панізіў голас:
  - Калі табе патрэбны грошы, скажы.
  - Нам хапае.
  - І ўсё ж, калі спатрэбяцца грошы, паведамі мне.
  - Добра.
  - А цяпер давайце агледзім горад. Я вазьму таксі...
  Што мне падабалася ў дзядзьку - перасоўваўся ён імкліва. Дзе б мы ні аказваліся, раз-пораз паўтараў:
  - Хутка будзем абедаць.
  Абедалі мы ў цэнтры горада, на тэрасе. Гуляў вугорскі квартэт. Дзядзька элегантна і міла патанцаваў з жонкай. Потым мы заўважылі, што Хелена стамілася.
  - Едзем у гатэль, - сказаў Леапольд, - я маю падарункі для цябе.
  У гасцініцы, улучыўшы момант, Хелена шапнула:
  - Не сярдуй. Ён добры, хоць і прымітыўны чалавек.
  Я страшэнна разгубіўся. Я і не ведаў, што яна гаворыць па-руску. Мне захацелася пагаварыць з ёй. Але было позна…
  Дадому я вярнуўся каля сямі. У руках у мяне быў пакет. У ім ціха булькаў адэкалон для мамы. Гальштук і запанкі я паклаў у кішэню.
  У холе было пуста. Рэйнхард важдаўся з калькулятарам.
  - Я хачу замяніць лінолеум, - сказаў ён.
  - Нядрэнная думка.
  - Давай вып'ем.
  - З задавальненнем.
  - Чаркі ўзялі хлопцы з чэшскага зямляцтва. Ты можаш піць з папяровых шкляначак?
  - Мне здаралася піць з футарала для акуляраў.
  Рэйнхард паважліва прыўзняў бровы.
  Мы выпілі па шклянцы брэндзі.
  - Можна тут і пераначаваць, - сказаў ён, - толькі канапы вузкія.
  - Мне даводзілася спаць у гінекалагічным крэсле.
  Рэйнхард паглядзеў на мяне з яшчэ большай павагай.
  Мы зноў выпілі.
  - Я не буду мяняць лінолеум, - сказаў ён. - Я перадумаў, бо свет асуджаны.
  - Гэта праўда, - сказаў я.
  - Сем анёлаў, якія маюць сем труб, ужо падрыхтаваліся.
  Нехта пастукаў у дзверы.
  - Не адчыняй, - сказаў Рэйнхард, - гэта конь бледны ... І вершнік, якому імя - смерць.
  Мы зноў выпілі.
  - Час, - кажу, - мама хвалюецца.
  - Будзь здаровы, - з цяжкасцю вымавіў Рэйнхард, - чао. І хай жыве сон! Бо сон - бяздзейнасць. А бяздзейнасць - адзіны маральны стан. Любая жыццядзейнасць ёсць гніенне... Чао!
  - Бывай. - сказаў я, - жыццё абсурднае! Жыццё абсурдна ўжо таму, што немец мне бліжэй роднага дзядзькі…
  З Рэйнхардам мы пасля гэтага бачыліся штодня. Шчыра кажучы, я нават не ведаю, як ён пракраўся ў гэтае апавяданне. Гаворка ішла зусім пра іншага чалавека. Аб маім дзядзьку Леа ...
  Так, лінолеўм ён усёткі замяніў…
  Леапольда я больш не бачыў. Некаторы час перапісваўся з ім. Затым мы з'ехалі ў Штаты. Перапіска заглухла.
  Трэба было б даслаць яму паштоўку да Калядаў…
   Раздзел пяты
  Спачатку цётка Мара была экспедытарам. Затым больш кваліфікаванай друкарскай работніцай, калі не памыляюся - лінатыпісткай. Яшчэ праз некаторы час - карэктарам. Пасля гэтага - сакратаром рэдакцыі.
  І потым усё жыццё яна рэдагавала чужыя кнігі.
  Цётка рэдагавала кнігі шматлікіх выдатных пісьменнікаў. Напрыклад, Тынянава, Зошчанка, Форш…
  Мяркуючы па аўтографах, Зошчанка ставіўся да яе добра. Усё дзякаваў ёй за сумесную працу…
  Цётка была эфектнай жанчынай. У яе армянскай, гарачай прыгажосці было нешта фальшывае. Як у горным пейзажы ці рамантычных вершах Лермантава.
  Цётка была назіральнай і дасціпнай. Валодала добрай памяццю. Многае з таго, што яна расказвала, я запомніў назаўжды. Узгадваецца, напрыклад, такі эпізод з яе жыцця.
  Аднойчы яна сустрэла на вуліцы Міхаіла Зошчанкі. Для пісьменніка ўжо надышлі цяжкія часы. Зошчанка, адвярнуўшыся, хутка прайшоў міма.
  Цётка дагнала яго і пытаецца:
  - Чаму вы са мной не павіталіся?
  Зошчанка ўсміхнуўся і кажа:
  - Прабачце. Я дапамагаю сябрам не вітацца са мной…
  Цётка рэдагавала Юрыя Германа, Карнілава, Сейфуліну. Нават Аляксея Талстога. І пра кожнага ведала нешта смешнае.
  …Форш гартала ў доме адпачынку кнігу скаргаў. Выявіў такі запіс: «У кашы раз-пораз трапляюцца разнастайныя лясныя казуркі. Нядаўна сустрэўся мне за вячэрай жук-караед...»
  - Як вы думаеце, - спытала Форш, - гэта скарга ці падзяку?..
  Пра Барыса Карнілава яна таксама расказала мне смешную гісторыю.
  …Мікалай Ціханаў збіраў матэрыялы для альманаха. Цётка была сакратаром гэтага выдання. Ціханаў папрасіў яе ўзяць у Карнілава вершы. Карнілаў даць вершы адмовіўся.
  - Клаў я на вашага Ціханава з прыборам, - заявіў ён.
  Цётка вярнулася і паведамляе галоўнаму рэдактару:
  - Карнілаў вершаў не дае. Клал, кажа, я на вас з ПРАБОРАМ…
  - З прыборам, - раздражнёна выправіў Ціханаў, - з прыборам. Няўжо цяжка запомніць?
  І пра Аляксея Талстога яна ведала шмат цікавага.
  …Раз высокі і грузны Аляксей Талстой ішоў па выдавецкім калідоры. Насустрач бегла мая цётка. Худзенькая і невысокая, яна з разбегу стукнулася Талстому галавой у жывот.
  - Ого! - сказаў Талсты, паціраючы жывот. - А калі б тут знаходзілася вока?!.
  Цётка ведала мноства смешных гісторый.
  Потым, самастойна, я даведаўся, што Барыса Карнілава расстралялі.
  Што Зошчанка ўславіў рабскую лагерную працу.
  Што Аляксей Талсты быў нягоднікам і крывадушнікам.
  Што Вольга Форш прапанавала весці летазлічэнне з моманту, калі нарадзіўся нейкі Джугашвілі (Сталін).
  Што Лявонаў спекуляваў дыванамі ў эвакуацыі.
  Што Вера Інбер патрабавала пакарання смерцю свайго стрыечнага брата (Троцкага).
  Што дапытлівы Паўленка хадзіў глядзець, як дапытваюць Мандэльштама.
  Што Юры Алеша здрадзіў свайму сябру Шастаковічу.
  Што пісьменнік Мірашнічэнка збіваў жонку роварнай помпай…
  І многае іншае.
  Цётка ж памятала, у асноўным, смешныя гісторыі. Я яе не вінавачу. Наша памяць выбарчая, як урна.
  Я думаю, мая цётка была добрым рэдактарам. Так мне казалі пісьменнікі, якіх яна рэдагавала. Хаця я не зусім разумею, навошта рэдактар патрэбны наогул.
  Калі пісьменнік добры, рэдактар быццам бы не патрабуецца. Калі дрэнны, то рэдактар яго не выратуе. Па-мойму, гэта зусім зразумела.
  Я ведаю, як мая цётка працавала з аўтарамі. Я часам прысутнічаў. Напрыклад, яна казала:
  - Юра, у цябе тут чатыры разы сустракаецца слова "прамазглый".
  - Сапраўды, - дзівіўся Юрый Паўлавіч Герман, - як гэта я не заўважыў?
  І ўсё ж я думаю, што рэдактар пісьменніку не патрабуецца. Нават добраму. А ўжо дрэннаму - тым больш.
  Быў, напрыклад, такі гістарычны выпадак. У адным са сваіх раманаў Дастаеўскі напісаў: «Побач знаходзіўся круглы стол авальнай формы…»
  Хтосьці прачытаў гэты сачыненне ў рукапісе і кажа:
  - Фёдар Міхайлавіч, вы абмовіліся, трэба было б выправіць.
  Дастаеўскі падумаў і сказаў:
  - Пакіньце так...
  Гогаль у ранніх аповесцях ужываў слова "шчакатурка". Неяк Аксакаў яму кажа:
  - Чаму гэта вы пішаце - "шчакатурка"?
  - А як трэба? - спытаў Гогаль.
  - Тынкоўка.
  - Не думаю, - сказаў Гогаль.
  - Паглядзіце ў слоўніку.
  Узялі слоўнік Даля. Паглядзелі, сапраўды - тынкоўка.
  У далейшым Гогаль нязменна пісаў - "тынкоўка". Але ў перавыданнях гэтае слова не выправіў.
  Чаму?
  Чаму Дастаеўскі не захацеў ліквідаваць відавочную агаворку? Чаму Аляксандр Дзюма назваў свой раман «Тры мушкецёры», хаця іх безумоўна чатыры?
  Такіх прыкладаў сотні.
  Відаць, памылкі, недакладнасці — нечым дарагія пісьменніку. А значыць, і чытачу.
  Як можна выправіць у Разанава: "Мы нічога такога не плакалі…"?
  Я б нават памылкі друку выпраўляў толькі з вядзёная аўтара. Не кажучы аб пунктуацыі. Пунктуацыю кожны аўтар вынаходзіць самастойна.
  Я думаю, цётка была добрым рэдактарам. Дакладней, добрым чалавекам, добразычлівым і разумным.
  Асабіста я добрых рэдактараў не сустракаў. Хаця сярод іх было шмат цудоўных людзей.
  Добрага рэдактара я сустрэў толькі аднойчы. Здаецца, на Ленфільме. Гэта была нейкая Хэлі Румо. Яна была эстонка і ледзь размаўляла па-руску. Слабое веданне мовы надавала яе выказванням асаблівую выразнасць. Яна казала:
  - Сцэнар добры. Значыць, яго не прымуць...
  У шасцідзесятыя гады я пачаў нешта пісаць. Паказаў сачыненні цётцы. Цётка знайшла ў маіх апавяданнях сотні памылак. Стылістычных, арфаграфічных і пунктуацыйных.
  Яна казала:
  - Тут напісана: "...сваяцтва цішыні і марозу..." Гэта недакладна. Мароз і цішыня - з'явы рознага парадку. Варта пісаць: "У лесе было марозна і ціха". Без выкрутасаў...
  - Як гэта - у лесе? – здзіўляўся я. - Дзеянне адбываецца ў штрафным ізалятары.
  - Ах, так, - гаварыла цётка...
  У тыя гады ёй даверылі літаратурнае аб'яднанне. З яго выйшла мноства добрых пісьменнікаў. Напрыклад, Гансоўскі і Пікуль.
  Сярод іншых у аб'яднанне прыйшоў Іосіф Бродскі. Цётка не прыняла яго. Аб вершах выказалася так:
  - Трызненне вар'ята!
  (Дарэчы, у паэзіі Бродскага ёсць і гэта.)
  Бродскага не прынялі. Затое прынялі шмат іншых. У Ленінградзе вельмі шмат паэтаў. Ёсць тры Някрасава — Уладзімір, Георгій і Барыс…
  Мая цётка была сябрам партыі. Я яе не вінавачу. Многія дастойныя і сумленныя людзі апынуліся ў шэрагах камуністычнай партыі. Яны не вінаватыя. Проста ім хацелася жыць лепей. Займаць больш высокія пасады…
  Зразумела, цётка перажывала, калі мучылі Ахматаву і Зошчанку. А калі труцілі Пастарнака, яна нават захварэла. Яна казала:
  - Гэта палітычна няправільны ход. Мы губляем свой прэстыж на Захадзе. Часткова перакрэсліваем заваёвы дваццатага з'езда…
  За шмат гадоў цётка сабрала цудоўную бібліятэку. На большасці яе кніг меліся аўтографы. Часцяком вельмі кранальныя і далікатныя.
  Маляўнічы аўтограф Валянціна Пікуля пачынаўся словамі:
  «Акушэрцы нашых душ…»
  Аўтограф фантаста Гансоўскага выглядаў наступным чынам:
  "Праз гады і прасторы вялікія - руку!.."
  Як нядаўна высветлілася, Гансоўскі быў стукачом. Данасіў на сваіх знаёмых.
  Пікуль таксама вызначыўся. Казаў на судзе Кірылу Уладзіміравічу Успенскаму:
  - Кірыл! Мы ўсё жадаем табе дабра, а ты працягваеш маніць!
  Успенскаму далі пяць гадоў у разгар лібералізму.
  А Пікулю - кватэру ў Рызе ...
  У старасці цётка шмат чытала. Кніг з аўтографамі не перачытвала. Каля яе ложка ляжалі томікі Ахматавай, Пастарнака, Баратынскага…
  Калі цётка памерла, бібліятэку адразу ж распрадалі. Папярэдне брат і яго жонка вырвалі лісты з аўтографамі. А то няёмка…
  Незадоўга да гэтага цётка прачытала мне вершы:
  Жыццё пройдзена да сярэдзіны,
  А я ўсё думаю, што горы ссуну,
  Палі засею, абрашу даліны,
  А жыццё даўно ўжо за палову…
  
  - Вершы адной паэткі, - усміхнулася цётка.
  Я думаю, яна сама іх напісала. Вершы, вядома, нязграбныя. Першы радок - літаральна цытата з Дантэ.
  І ўсё ж гэтыя вершы расчулілі мяне.
  Жыццё пройдзена да сярэдзіны,
  А я ўсё думаю, што горы ссуну…
  
  Цётка памылілася.
  Жыццё падыходзіла да канца.
  Выправіць памылкі друку было немагчыма…
   Раздзел шосты
  Біяграфія цёткінага мужа Арона цалкам адлюстроўвае гісторыю нашай дзяржавы. Спачатку ён быў гімназістам. Потым - рэвалюцыйным студэнтам. Потым - нядоўгі час - чырвонаармейцам. Потым - як гэта ні фантастычна гучыць - белапалякам. Потым зноў чырвонаармейцам, але ўжо больш сьвядомым.
  Калі грамадзянская вайна скончылася, дзядзька Арон паступіў на рабфак. Затым ён стаў нэпманам і, здаецца, часова разбагацеў. Затым кагосьці раскулачваў. Потым ён чысціў шэрагі партыі. Пасля яго самога вычысцілі. За тое, што ён быў нэпманам...
  На сходзе мой дзядзька вымавіў прамову. Ён сказаў:
  - Калі вы мяне выключыце, я павінен буду расказаць пра гэтую жонку. Што выкліча дзікі скандал. Карацей, вырашайце самі...
  Таварышы падумалі і вырашылі:
  «Выключыць!»
  Затым яго, праўда, аднавілі. Мала таго, дзядзька Арон так і не сядзеў.
  Ён стаў адміністрацыйным працаўніком. Ён быў дырэктарам нечага. Або намеснікам дырэктара па нейкай частцы…
  Сталіна мой дзядзька любіў. Любіў, як шалапутнага сына. Бачачы яго недахопы.
  Пласцінкі з прамовамі генералісімуса захоўваліся ў чырвоных альбомах. Былі такія альбомы са шнуркамі і рэльефным партрэтам правадыра…
  Калі Сталін апынуўся бандытам, мой дзядзька шчыра бедаваў.
  Затым ён пакахаў Малянкова. Ён казаў, што Малянкоў - інжынер.
  Калі Малянкова знялі, ён пакахаў Булганіна. Булганін валодаў знешнасцю глухога дарэвалюцыйнага паліцмайстра. А мой дзядзька родам быў якраз з глухменя, з Наварасійска. Магчыма, ён сапраўды кахаў Булганіна, які нагадваў яму ідалаў дзяцінства.
  Затым ён пакахаў Хрушчова. А калі Хрушчова знялі, мой дзядзька страціў каханне. Яму надакучыла дарма расходаваць свае пачуцці.
  Ён вырашыў пакахаць Леніна. Ленін даўно памёр, і зняць яго немагчыма. Нават запэцкаць як след і тое нялёгка. А значыць, немагчыма адабраць каханне…
  Пры гэтым мой дзядзька неяк ідэйна распусціўся. Ён пакахаў Леніна, а таксама пакахаў Салжэніцына. Сахарава ён таксама пакахаў. Галоўным чынам за тое, што Сахараў вынайшаў вадародную бомбу. Аднак не спіўся, а змагаецца за праўду.
  Брэжнева мой дзядзька не любіў. Брэжнеў здаваўся яму часовай з'явай (што не пацвердзілася)…
  У апошнія гады жыцця ён быў ці ледзь не дысідэнтам. Але дысідэнтам умераным. Уласава не прызнаваў. Салжаніцына паважаў выбарачна.
  Брэжневу мой дзядзька дасылаў ананімныя запіскі. Ён пісаў іх у ашчаднай касе фіялетавымі чарніламі. Да таго ж левай рукой і друкаванымі літарамі. Цыдулкі былі кароткія. Напрыклад:
  "Куды вядзеш Расію, монстар?"
  І подпіс:
  "Генерал Свірыдаў".
  Або:
  «БАМ - гэта фікцыя!»
  І подпіс:
  "Генерал Калюжны".
  Часам ён карыстаўся мастацкай формай:
  «Твае бровы прагнуць крыві!»
  І подпіс:
  «Генерал Нечыпарэнка»…
  Дзядзька хацеў вярнуцца да вытокаў ленінізму. А я не хацеў. Вось мы і лаяліся бясконца. Узровень палемікі быў невысокі.
  – Нямецкі шпіён, – казаў я пра Леніна.
  — Святатацец і дурань! – рэагаваў дзядзька ўжо на мой адрас.
  Мы закраналі даволі вузкае кола тэм: суд Лінча, падзенне нораваў, в'етнамская эпапея…
  Мой дзядзька жудасна злаваў:
  - Фашыст, - крычаў ён часам, - мацёры ўласавец!
  І раптам мой дзядзька памёр. Дакладней, цяжка захварэў. І вырашыў, што яму час паміраць. Яму было 76 гадоў.
  - Выклічце Сярожу. - папрасіў ён.
  Я адразу ж прыехаў. Дзядзька ляжаў на высокіх падушках, худы і бледны. Ён папрасіў усіх пайсці з пакоя.
  – Сяргей, – вельмі ціха вымавіў мой дзядзька, – я паміраю…
  Я маўчаў.
  - Я не баюся смерці, - працягваў мой дзядзька.
  Ён счакаў паўзу і загаварыў зноў:
  — Я сапраўды памыляўся… Пакутліва перажываў свае памылкі… І вось што я зразумеў. Тыя святыні, пад знакам якіх я жыў, аказаліся ілжывымі... Я пацярпеў ідэйны крах...
  Дзядзька папрасіў вады. Я паднёс кубак да яго вуснаў.
  - Сяргей, - працягваў мой дзядзька, - я заўсёды лаяў цябе. Я лаяў цябе, таму што баяўся. Я баяўся, што цябе арыштуюць. Ты вельмі неўстрыманы... Я крытыкаваў цябе, але ўнутрана згаджаўся. Ты павінен мяне зразумець. Сорак гадоў у гэтай... (тут дзядзька брудна вылаяўся) партыі. Шэсцьдзесят гадоў у гэтым... (тут дзядзька паўтарыў лаянку) дзяржаве...
  – Супакойся, – сказаў я.
  — … ператварылі мяне ў шлюху, — скончыў дзядзька.
  Ён зрабіў намаганьне і працягваў:
  - Ты заўсёды меў рацыю. Я пярэчыў, таму што баяўся за цябе. Прабач ...
  Ён заплакаў. Мне стала вельмі шкада яго. Але тут прыйшлі медработнікі і павезлі дзядзьку ў лякарню.
  Майго дзядзьку павезлі ў звычайную лякарню. Цётка думала, што яго павязуць у Свярдлоўскую.
  - Ты ж стары бальшавік, - казала яна.
  - Не, - пярэчыў мой дзядзька. - я не стары бальшавік.
  - Як гэта?
  - Стары бальшавік - канкрэтнае паняцце. Стары бальшавік - гэта хто ўступіў да трыццаць пятага года. А я ўступіў крыху пазней.
  Цётка не магла паверыць.
  - Значыць, ты не стары бальшавік?!
  - Не.
  - Усё роўна, - казала яна, - можа, і табе што-небудзь належыць?
  - Магчыма, - згаджаўся дзядзька, - магчыма, і мне нешта належыць. Напрыклад, яблык…
  Карацей, майго дзядзьку павезлі ў звычайную лякарню. Калі яго аглядаў які лечыць лекар, дзядзька спытаў:
  - Доктар, вы франтавік?
  - Так, - адказаў лекар, - я франтавік.
  - І я франтавік, - сказаў мой дзядзька, - адкажыце шчыра, як франтавік франтавіку, ці доўга я праляжу ў бальніцы?
  - Пры спрыяльным ходзе падзей - месяц, - адказаў лекар.
  - А пры неспрыяльным, - усміхнуўся дзядзька, - значна менш?
  Ён праляжаў у бальніцы тыдні тры. І яго прывезлі дадому.
  Я адразу ж яго наведаў.
  Мой дзядзька здаваўся сумным і ціхім. Нібы набыў нейкую вышэйшую мудрасць.
  Аднак калі я згадаў у размове Чэ Гевару, дзядзька насцярожыўся.
  - Авантурыст і гангстэр, - сказаў я.
  — Дармаед і дурань! - рэагаваў дзядзька. І далей з велізарным уздымам: - Пакажы мне добрую ідэю, якая ляжыць па-за камунізмам!
  Тут ён нечакана перапыніў сваю прамову. Відавочна, успомніў нашу перадсмяротную размову. Вінавата пакасіўся на мяне.
  Я прамаўчаў.
  З таго часу мы часта бачыліся і нязменна лаяліся. Дзядзька праклінаў рок-музыку, невяртальніка Барышнікава і генерала Андрэя Уласава. Я - бясплатную медыцыну, «Лебядзінае возера» і Фелікса Дзяржынскага.
  Потым мой дзядзька зноў захварэў.
  — Выклічце Сярожу, — папрасіў.
  Я адразу ж прыехаў. Дзядзька выглядаў прыгнечаны і бледным. На табурэтцы ля яго падгалоўя стаялі незлічоныя флаконы. Там жа інтымна ружавела ўстаўная сківіца.
  - Сяргей, - глуха вымавіў мой дзядзька.
  Я пагладзіў яго руку.
  - У мяне да цябе велізарная просьба. Дай слова, што выканаеш яе.
  Я кіўнуў.
  - Задушы мяне, - папрасіў дзядзька.
  Я разгублена маўчаў.
  - Мне надакучыла жыць. Я ня веру, што камунізм можа быць пабудаваны ў адной краіне. Я скаціўся ў балота трацкізму.
  - Не думай пра гэта, - сказаў я.
  - Ты гатовы выканаць маю просьбу?.. Я бачу, ты вагаешся... Вядома, я мог бы прыняць дваццаць таблетак снатворнага. Нажаль, гэта далёка не заўсёды прыводзіць да смерці… А калі мяне разаб'е параліч? І я стану для ўсіх яшчэ цяжэйшым клопатам? Таму я змушаны быў да цябе звярнуцца…
  - Перастань, - сказаў я, - перастань...
  — Я аддзякую табе, — сказаў мой дзядзька, — я завяшчаю табе сачыненні Леніна. Занясі іх у макулатуру і памяняй на «Бураціна»… Але спачатку задушы мяне.
  - Перастань, - сказаў я.
  - Вакол злосць і глупства, - сказаў мой дзядзька, - праўды няма…
  - Супакойся.
  - Ведаеш, чаму я мучаюся? - працягваў ён. - Калі мы жылі ў Наварасійску, там быў плот. Высокі карычневы плот. Я кожны дзень праходзіў міма гэтага плота. А што было ўсярэдзіне, не ведаю. Не спытаў. Я не думаў, што гэта важна... Якое бязглуздае і недарэчнае жыццё! Значыць, ты адмаўляешся?
  - Перастань, - сказаў я.
  Дзядзька адвярнуўся і замоўк.
  Праз два тыдні ён ачуняў. І мы зноў жудасна пасварыліся.
  - Балван! - крычаў мой дзядзька. - Ты не хочаш зразумець! Ідэя камунізму, скампраметаваная бяздарнымі адэптамі, па-ранейшаму геніяльная! Нездарма камуністычную ідэалогію падзяляюць мільёны людзей!
  - Хто яе падзяляе?! - казаў я. - Ды ніводны разважны чалавек!
  - Значыць, не падзяляюць? — чырванеў дзядзька. - Не падзяляюць і маўчаць? Значыць, усё вакол крывадушнікі?!.
  - Ідэалогію зусім не абавязкова падзяляць, - казаў я, - яе або прымаюць, або не прымаюць. Гэта як турма: падабаецца не падабаецца – сядзі…
  - Балван! - крычаў мой дзядзька. - Уласавец, фарцоўшчык!
  Каля ўзгалоўя яго вісеў невялікі партрэт Салжаніцына. Калі прыходзілі госці, дзядзька яго здымаў…
  Гэта паўтаралася зноў і зноў. Дзядзька хварэў, потым здаравеў. Мы сварыліся. Потым мірыліся. Ішлі гады. Ён зусім пастарэў. Не мог хадзіць. Я быў да яго вельмі прывязаны...
  Як я ўжо казаў, біяграфія майго дзядзькі адлюстроўвае гісторыю нашай дзяржавы… Нашай каханай і жахлівай краіны…
  Потым мой дзядзька ўсё ж памёр. Шкада...
  А мне не дае спакою высокі карычневы плот…
   Раздзел сёмы
  З ранняга дзяцінства маё выхаванне было палітычна тэндэнцыйным. Маці, напрыклад, глыбока пагарджала Сталіна. Больш за тое, ахвотна і публічна выказвала свае пачуцці. Праўда, у некалькі арыгінальнай канцэпцыі. Яна паўтарала:
  - Грузін прыстойным чалавекам быць не можа!
  Гэтаму яе навучылі ў армянскім квартале Тбілісі, дзе яна расла.
  Бацька мой, наадварот, адчуваў павагу да правадыра. Хаця ў бацькі якраз былі важкія прычыны ненавідзець Сталіна. Асабліва пасля таго, як расстралялі дзеда.
  Можа, бацька і ненавідзеў тыранію. Але пры гэтым адчуваў павагу да яе маштабаў.
  Увогуле, тое, што Сталін - забойца, маім бацькам было добра вядома. І сябрам маіх бацькоў - таксама. У хаце толькі пра гэта і казалі.
  Я не разумею аднаго. Чаму мае звычайныя бацькі ўсё ведалі, а Эрэнбург - не?
  У шэсць гадоў я ведаў, што Сталін забіў майго дзеда. А ўжо да моманту заканчэння школы ведаў усё.
  Я ведаў, што ў газетах пішуць няпраўду. Што за мяжой простыя людзі жывуць багацей і весялей. Што камуністам быць сорамна, але выгадна.
  Гэта зусім не значыць, што я быў глыбакадумным юнаком. Хутчэй, наадварот. Проста мне гэта сказалі бацькі. Дакладней, мама.
  Бацька мяне амаль не выхоўваў. Тым больш што яны з маці неўзабаве развяліся.
  Жылі мы ў агіднай камуналцы. Доўгі пахмурны калідор метафізічна заканчваўся прыбіральняй. Шпалеры каля тэлефона былі спярэшчаныя малюнкамі - гнятлівая хроніка камунальнай падсвядомасці.
  Маці-адзіночка Зоя Свістунова малявала палявыя кветкі.
  Жыццялюбны інжынер Гордан Барысавіч Аўсяннікаў старанна рэтушаваў жаночыя ягадзіцы.
  Неразумны палкоўнік Ціхаміраў маляваў ваенныя эмблемы.
  Тэхнік Харын - бутэлькі з чаркамі.
  Эстрадная спявачка Жураўлёва прайгравала скрыпічны ключ, які нагадваў вуха.
  Я маляваў пісталеты і шаблі…
  Наша кватэра ці наўрад была тыповай. Засяляла яе галоўным чынам інтэлігенцыя. Бойкі не было. У суп адзін аднаму не плявалі. (Хоць ручацца цяжка).
  Гэта не азначае, што тут панавалі вечны мір і дабрабыт. Таемная вайна не сціхала. Каструля, поўная ўзаемнага раздражнення, стаяла на павольным агні і ціха булькала...
  Маці працавала карэктарам у тры змены. Часам клалася позна, часам рана. Часам спала днём.
  Па калідоры бегалі дзеці. Грукаў ваеннымі ботамі Ціхаміраў. Цягнаў свой ровар няўдачнік Харын. Рэпеціравала Жураўлёва.
  Маці не высыпалася. А праца ў яе была адказная. (Ды яшчэ пры жыцці Сталіна.) За любую памылку друку можна было сесці ў турму.
  Ёсць у газетнай справе адна заканамернасць. Варта прапусціць адзіную літару - і канец. Абавязкова атрымаецца або непрыстойнасць, або - горш таго - антысаветчына. (А бывае і тое і другое разам.) Узяць, да прыкладу, загаловак: "Загад галоўнакамандуючага".
  "Галоўнакамандуючы" - такое доўгае слова, шаснаццаць літар. Трэба ж прапусціць менавіта літару "л". А так найчасцей і бывае.
  Або: "Камуністы асуджаюць рашэнні партыі" (замест - "абмяркоўваюць").
  Або: «Бальшавіцкая катарга» (замест - «кагорта»).
  Як вядома, у нашых газетах толькі памылкі друку праўдзівыя.
  Апошнія 20 гадоў за гэта не расстрэльваюць. Маці працавала карэктарам трыццаць гадоў таму.
  Яна зусім не высыпалася. Цэлымі днямі пакутліва змагалася за цішыню.
  Аднойчы не вытрымала. Павесіла адчайны лозунг на сваіх дзвярах:
  «Тут адпачывае паўтруп. Выконвайце цішыню!»
  І раптам наступіла цішыня. Гэта было нечакана і дзіўна. Ціхаміраў блукаў па калідоры ў шкарпэтках. Хапаў усіх за рукі і шыпеў:
  - Ціха! У Даўлатавай начуе палітрук!
  Палкоўнік радаваўся, што маці набыла нарэшце асабістае шчасце. Ды яшчэ з ідэйна вытрыманым таварышам. Акрамя таго, палітрук выклікаў асцярогі. Мог апынуцца старэйшым за Ціхамірава па воінскім званні…
  Цішыня працягвалася тыдзень. Затым падман быў раскрыты.
  Нарадзілася маці ў Тбілісі. У дзяцінстве займалася музыкай. Нейкая руская дама вучыла яе бясплатна.
  Жыць было весела. Па-першае - поўдзень. Да таго ж - чацвёра дзяцей у сям'і.
  Сястра Мара была свавольніцай і разумніцай. Сястра Анэля - злюкай і капрызулямі. Брацік Рома - забіякам і забіякай. Маці здавалася найбольш пасрэдным дзіцём...
  Шапэнгаўэр пісаў, што людзі абсалютна не мяняюцца.
  Якім жа чынам цётка Мара ператварылася ў строгага літаратурнага рэдактара?
  Чаму хуліган і задзіра дзядзька Рома стаў ардынарным чыноўнікам?
  Чаму капрызная злюка Анэля вырасла самай добрай, сумленнай і непатрабавальнай? Бездакорнай настолькі, што пра яе сумна пісаць?
  А мама - жыве ў капіталістычных джунглях, чытае «Рэха» і ў супермаркеце пераходзіць ад бездапаможнасці на грузінскую мову?
  Пра яе маладосць я ведаю зусім няшмат. У трыццатыя гады сёстры пакінулі Грузію. Абгрунтаваліся ў Ленінградзе.
  Цётка Анэля паступіла на факультэт замежных моў.
  Цётка Мара працавала ў выдавецтве.
  Маці падала дакументы ў кансерваторыю. І паралельна ў тэатральны інстытут. Здавала іспыты адначасова. (Тады гэта дазвалялася.) І яе прынялі ў абедзве ўстановы. Маці кажа - тады ўсіх прымалі. Стваралася новая бескласавая інтэлігенцыя.
  Быў абраны тэатральны інстытут. Думаю, што дарма.
  Творчых прафесій увогуле трэба пазбягаць. Не можаш пазбегнуць, тады іншае пытанне. Тады проста выйсця няма. Значыць, не ты яе абраў, а яна цябе…
  Маці працавала ў тэатры некалькі гадоў. У нямногіх рэцэнзіях, якія я чытаў, яе хвалілі.
  І калектыў, што называецца, яе паважаў. Акцёр Бернацкі, напрыклад, казаў:
  - Добра было б Донату морду набіць!.. Ды Норку шкада…
  Донат - гэта мой бацька. Які рэагаваў наступным чынам:
  - З такой асобай, як у Жэні Бярнацкага, з дому не выходзяць...
  Потым нарадзіўся я. Бацька і маці часта сварыліся. Потым разышліся. А я застаўся.
  Было ўжо не да гастроляў. І маці кінула тэатр.
  І правільна. Я назіраў многіх яе знаёмых, якія да смерці належалі тэатру. Гэта быў свет абражаных самалюбстваў, растаптаных амбіцый, бясконцых ганьбавання чужой гульні. Гэта былі жабракі, помслівыя і зайздросныя людзі...
  Мама стала карэктарам. І нават выдатным карэктарам. Відавочна, быў у яе талент да гэтай справы. Бо граматыкі яна не ведала зусім. Затое валодала карэктарскім нюхам. Такое часам здараецца.
  Я думаю, яна была прыроджаным карэктарам. У яе, калі можна так сказаць, было этычнае пачуццё правапісу. Яна, напрыклад, казала пра кагосьці:
  - Ведаеш, ён з тых, хто піша «наогул» праз злучок…
  Што азначала крайнюю меру маральнага падзення.
  Аб чалавеку ж пустым, легкадумным, але сімпатычным гаварылася:
  — Так, бабулька праз «е»…
  Маці з раніцы да ночы працавала. Я вельмі шмат еў, я рос. Маці ж харчавалася ў асноўным бульбай. Гадоў да сямнаццаці я быў абсалютна ўпэўнены, што маці аддае перавагу бульбе ўсяму астатняму. (Тут, у Нью-Ёрку, канчаткова стала ясна, што гэта не так…)
  Кватэра была сумная, хоць і шматлюдная. Падзеі адбываліся вельмі рэдка.
  Аднойчы да палкоўніка Ціхамірава наляцеў далёкі сваяк - Сучкоў. Рослы нязграбны малы з пасёлка Дулева.
  - Дзядзька, - сказаў ён ужо на парозе, - акажыце матэрыяльнае садзейнічанне ў якасці трох рублёў, Інакш пайду няправільнай дарогай…
  - Адзін няправільны крок ты ўжо зрабіў, - выказаўся Ціхаміраў, - бо просіш грошай. А грошай у мяне няма. Так што не разлічвай...
  Пляменнік сеў на камунальны куфар і заплакаў. Так ён прасядзеў да абеду.
  Нарэшце маці сказала:
  - Заходзьце. Вы, мусіць, згаладаліся?
  - Даўно, - пацвердзіў Сучкоў.
  Ён пасяліўся ў нас. Без канца еў і гуляў па Ленінградзе. Вечарамі піў гарбату і глядзеў тэлевізар. Ён убачыў тэлевізар упершыню.
  Палкоўнік Ціхаміраў трымаўся нейтральна. Толькі перастаў вітацца з мамай.
  Нарэшце маці спытала:
  - Валодзя, якія твае планы?
  Сучкоў уздыхнуў:
  — Мне б грошай здабыць на падручнікі... І на дровы... Вучыцца хачу, — скончыў ён з інтанацыяй маладога Ламаносава.
  І строга дадаў:
  - А то, баюся, пайду няправільнай дарогай.
  Маці заняла для яго ў суседкі пятнаццаць рублёў. Купіла Сучкову білет на цягнік.
  За сорак хвілін да ад'езду Валодзя папрасіў чаю.
  Ён піў кубак за кубкам, раствараючы ў кіпені бязмежную колькасць цукру. Так, нібы хацеў цалкам вычарпаць нечаканую добразычлівасць навакольнага свету.
  - Глядзі, не спазніся, - трывожна казала мама.
  Сучкоў выціраў твар газетай, нязменна адказваючы:
  - Нешта да вады пацягнула...
  І маці не вытрымала:
  — Дык ідзі і ўтапіс! - закрычала яна.
  Чужы сваяк нахмурыўся. Дакорліва паглядзеў на маці.
  Запанавала цяжкая паўза.
  — Якія вы дробязныя, Нона Сцяпанаўна, — папракнуў будучы Ламаносаў, блытаючы зараз — імя, імя па бацьку, факты…
  Ён устаў. Акінуў трагічным поглядам каўбасу і цукар, расправіў плечы і пакрочыў няслушнай дарогай…
  Так мы і жылі.
  І вечна я дастаўляў маці засмучэнні.
  Спачатку я дрэнна вучыўся. Дрэнна і разнастайна. Гэта значыць, часам я раптам станавіўся ўдзельнікам якой-небудзь раённай хімічнай алімпіяды. А потым зноў ішлі суцэльныя двойкі. Нават па літаратуры.
  У 54-м годзе я стаў пераможцам усесаюзнага конкурсу юных паэтаў. Нас было трое пераможцаў - Лёня Дзятлаў, Саша Макараў і я. Пасля Лёня Дзятлаў спіўся. Макараў перакладае з мовы комі. А я ўвогуле невядома чым займаюся. Але тады мы былі пераможцамі. Прэміі нам уручаў Самуіл Якаўлевіч Маршак.
  Конкурс абмінуў. І зноў пайшлі двойкі. Прычым не за вальнадумства, а за тупасць. Я бязбожна спісваў прымітыўныя класныя працы. А «Маладую гвардыю» не чытаў да гэтага часу. (І зараз ужо не прачытаю…) Карацей, вучыўся я дрэнна. Сяброў са школьным закідам. Больш за тое, курыў і нават крыху выпіваў.
  Ва ўніверсітэце я таксама займаўся дрэнна. Затое ўвесь час пагражаў маці жаніцьбай. Прычым бог ведае на кім...
  Потым мяне забралі ў войска.
  Служыў я таксама дрэнна. Я быў пазбаўлены малайцаватасці. Так і праслужыў да канца з нячышчанай бляхай.
  Затым мяне дэмабілізавалі.
  Я пачаў працаваць у шматтыражных газетах. Раз-пораз пераходзіў з месца на месца. Ды яшчэ пачаў пісаць апавяданні.
  Апавяданні, натуральна, не друкавалі. Я пачаў больш піць. Маска непрызнанага генія неяк аблягчала існаванне.
  І сябры з'явіліся адпаведныя. Барадатыя, загадкавыя і змрочныя. Акрамя таго, яны не мылі рук пасля прыбіральні, а маці да гэтага ставілася строга. Ці ледзь не стражэй, чым да правапісу.
  Калі сябар ішоў у прыбіральню, маці замірала. Па змене тэмбраў якая льецца вады ўсталёўвала, мые ён рукі ці не. Маці чакала і прыслухоўвалася. Спачатку было ціха. Затым з магутным грукатам падала вада з бака. І адразу расчыняліся дзверы - значыць, не мыў ...
  Маці пачынала паддобрывацца і мітусіцца:
  - Мусіць, скончылася мыла? Даць вам чысты ручнік?
  Маці задавала навадныя пытанні. Настойліва спрабавала прымусіць сябра да гігіены.
  Сябар адказваў:
  - Не турбуйцеся. Усё нармальна…
  А некаторыя толькі са здзіўленнем паднімалі бровы.
  Калі сябар затрымліваўся, калі грукатлівы струмень змяняўся цурчаннем вадаправоднага крана, маці расквітала. Яна прыслухоўвалася да цішыні, якая наступіла затым. Улоўлівала шоргат ручніка.
  Яна прапаноўвала такому госцю каву. Гутарыла з ім пра Рахманінава...
  Але гэта здаралася рэдка. Карацей, тыя яшчэ былі сябры...
  Іх таксама не друкавалі. Мае сябры рэагавалі на гэта балюча і шумна. Яны пілі мацаванае віно і лічылі адзін аднаго геніямі. Амаль усе мае сябры былі геніямі. А іншыя былі геніямі адразу ў некалькіх абласцях. Напрыклад, Саша Кандратаў быў геніем у матэматыцы, лінгвістыцы, паэзіі, фізіцы і цыркавым мастацтве. На мезе яго красаваўся самаробны алавяны пярсцёнак у форме чэрапа.
  Маці сімпатызавала сябрам, падкормлівала іх. Выслухоўвала выхвальныя, вар'яцкія выліванні.
  Яна адлюстроўвала натоўп. (Які ж геній без натоўпу, без чэрні?!.) Яна наўмысна задавала наіўныя пытанні. Як бы рабіла выкрыкі з перапоўненай залы.
  - Скажыце, Паўстоўскі таленавіты? - цікавілася яна.
  - Паўстоўскі? Дзярмо? - акадэмічна рэагаваў суразмоўца.
  - А Катаеў?
  - Поўнае дзярмо...
  У 76-м годзе тры мае апавяданні былі апублікаваныя на Захадзе. З гэтага часу савецкія выданні былі для мяне зачыненыя. (Як, зрэшты, і да гэтага.) Я быў адначасова ганарлівы і перапалоханы.
  Сябры рэагавалі складана. Адны перасцерагалі:
  - Вось убачыш, цябе пасадзяць. Прышыюць якую-небудзь крымінальшчыну, і будзь здаровы!..
  Іншыя выказваліся так:
  - Надрукавалі, а што з таго? Тыражы на Захадзе мікраскапічныя. Тамака не заўважаць. І тут усе дарогі зачыняць…
  Трэція як быццам асуджалі:
  - Пісьменнік павінен выдавацца на радзіме...
  І толькі маці ўсё паўтарала:
  - Як я рада, што цябе нарэшце друкуюць!..
  Затым пайшлі непрыемнасці. Мяне адусюль выгналі. Пазбавілі самай дробнай халтуры.
  Я ўладкаваўся вартаўніком на нейкую дурную баржу - і адтуль выгналі.
  Я пачаў вельмі шмат піць. Жонка і дачка з'ехалі на Захад. Мы засталіся ўдваіх. Дакладней - утрох. Мама, я і сабака Глаша.
  Пачалося форменнае цкаванне. Я абвінавачваўся па трох артыкулах крымінальнага кодэксу. Дармаедства, непадпарадкаванне ўладам, «іншая халодная зброя».
  Усе тры абвінавачанні былі ліпавыя.
  Міліцыя з'яўлялася амаль кожны дзень.
  Але я і тут прыняў ахоўныя меры.
  Жылі мы на пятым паверсе без ліфта. У акне насупраць увесь час тырчаў Гена Сахно. Гэта быў які спіўся журналіст і, як шматлікія алкашы, чалавек асляпляльнай высакароднасці. Цэлымі днямі глушыў партвейн каля акна.
  Калі да нашага пад'езда ішла міліцыя, Гена здымаў слухаўку.
  - Блядзі ідуць, - лаканічна паведамляў ён.
  І я адразу замыкаў дзверы на клямку.
  Міліцыя сыходзіла ні з чым. Гена Сахно атрымліваў сумленна зароблены рубель.
  Так мы і жылі.
  Маці ўсё паўтарала:
  - Я рада, што цябе нарэшце друкуюць…
  Пасля мяне нечакана пасадзілі ў Каляеўскую турму. Падрабязнасці выкладаць не хочацца. Скажу толькі адно - у турме мне не спадабалася.
  Раней я казаў старэйшаму брату:
  - Ты сядзеў у лагеры... Я служыў у лагеры... Якая розніца? Гэта адно і тое ж…
  Цяпер я зразумеў. Гэта зусім адно і тое ж. А падрабязнасці выкладаць не хочацца...
  Пасля мяне нечакана выпусцілі. І прапанавалі з'ехаць. Я пагадзіўся.
  Я нават не пытаўся, ці гатова да ад'езду маці. Мяне ўразіла, што ёсць сем'і, у якіх гэтая праблема вырашаецца доўга і трагічна.
  З Глашам таксама не было клопату. Прыйшлося заплаціць за яе нейкія грошы. Па два шэсцьдзесят за кілаграм яе вагі. Глашу ацанілі крыху даражэй за свініну. І значна танней за нотатэнію…
  Цяпер мы ў Нью-Ёрку, і ўжо не растанемся. І перш не раставаліся. Нават калі я надоўга з'яжджаў…
   Раздзел восьмы
  Бацька мой заўсёды любіў пакрасавацца. Вось і стаў акцёрам.
  Жыццё здавалася яму грандыёзным тэатралізаваным паказам, Сталін нагадваў шэкспіраўскіх зладзеяў. Народ маўчаў, як у «Гадунове».
  Гэта была не камедыя і не трагедыя, а драма. Дабро ў канчатковым рахунку перамагала над злом. Нізінныя парывы ўраўнаважваліся высокім запалам. Ішлі ў адной запрэжцы радасць і смутак. Цэнтральны герой аказаўся на вышыні.
  Цэнтральным героем быў ён сам.
  Я думаю, у майго бацькі былі здольнасці. Ён спяваў куплеты, не маючы музычнага слыху. Танчыў, быўшы няскладным габрэйскім падлеткам. Мог адлюстраваць храбраца. Гэта і ёсць ліцадзейства…
  Уладзівасток быў тэатральным горадам, падобным на Адэсу. У партовых рэстаранах хуліганілі замежныя маракі. У гарадскіх садах гучала афрыканская музыка. Па галоўнай вуліцы - Святланцы - фланіравалі фарсістыя ў атрутна-зялёных штанах. У кавярнях абмяркоўвалася апошняе самагубства з-за непадзеленага кахання…
  Дзед Ісаак быў тэатральнай асобай. Былы гвардзеец, атлет і гуляка, ён крыху пагарджаў сыноў. Адзін пісаў вершы. Другі граў на сцэне. Найбольш слушным і практычным аказаўся малодшы, Леапольд. Васемнаццаці гадоў ён назаўжды бег з дому.
  Бацька мой таксама пісаў вершы. І гаворка ў іх ішла аб цязе да смерці. У чым выяўляўся, я думаю, лішак жыццёвых сіл. Вершы захаплялі яго як элемент тэатральнага паказу.
  І яшчэ ён пакахаў тэніс. У тэнісістаў было эфектнае спецадзенне. Судзейства вялося на англійскай мове…
  Як многія глухія юнакі, бацька і яго браты пацягнуліся ў сталічныя гарады. Міхаіл з'ехаў у Ленінград удасканальваць паэтычны талент. Донат рушыў услед за ім. Размашысты Леапольд апынуўся ў Шанхаі.
  Мой бацька паступіў у тэатральны інстытут. Як прадстаўнік новай інтэлігенцыі даволі хутка яго скончыў. Стаў рэжысёрам. Усё ішло добра.
  Яго прынялі ў акадэмічны тэатр. Ён працаваў з Віньенам, Толубеевым, Чаркасавым, Адашэўскім.
  Я бачыў станоўчыя рэцэнзіі на ягоныя спектаклі.
  Бачыў я і адмоўныя рэцэнзіі на спектаклі Меерхольда. Яны былі напісаны прыкладна ў тыя ж гады.
  Затым надышлі трывожныя часы. Сябры маіх бацькоў сталі нечакана знікаць.
  Маці праклінала Сталіна. Бацька разважаў па-іншаму. Бо знікалі самыя пасрэдныя людзі. І ў кожным акрамя добрых якасцяў былі істотныя недахопы. У кожным, калі добра падумаць, было нешта адмоўнае. Нешта такое, што давала магчымасць прымірыцца са стратай.
  Калі забралі хормайстра Ляліна, які жыў ніжэй паверхам, бацька прыгадаў, што Лялін быў антысемітам. Калі арыштавалі філолага Рагінскага, то высветлілася, што Рагінскі - піў. Канферансье Зацэпін нетактоўна абыходзіўся з жанчынамі. Грымер Сідзельнікаў наогул аддаваў перавагу мужчынам. А кінадраматург Шапіра, будучы яўрэем, трымаўся з неверагодным апломбам.
  Гэта значыць здзяйснялася драма, загана ў якой быў пакараны.
  Затым арыштавалі дзеда - проста так. Для бацькі гэта было поўнай нечаканасцю. Бо дзед быў відавочна добры чалавек.
  Зразумела, у дзеда былі слабасці, але мала. Прытым асабліва асабістага характару. Ён шмат еў...
  Драма перарастала ў трагедыю. Мой бацька разгубіўся. Ён зразумеў, што смерць блукае недзе непадалёк. Што цэнтральны герой знаходзіцца ў небяспецы. Як у трагедыях Шэкспіра.
  Потым майго бацьку выгналі з тэатра. Ды і як было не выгнаць, прытрымліваючыся яго ж тэорыі. Габрэй, бацька расстраляны, малодшы брат за мяжой і гэтак далей.
  Бацька пачаў пісаць для эстрады. Ён складаў фельетоны, куплеты, мініяцюры, інтэрмедыі. Ён стаў прафесійным рэпрызёрам і цэлымі днямі выдумляў жарты. А гэты занятак, як вядома, начыста пазбаўляе чалавека аптымізму.
  Адну яго вершаваную рэпрызу я запомніў назаўжды:
  Бачыць зава давялося,
  Наш заўмаг моцны, як лось,
  Толькі вось ужо дзесяць гадоў
  Ласасіны ў чараўніку няма…
  
  Я спытаў бацьку, што ўсё гэта значыць? Як звязаны паняцці ў гэтым вар'яцкім чатырохрадкуі?
  Бацька раззлаваўся і закрычаў трагічным высокім голасам:
  - Ты не ўлоўліваеш сутнасці! Ты проста пазбаўлены пачуцця гумару!
  Ён задумаўся. Адасобіўся хвілін на сорак. І затым пераможна абвясціў новы варыянт:
  Наш заўмагам малайчына,
  Як салёны агурок,
  Толькі вось ужо дзесяць гадоў
  Агуркоў у сельмаге няма…
  
  - Ну як? - спытаў ён.
  - Агуркі прадаюцца на кожным кроку, - сказала маці.
  - Ну і што?
  - А тое, што гэта - не жыццёва.
  - Што не жыццёва? Што менавіта - не жыццёва?
  - Ды гэта - "агуркоў у сельмаге няма ...". Ты б лепш напісаў пра ялавічныя сардэлькі.
  Бацька схапіў сябе за валасы і крыкнуў:
  - Пры чым тут сардэлькі?! Я вам не хатняя гаспадыня! Ваша пошлая жыццё мяне зусім не цікавіць!.. "Не жыццёва!" - паўтараў бацька, замыкаючыся ў сваім кабінеце...
  Я ведаў, што ён таемна піша лірычныя вершы. Праз дваццаць год я іх прачытаў. Нажаль, яны мне не спадабаліся.
  Яго эстрадныя рэпрызы былі лепшыя. Напрыклад, выходзіць канферансье і аб'яўляе:
  — Зараз Рубіна Калантаран выканае мексіканскую песеньку «Пунсовая кветка». Вось яе змест. Хуаніта падарыў мне пунсовую кветку. Я бядняк, сказаў Хуаніта, і не магу падарыць табе жамчужныя каралі. Дык вазьмі ж хоць гэтую кветку!.. Хуаніта, сказала я, ты падарыў мне нешта большае, чым жамчужныя каралі. Ты падарыў мне сваё каханне!.. Дык вось - Рубіна Калантаран! Мексіканская песенька «Пунсовая кветка»! Песня выконваецца НА РУСКАЙ МОВЕ!..
  У зале смяяліся, я гэта памятаю...
  У бацькі была рамантычная знешнасць. У яго твары адчувалася нейкая неабгрунтаваная, залішняя прадстаўнічасць. Ён выглядаў маладжавым, даволі элегантным. І ўсё ж здаваўся жыхаром горкаўскай начлежкі. Ён нагадваў зараз - Пушкіна і амерыканскага беспрацоўнага.
  Вядома, бацька выпіваў. Мабыць, не больш за іншыя. Але неяк заўважнае. Карацей, яго лічылі п'яніцам, і дарма. Яго артыстызм і ў цвярозым стане крыху эпатаваў публіку…
  Бацька быў пастаўшчыком каламбураў і жартаў. Маці валодала пачуццём гумару. (Дыстанцыя - як паміж булачнікам і галадоўнікам.) Такія розныя людзі суіснаваць не могуць, гэта ясна.
  Як усе легкадумныя мужчыны, бацька быў лагодным чалавекам. Маці - нестрыманым і рэзкім. Яе выключная прыстойнасць не дапускала кампрамісаў. Любы яе жэст прымаў характар самаахвяравання. У бязлітасным святле яе маральнай чысціні недахопы бацькі катастрафічна выяўляліся.
  Яны развяліся, калі мне было восем гадоў…
  Такім чынам, культ асобы, вайна, эвакуацыя. Затым - развод, халтура, жанчыны... Рэстаран Палаца мастацтваў...
  Яго ўвесь час атачалі нейкія непрэзентабельныя асобы. Хаця сам ён быў цалкам прыстойны чалавек. А ў грашовых адносінах - так проста педантычны.
  Мне імпанавала яго паблажлівасць да людзей. Чалавека, які звольніў яго з тэатра, маці ненавідзела ўсё жыццё. Бацька ж па-сяброўску выпіваў з ім праз месяц…
  Ішлі гады. Сын падрос. Правадыра выкрылі. Дзед быў рэабілітаваны, як гаворыцца - "за адсутнасцю складу злачынства".
  Бацька акрыяў духам. Яму здавалася, што надыходзіць трэці, заключны акт жыццёвай драмы. І што дабро нарэшце пераможа. Можна сказаць, ужо перамагло...
  Ён другі раз ажаніўся. Яго пакахала маладая сімпатычная жанчына-тэхнік. Магчыма, яна прыняла яго за геніяльнага дзівака. Такое часам здараецца...
  Карацей, справы папраўляліся. Уяўленне набірала страчаны тэмп. Аднаўляліся парушаныя законы класічнай драмы.
  І што ж далей? Нічога асаблівага. Дзяржавай кіравалі нейкія невыразныя, пазбаўленыя індывідуальнасці правадыры. У мастацтве панавала змрочная, бясколерная аднадушнасць.
  Людзей нібы не расстрэльвалі. І нават не саджалі. Дакладней, саджалі, але рэдка. І прытым за нейкія рэальныя дзеянні. Ці, прынамсі, за неасцярожныя публічныя выказванні. Карацей, за справу. Не тое што раней...
  Тым не менш пры Сталіне было лепш. Пры Сталіне выдавалі кніжкі, пасля расстрэльвалі аўтараў. Цяпер пісьменнікаў не расстрэльваюць. Кніжак не выдаюць. Яўрэйскіх тэатраў не закрываюць. Іх проста няма…
  Спадчыннікі Сталіна расчаравалі майго бацьку. Ім не хапала велічы, бляску, тэатральнасці. Мой бацька гатовы быў прымірыцца з тыраніяй, але з тыраніяй - усходняй, маляўнічай і ваўкаватай.
  Ён перакананы быў, што Сталіна пахавалі дарма. Яго нельга было хаваць як звычайнага смяротнага. Не трэба было пісаць пра яго хваробу, пра кровазліццё ў мозг. Ды яшчэ публікаваць нейкі недарэчны аналіз мачы.
  Трэба было заявіць, што Сталін узняўся. Нават проста напісаць - знік. І ўсё б паверылі. І працягвала б існаваць вялікая легенда. Чым Сталін горшы за гэтага малога з Назарэта?!.
  А так - стаяць у Маўзалея незадаволеныя раскормленыя дзядзькі. З выгляду - прыбраныя пенсіянеры ...
  Жыццё рабілася ўсё больш цьмяным і аднастайным. Нават зладзейства насіла нейкі будзённы, маркотны характар. Дабро перараджалася ў безуважнасць. Пра добрых людзей казалі – гэты не стукае…
  Я не памятаю, каб мой бацька сур'ёзна цікавіўся жыццём. Яго цікавіў тэатр. За нагрувашчваннем бацькоўскіх слоў, учынкаў, думак ледзь угадвалася чыстая, недарэчная душа.
  Узгадваецца ягоная размова з пісьменнікам Мінчкоўскім. Мінчкоўскі выпіў і сказаў:
  — Донат, уяві сабе, я быў інфарматарам.
  Бацька абурыўся:
  - Я больш не падам табе рукі!
  Мінчкоўскі патлумачыў:
  - Я добрых людзей не закладваў. Толькі дрэнных.
  Мой бацька на секунду задумаўся і вымавіў:
  - Хто ж цябе, Аркадзь, паставіў суддзёй? Што значыць - дрэнныя, добрыя? Чаму гэта рашаў менавіта ты? Хіба ты Хрыстос?!. (Апошняя фраза, я ўпэўнены, калі-небудзь залічыцца майму бацьку.)
  Мінчкоўскі зноў растлумачыў:
  - Дрэнныя - гэта тыя, якія сяброў не частуюць... Якія п'юць у адзіночку...
  - Тады яшчэ нічога, - сказаў мой бацька.
  У тыя гады ён быў ці ледзь не дацэнтам музычнай вучэльні, дзе па ім ініцыятыве стварылі эстрадны клас.
  Там ён і выкладаў. Студэнтаў называў вучнямі. У манеры Піфагора…
  Вучні яго любілі за дэмакратызм.
  Але абстаноўка ў гэтай установе была даволі гнюсная. Адзін з педагогаў напісаў данос. Там гаварылася, што мой бацька разбэшчвае студэнтаў. Ходзіць з імі па рэстаранах. Даглядае маладзенькіх дзяўчат. І гэтак далей. Данос быў ананімны.
  Бацьку запрасілі ў дырэкцыю. Паказалі яму злашчасную паперу. Бацька дастаў лупу і кажа:
  - Дазвольце зірнуць?
  Яму дазволілі.
  Ён схіліўся над паперай. Праз хвіліну пачулася ціхае мармытанне:
  — Так... Націск у вялікіх літарах... Шатэн... Прамежак паміж "бэ" і цвёрдым знакам... Вузкія вочы... Незамкнуты авал... Курыць адну цыгарэту за другой... "Эр", якое пераходзіць у "е"... Чаравікі сорак трэцяга памеру... Добра... Кароткі росчырк над літарай дэ... Вусы... Ашэстка... Абарваная лінія... Шурка Багуслаўскі...
  Затым бацька падняўся і ўрачыста ўсклікнуў:
  - Гэта напісаў Шурык Багуслаўскі!
  Ананімшчыка выкрылі. Прадпрынятае бацькам графалагічнае даследаванне дало бліскучыя вынікі. Багуслаўскі прызнаўся.
  Быў арганізаваны сход. І мой бацька сказаў:
  - Шура! Аляксандр Германавіч! Ну як жа ты, сябра партыі, мог гэта здзейсніць?!
  Я потым казаў бацьку:
  - Тое, што Багуслаўскі - камуніст, цалкам лагічна. Гэта якраз лагічна і натуральна…
  Але ён працягваў руйнавацца:
  — Камуніст… Сябра партыі… Фігура, надзеленая даверам…
  Было ў маім бацьку нейкае глыбокае і ўпартае неразуменне рэальнага жыцця…
  Падзеі між тым прымалі даволі няяснае абарачэнне. Я друкаваўся на Захадзе. Дачка майго бацькі пакахала юнага сіяніста Лёню. Маладыя збіраліся з'яжджаць. Я вагаўся паміж турмой і Парыжам…
  Нарэшце, майго бацьку выгналі з працы.
  - Ну і добра, - сказаў я, - паедзем разам.
  - Куды?
  - Куды заўгодна. У капіталістычныя джунглі.
  - І што там рабіць?
  - Нічога. Старэць...
  Мой бацька амаль раззлаваўся. Яшчэ б - пакінуць сцэну ў трэцім акце! За тры хвіліны да апладысментаў!
  Што я мог сказаць яму? Што мы - не сцэна, а партэр? Што наступіў антракт? Што ён можа цягнуцца да святога прышэсця?
  (Ды бацька мой, відаць, і не ведаў, што такое — святое прышэсце…)
  Спачатку з'ехалі мая жонка і дачка. Затым сястрыца з Лёняй. Пасля іх - я, маці і сабака...
  Праз год у Амерыку прыехаў мой бацька. Пасяліўся ў Нью-Джэрсі. Гуляе ў Бінга. Усё нармальна. Апладысментаў чакаць пакуль што няма адкуль…
  І толькі адно мяне турбуе… Не турбуе, а здзіўляе, ці што… Увогуле, мая жонка пры кожным зручным выпадку… Калі нейкае здарэнне ці літаратурнае зборышча… Карацей, што б я ні зрабіў, мая жонка заўсёды паўтарае:
  - Божа, да чаго ты падобны на свайго бацьку!..
   Раздзел дзевяты
  Жыццё ператварыла майго стрыечнага брата ў крымінальніка. Мне здаецца, яму пашанцавала. Інакш ён немінуча стаў бы буйным партыйным функцыянерам.
  Да гэтага мелася мноства самых разнастайных перадумоў. Аднак не будзем забягаць наперад…
  Цётка мая была вядомым літаратурным рэдактарам. Муж яе - Арон - загадваў ваенным шпіталем. Апроч гэтага ён чытаў лекцыі і калекцыянаваў маркі. Гэта была дружная, добрая сям'я...
  Мой старэйшы брат нарадзіўся пры даволі загадкавых абставінах. Да замужжа ў цёткі быў раман. Яна пакахала намесніка Сяргея Мірановіча Кірава. Звалі яго - Аляксандр Угараў. Старыя ленінградцы памятаюць гэтага вядомага абкамаўскага дзеяча.
  У яго была сям'я. А цётку ён кахаў апроч шлюбу.
  І цётка апынулася ў становішчы.
  Нарэшце прыйшоў час нараджаць. Яе павезлі ў лякарню.
  Маці паехала ў Смольны. Дабілася прыёму. Нагадала намесніку Кірава аб сястры і яе праблемах.
  Угараў панура зрабіў некалькі распараджэнняў. Абкамаўская чэлядзь строем панесла ў радзільны дом кветкі і садавіну. А ў цёткіна жыллё быў дастаўлены мініятурны інкруставаны ломберны столік. Мабыць, рэквізаваны ў класава чужых элементаў.
  Цётка нарадзіла здаровага сімпатычнага хлопчыка Бору. Маці вырашыла зноў паехаць у абкам. Дабіцца прыёму ёй не ўдалося. І не таму, што Угараў зазнаўся. Хутчэй наадварот. За гэтыя дні шчаслівага тату арыштавалі як ворага народа.
  Ішоў трыццаць восьмы год... Цётка засталася з немаўлём.
  Добра, што Угараў не быў яе мужам. Інакш бы цётку саслалі. А так - саслалі яго жонку і дзяцей. Што, вядома, таксама непрыемна.
  Відаць, цётка ўсведамляла, на што ідзе. Яна была прыгожай, энергічнай і незалежнай жанчынай. Калі яна і баялася чаго-небудзь, то толькі партыйнай крытыкі...
  Да таго ж з'явіўся Арон. Відаць, ён любіў маю цётку. Ён прапанаваў ёй руку і сэрца.
  Арон быў сынам уладальніка капелюшной майстэрні. Пры гэтым ён не выглядаў тыповым габрэем - блізарукім, кволым, задуменным. Гэта быў высокі, дужы, мужны чалавек. Былы рэвалюцыйны студэнт, чырвонаармеец і нэпман. Пасля - адміністрацыйны работнік. І, нарэшце, у старэчыя гады — рэвізіяніст і дысідэнт…
  Арон абагаўляў маю цётку. Дзіця называла яго - тата...
  Пачалася вайна. Мы аказаліся ў Новасібірску. Боры споўнілася тры гады. Ён хадзіў у дзіцячы садок. Я быў грудным немаўлём.
  Бора прыносіў мне кавалкі рафінаду. Ён нёс іх за шчакой. А дома вымаў і клаў на сподак.
  Я капрызіў, цукар есці не хацеў. Бора з трывогай казаў нашым бацькам:
  - Бо цукар растае…
  Потым вайна скончылася. І мы ўжо больш не галадалі…
  Мой брат рос прыгожым падлеткам заходнееўрапейскага тыпу. У яго былі светлыя вочы і цёмныя кучаравыя валасы. Ён нагадваў юных герояў прагрэсіўнага італьянскага кіно. Так лічылі ўсе нашыя сваякі…
  Гэта быў паказальны савецкі хлопчык. Піянер, выдатнік, футбаліст і збіральнік металічнага лому. Ён вёў дзённік, куды запісваў мудрыя выслоўі. Пасадзіў у сваім двары бярозу. У драматычным гуртку яму даручалі ролі маладагвардзейцаў…
  Я быў маладзейшы, але горшы. І яго нязменна ставілі мне ў прыклад.
  Ён быў праўдзівы, сарамлівы і начытаны. Мне казалі - Бора добра вучыцца, дапамагае бацькам, займаецца спортам... Бора стаў пераможцам раённай алімпіяды... Бора вылечыў параненага птушаня... Бора сабраў дэтэктарны прыёмнік. (Я да гэтага часу не ведаю, што гэта такое…)
  І раптам адбылося нешта фантастычнае… Не якое паддаецца апісанню… У мяне літаральна бракуе слоў…
  Карацей, мой брат памачыўся на дырэктара школы.
  Здарылася гэта пасля заняткаў. Бора выпускаў насценгазету да Дня фізкультурніка. Побач тоўпіліся аднакласнікі.
  Хтосьці сказаў, гледзячы ў акно:
  - Лягавы пайшоў...
  (Легавым клікалі дырэктара школы — Чабатарова.)
  Далей - мой брат залез на падаконнік. Папрасіў дзяўчынак адвярнуцца. Умела вылічыў траекторыю. І абліў Чабатарова з ног да галавы…
  Гэта было неверагодна і дзіка. У гэта немагчыма было паверыць. Праз месяц некаторыя з прысутных сумняваліся, ці было гэта сапраўды. Настолькі жахліва выглядала падобная сцэна.
  Рэакцыя дырэктара Чабатарова таксама была вельмі нечаканай. Ён зусім страціў твар. І раптам загаласіў прыблатненай лагернай скорагаворкай:
  - Ды я такіх бушлатам па зоне ганяў!.. Ты ў мяне дзярмо будзеш хаваць!.. Сучара ты бацільная!..
  У дырэктары Чабатарове абудзіўся стары лагерны ўборнік. А хто ж мог бы падумаць?.. Зялёны фетравы капялюш, кітайскі мантэль, туга набіты партфель...
  Мой брат здзейсніў гэты ўчынак за тыдзень да заканчэння школы. Пазбавіўшы сябе такім чынам залаты медалі. Бацькі з цяжкасцю ўгаварылі дырэктара выдаць Боры атэстат сталасці…
  Я тады спытаў у брата:
  - Навошта ты гэта зрабіў?
  Брат адказаў:
  - Я зрабіў тое, пра што марыць употай кожны школьнік. Убачыўшы Ляжавога, я зразумеў - зараз ці ніколі! Я зраблю гэта!.. Ці перастану сябе паважаць...
  Ужо тады я быў даволі злым падлеткам. Я сказаў майму брату:
  — На фасадзе вашай школы праз сто гадоў павесяць мемарыяльную дошку: "Тут вучыўся Барыс Даўлатаў… з вынікаючымі адсюль нечаканымі наступствамі…"
  Дзікі ўчынак майго брата абмяркоўваўся некалькі месяцаў. Потым Барыс паступіў у тэатральны інстытут. Ён вырашыў стаць мастацтвазнаўцам. Пра яго злачынства пачалі забывацца. Тым больш што займаўся ён цудоўна. Быў сакратаром камсамольскай арганізацыі. А таксама — донарам, рэдактарам насценнай газеты і варатаром…
  Памужнеўшы, ён стаў яшчэ прыгажэй. Ён быў падобны да італьянскага кінаакцёра. Дзяўчаты пераследвалі яго з непрыхаваным энтузіязмам.
  Пры гэтым ён быў цнатлівым і сарамлівым юнаком. Яму апанаваў жаночае какецтва. Я памятаю запісы ў яго студэнцкім дзённіку:
  "Галоўнае ў кнізе і ў жанчыне - не форма, а змест ..."
  Нават зараз, пасля незлічоных жыццёвых расчараванняў, гэтая ўстаноўка здаецца мне сумнаватай. І мне па-ранейшаму падабаюцца толькі прыгожыя жанчыны.
  Больш за тое, я надзелены забабонамі. Мне здаецца, напрыклад, што ўсе тоўстыя жанчыны - хлусні. Асабліва, калі паўната суправаджаецца малым бюстам…
  Зрэшты, гаворка ідзе не пра мяне…
  Мой брат скончыў тэатральны інстытут. Атрымаў дыплом з адзнакай. За ім цягнулася бездакорнае камсамольскае дасье.
  Ён быў цаліннікам і камандзірам будатрадаў. Актывістам дружыны садзейнічання міліцыі. Навальніцай мяшчанскіх настрояў і перажыткаў капіталізму ў свядомасці людзей.
  У яго былі самыя сумленныя вочы ў мікрараёне…
  Ён стаў заўліты. Паступіў на працу ў Тэатр імя Ленінскага камсамола. Гэта было амаль неверагодна. Хлапчук, нядаўні студэнт, і раптам такая пасада!
  На пасадзе загадчыка літаратурнай часткі ён быў патрабавальны і дзелавіты. Ён выступаў за прагрэсіўнае мастацтва. Прычым тактоўна, стрымана і асцярожна. Умела працягваючы Вампілава, Баршчагоўскага, Мражэка…
  Яго пабойваліся заслужаныя савецкія драматургі. Ім захаплялася бунтуючая тэатральная моладзь.
  Яго дасылалі ў адказныя камандзіроўкі. Ён быў удзельнікам некалькіх крамлёўскіх нарад. Яму далікатна рэкамендавалі стаць сябрам партыі. Ён вагаўся. Яму здавалася, што ён - няварты…
  І раптам мой братка зноў вызначыўся. Я нават не ведаю, як лепш выказацца… Карацей, Бора здзейсніў дванаццаць рабаванняў.
  У яго быў сябрук у інстытуце па прозвішчы Цапін. І вось яны з Цапіным грабанулі дванаццаць замежных турысцкіх аўтобусаў. Панеслі валізкі, радыёпрымачы, магнітафоны, парасоны, плашчы і капялюшы. І між іншым, запасное кола.
  Праз суткі іх арыштавалі. Мы былі ў шоку. Цётка пабегла да свайго сябра Юрыя Германа. Той патэлефанаваў сябрам - генералам міліцыі.
  На судзе майго брата абараняў лепшы адвакат горада - Кісялёў.
  Падчас суда выявіліся некаторыя падрабязнасці і дэталі. Высветлілася, што ахвяры рабавання былі прадстаўнікамі краін, якія развіваюцца. А таксама - членамі прагрэсіўных сацыялістычных арганізацый.
  Кісялёў вырашыў гэтым скарыстацца. Ён задаў майму брату пытанне:
  - Падсудны Даўлатаў, вы ведалі, што гэтыя людзі з'яўляюцца грамадзянамі краін, якія развіваюцца? А таксама - прадстаўнікамі сацыялістычных арганізацый?
  – На жаль, не – разумна адказаў Барыс.
  - Ну, а калі б вы гэта ведалі?.. Вырашыліся б вы паквапіцца на іх асабістую ўласнасць?
  Твар майго брата выказаў крайнюю ступень крыўды. Пытанне адваката здалося яму зусім нетактоўным, Ён з прыкрасцю прыўзняў бровы. Што азначала: «І вы яшчэ пытаецеся? Ды як вы маглі падумаць?!.»
  Кісялёў прыкметна ажывіўся.
  - Так, - сказаў ён, - і нарэшце, апошняе пытанне. Ці не думалі вы, што гэтыя спадары з'яўляюцца прадстаўнікамі рэакцыйных пластоў грамадства?..
  У гэты момант яго перабіў суддзя:
  - Таварыш Кісялёў, не рабіце з падсуднага змагара за сусветную рэвалюцыю!
  Але брат паспеў кіўнуць. Маўляў, мільганула такая здагадка…
  Суддзя павысіў голас:
  - Давайце прытрымлівацца фактаў, якія мае следства…
  Майму брату далі тры гады.
  На судзе ён трымаўся мужна і проста. Усміхаўся і падражніваў суддзю.
  Калі абвяшчалі прысуд, брат не завагаўся. Яго павялі пад канвоем з залы суда.
  Затым была касацыя… Нейкія клопаты, перамовы і званкі. І ўсё дарма.
  Мой брат апынуўся ў Цюмені. У лагеры ўзмоцненага рэжыму. Мы з ім перапісваліся. Усе яго лісты пачыналіся словамі: "У мяне ўсё нармальна…"
  Далей ішлі шматлікія, але стрыманыя і цвярозыя просьбы: "Дзве пары ваўняных шкарпэтак... Дапаможнік англійскай мовы... Рэйтузы... Агульныя сшыткі... Дапаможнік нямецкай мовы... Часнык... Лімоны... Аўтаручкі... Дапаможнік французскай мовы..." - дапаможнік ігры на гітары
  Звесткі з лагера паступалі цалкам аптымістычныя. Старэйшы выхавальнік Букін пісаў маёй цётцы:
  "Барыс Даўлатаў няўхільна выконвае ўсе прадпісанні лагернага рэжыму... Карыстаецца аўтарытэтам сярод зняволеных... Сістэматычна перавыконвае працоўныя заданні... Прымае актыўны ўдзел у рабоце мастацкай самадзейнасці..."
  Брат пісаў, што яго прызначылі днявальным. Затым - брыгадзірам. Затым - старшынёй рады брыгадзіраў. І нарэшце - загадчыкам лазняй.
  Гэта была галавакружная кар'ера. І зрабіць яе ў лагеры надзвычай цяжка. Такія ж намаганні на волі прыводзяць да сінекураў бюракратычнага кіраўніцтва. Да размеркавальнікаў, лецішчаў і замежных пасадак…
  Мой брат імкліва ішоў да выпраўлення. Ён быў лагерным маяком. Яму зайздросцілі, ім захапляліся.
  Праз год яго перавялі на хімію. Гэта значыць на вольнае селішча. З абавязковым працаўладкаваннем на мясцовым хімічным камбінаце.
  Там ён і ажаніўся. Да яго прыехала самаадданая аднакурсніца Ліза. Яна паступіла, як жонка дзекабрыста. Яны сталі мужам і жонкай…
  А мяне пакуль што выгналі з унівэрсытэту. Затым - прызвалі ў войска. І я патрапіў у ахову. Ператварыўся ў лагернага наглядчыка.
  Так што я быў ахоўнікам. А Бора - зняволеным.
  Выйшла так, што я нават ахоўваў свайго брата. Праўда, вельмі нядоўга. Распавядаць аб гэтым мне не жадаецца. Інакш усё будзе занадта літаратурна. Як у «Данскіх апавяданнях» Шолахава.
  Дастаткова таго, што я быў ахоўнікам. А мой брат - зняволеным...
  Вярнуліся мы амаль адначасова. Брата вызвалілі, а я дэмабілізаваўся.
  Сваякі зладзілі грандыёзны банкет у «Метраполі». Ушаноўвалі, галоўным чынам, майго брата. Але і мяне ўспомнілі добрым словам.
  Дзядзька Раман выказаўся наступным чынам:
  - Ёсць людзі, якія нагадваюць паўзуноў. Яны жывуць у балотах... І ёсць людзі, якія нагадваюць горных арлоў. Яны параюць вышэй сонца, шырока расправіўшы крылы... Вып'ем жа за Бору, нашага горнага арла!.. Вып'ем, каб хмары засталіся ззаду!..
  - Брава! - закрычалі сваякі. - Малайчына, арол, джыгіт!..
  Я ўлавіў у дзядзькавым маўленні матывы горкаўскай «Песні пра Сокала»…
  Раман злёгку панізіў голас і дадаў:
  — Вып'ем і за Сярожу, нашага арляня! Праўда, ён яшчэ малады, крылы яго не адужэлі. Але і яго чакаюць шырокія абшары!..
  — Божа ўратуй! - даволі гучна сказала мама.
  Дзядзька дакорліва паглядзеў у яе бок…
  Зноў цётка тэлефанавала розным людзям. І майго брата прынялі на Ленфільм. Прызначылі кімсьці накшталт асвятляльніка.
  А я паступіў у шматтыражку. І да таго ж пачаў пісаць апавяданні…
  Кар'ера майго брата развівалася ў нарастаючым тэмпе. Неўзабаве ён стаў лабарантам. Потым - дыспетчарам. Потым - старшым дыспетчарам. І нарэшце - намеснікам дырэктара карціны. Гэта значыць асобай матэрыяльна адказнай.
  Нездарма ў лагеры мой брат так хутка ішоў да выпраўлення. Цяпер ён, відаць, не мог спыніцца…
  Праз месяц яго фатаграфія вісела на Дошцы гонару. Яго пакахалі рэжысёры, аператары і сам дырэктар Ленфільма - Звонарев. Больш за тое, яго палюбілі прыбіральшчыцы…
  Яму абяцалі ў недалёкай будучыні самастойную карціну.
  Шаснаццаць старых камуністаў Ленфільма гатовы былі даць яму рэкамендацыю ў партыю. Але брат вагаўся.
  Ён нагадваў Левіна з «Ганны Карэнінай». Левіна напярэдадні шлюбу бянтэжыла страчаная ў маладыя гады некранутасць. Брата мучыла аналагічная праблема. А менавіта, ці можна быць камуністам з крымінальным мінулым?
  Старыя камуністы запэўнівалі яго, што можна...
  Брат рэзка вылучаўся на маім маркотным фоне. Ён быў вясёлым, дынамічным і нешматслоўным. Яго дасылалі ў адказныя камандзіроўкі. Усе прадказвалі яму бліскучую адміністрацыйную кар'еру. Немагчыма было паверыць, што ён сядзеў у турме. Шмат хто зь ня вельмі блізкіх знаёмых думаў, што ў турме я сядзеў...
  І зноў нешта адбылося. Хаця не адразу, а паступова. Пачаліся нейкія дзіўныя перабоі. Як быццам урачыстае гучанне "Апасіянаты" парушылася рэжучымі лямантамі саксафона.
  Мой брат па-ранейшаму рабіў кар'еру. Вымаўляў на сходах прамовы. Ездзіў у камандзіроўкі. Але паралельна пачаў выпіваць. І даглядаць за жанчынамі. Прычым з нечаканым энтузіязмам.
  Яго сталі заўважаць у падазроных кампаніях. Яго акружалі п'яніцы, фарцоўшчыкі, нейкія смутныя ветэраны Халхін-Гола.
  Працверазеўшы, ён бег на сход. Паспяхова выступіўшы на сходзе, спяшаўся да сяброў.
  Спачатку гэтыя маршруты не перасякаліся. Брат рабіў кар'еру і адначасова - губіў яе.
  Ён па трое сутак не з'яўляўся дадому. Знікаў з нейкімі непатрэбнымі жанчынамі.
  Сярод гэтых жанчын пераважалі вельмі брыдкія. Адну з іх, я памятаю, звалі Грэта. У яе быў валлё.
  Я сказаў майму брату:
  - Ты мог бы знайсці і лепш.
  - Дзікун, - абурыўся мой брат, - а ці ведаеш ты, што яна атрымлівае спірт на працы! Прычым у неабмежаванай колькасці…
  Відавочна, мой брат усё яшчэ кіраваўся юнацкай дактрынай: "У жанчыне і ў кнізе галоўнае не форма, а змест!"
  Потым Барыс збіў афіцыянта ў рэстаране "Нарва". Брат патрабаваў, каб афіцыянт выканаў "Суліко"...
  Ён пачаў трапляць у міліцыю. Кожны раз яго вызваляла адтуль партыйнае бюро "Ленфільма". Але з кожным разам усё менш ахвотна.
  Мы чакалі, чым усё гэта скончыцца.
  Улетку ён паехаў на здымкі «Даўрыі» у Чыту. І раптам мы даведаліся, што брат на казённай машыне задушыў чалавека. Ды яшчэ афіцэра савецкага войска. Да смерці...
  Гэта быў страшны час здагадак і здагадак. Інфармацыя паступала самая супярэчлівая. Казалі, што Бора вёў машыну зусім п'яны. Казалі, праўда, што і афіцэр быў у нецвярозым стане. Хаця гэта не мела значэння, паколькі ён быў мёртвы…
  Ад цёткі ўсё гэта хавалася. Дзядзькі сабралі каля чатырохсот рублёў. Я павінен быў ляцець у Чыту - даведацца падрабязнасці і здзейсніць нейкія разумныя акцыі. Дамовіцца аб перадачах, наняць адваката…
  - І калі можна, падкупіць следчага, - нагадваў дзядзька Раман...
  Я пачаў збірацца.
  Позна ноччу раздаўся тэлефонны званок. Я падняў слухаўку. З цішыні выплыў спакойны голас майго брата:
  - Ты спаў?
  - Бора! - закрычаў я. - Ты жывы?! Цябе не расстраляюць?! Ты быў п'яны?!.
  - Я жывы, - адказаў брат, - мяне не расстраляюць... І запомні - гэта быў няшчасны выпадак. Я вёў машыну цвярозы. Мне дадуць гады чатыры, не больш. Ты атрымаў цыгарэты?
  - Якія цыгарэты?
  - Японскія. Ці бачыш, Чыта мае сепаратны гандлёвы дагавор з Японіяй. І тут прадаюцца выдатныя цыгарэты "Хі лайт". Я даслаў табе блок на дзень нараджэння. Ты атрымаў іх?
  - Не. Гэта не важна…
  - Як гэта ўсё роўна? Гэта - класныя цыгарэты, вырабленыя па амерыканскай ліцэнзіі.
  Але я перапыніў яго:
  - Ты пад вартай?
  - Не, - сказаў ён, - навошта? Я жыву ў гатэлі. Да мяне прыходзіць следчы. Яе клічуць Ларыса. Поўная такая... Дарэчы, яна шле табе прывітанне...
  У трубцы загучаў старонні жаночы голас:
  - Ку-ку, мой цып!
  Потым зноў загаварыў мой брат:
  - У Чыту табе ляцець зусім няма чаго. Суд, я думаю, будзе ў Ленінградзе... Мама ведае?
  - Не, - сказаў я.
  - Добра...
  - Бора! - гарлапаніў я. - Што табе даслаць? Ты, мусіць, у жудасным стане?! Ты ж забіў чалавека! Забіў чалавека!..
  - Не крычы. Афіцэры створаны, каб гінуць... І яшчэ раз паўтараю - гэта быў няшчасны выпадак... А галоўнае - куды падзеліся цыгарэты?
  Неўзабаве з Чыты прыехалі двое непасрэдных удзельнікаў падзеяў. Такім чынам сталі вядомы падрабязнасці справы. Вось што, аказваецца, адбылося.
  Быў чыйсьці дзень народзінаў. Адзначалі яго на ўлонні прыроды. Бора прыехаў ужо вечарам, на казённай аўтамашыне. Як заўсёды, не хапала спіртнога. Госці злёгку засмуціліся. Крамы былі зачыненыя.
  Бора абвясціў:
  - Еду па самагонку. Хто са мной?
  Ён быў падпіўшы. Яго спрабавалі адгаварыць. У выніку з ім паехалі трое. У тым ліку - шафёр аўтамабіля, які драмаў на заднім сядзенні.
  Праз паўгадзіны яны збілі матацыкліста. Той памёр, не прыходзячы ў прытомнасць.
  Удзельнікі паездкі былі ў істэрыцы. А брат мой, наадварот, працверазеў. Ён дзейнічаў рашуча і дакладна. А менавіта ўсё ж паехаў па самагонку. Гэта заняло пятнаццаць хвілін. Затым ён шчодра надзяліў самагонкай усіх удзельнікаў паездкі. У тым ліку і злёгку працверазелага шафёра. Той зноў задрамаў.
  Толькі тады брат патэлефанаваў у міліцыю. Неўзабаве пад'ехала аператыўная машына. Быў знойдзены труп, разбіты матацыкл і чацвёра п'яных людзей. Прычым мой брат аказаўся самым цвярозым.
  Лейтэнант Дудко спытаў:
  - Хто з вас шафёр?
  Брат паказаў на спячага шафёра. Таго паклалі ў аператыўную машыну. Астатніх развезлі па дамах, запісаўшы адрасы.
  Брат хаваўся трое сутак. Пакуль не выветрыўся алкаголь. Затым ён з'явіўся ў міліцыю з пакаяннем.
  Шафёр да гэтага часу, натуральна, працверазеў. Яго ўтрымлівалі ў камеры папярэдняга зняволення. Ён быў упэўнены, што сп'яну задушыў чалавека.
  Тут з'явіўся брат і сказаў, што машыну ён вёў.
  - Навошта ж вы паказалі на Крахмальнікава Юрыя Пятровіча? - раззлаваўся лейтэнант.
  - Вы спыталі, хто шафёр, я і адказаў…
  - Дзе ж вы прападалі трое сутак?
  - Я спалохаўся... Я быў у шоку...
  Фальшывая грымаса на твары майго брата выяўляла далікатнасць псіхікі.
  - Такога спалохаеш! - не паверыў лейтэнант.
  Затым спытаў:
  - Вы былі п'яныя?
  - Ані, - адказаў мой брат.
  - Сумняваюся...
  Аднак штосьці давесці ўжо было немагчыма. Удзельнікі рэйса кляліся, што Бора не піў. Шафёр абышоўся вымовай па службовай лініі.
  Брат паступіў разумна. Цяпер яго павінны былі судзіць ужо не як п'янага за рулём. А як віноўніка няшчаснага выпадку.
  Сьледчы Ларыса казала яму:
  - Нават у ложку ты працягваеш падманваць следства…
  Праз тыдзень ён з'явіўся ў Ленінградзе.
  Цётка ўжо ўсё ведала. Яна не плакала. Яна тэлефанавала пісьменнікам, якія мелі справу з міліцыяй. Усё тым жа - Юрыю Герману, Метэру, Сапараву.
  У выніку майго брата не чапалі. Пакінулі ў спакоі да суда. Толькі ўзялі падпіску аб нявыездзе.
  Брат заехаў да мяне ў адзін з першых дзён. Ён спытаў:
  - Ты ж служыў пад Ленінградам? Ведаеш мясцовую сістэму лагераў?
  - Увогуле, так. Я быў у Абухаве, Гарэлаве, на Піскароўцы.
  - Куды б мне, па-твойму, лепш сесці?
  - У Абухаве, я думаю, рэжым мякчэй.
  - Карацей, трэба паехаць і азнаёміцца...
  Мы паехалі ў Абухава. Зайшлі ў казарму. Пагаварылі з днявальным. Даведаліся, хто ёсць са знаёмых звыштэрміноўцаў. Праз хвіліну ў казарму прыбеглі сяржанты Гадэрыдзэ і Асіпенка.
  Мы абняліся. Я пазнаёміў іх з маім братам. Потым высветліў, хто застаўся са старой лагернай адміністрацыі.
  — Капітан Дзярабін, — адказалі звыштэрміновікі.
  Капітана Дзярабіна я добра памятаў. Гэта быў параўнальна лагодны, недарэчны алкаш. Зняволеныя цягалі ў яго цыгарэты. Калі я служыў, Дзярабін быў лейтэнантам.
  Мы патэлефанавалі ў зону. Праз хвіліну Дзярабін з'явіўся на вахце.
  - А! - закрычаў ён. — Сярога прыехаўшы! Дай зірнуць, на каго ты падобны. Я чуў, ты пісьменнікам задзелаўся? Вось апішы выпадак з жыцця. У мяне з асобнага пункту вязень катапультаваўся. Вывеў я брыгаду сантэхнікаў на асобную кропку. Паставіў канваіра. Адлучыўся за маленькай. Вяртаюся - няма аднаго зэка. Паляцеў... Нагнулі, разумееш, сасну. Прышпілілі вязьня да верхавіны мантажным рамянём – і адпусьцілі. А вязень у палёце расшпіліўся - і з канцамі. Паляцеў ледзь не за пераезд. Аднак крыху не разлічыў. Спадзяваўся ў снег прызямліцца ля лесабіржы. А атрымалася, што трапіў у двор райваенкамата... І яшчэ - такая чыста літаратурная дэталь. Калі яго бралі, ён ваенкама за нос укусіў…
  Я пазнаёміў Дзярабіна з маім братам.
  - Леха, - сказаў капітан, працягваючы руку.
  - Боб.
  - Дык што, - кажу, - нядрэнна б гэта самае?..
  Мы вырашылі пайсці з казармы ў бліжэйшы лясок. Запрасілі Гадэрыдзэ і Асіпенку. Вынялі з партфеля чатыры бутэлькі «Зверабою». Селі на паваленую елку.
  - Ну, за ўсё добрае! - сказалі турэмшчыкі.
  Праз пяць хвілін брат абдымаўся з Дзярабіным. І між іншым задаваў яму пытанні:
  - Як з ацяпленнем? Ці шмат каравульных сабак на блокпастах? Ці выконваецца камерны прынцып аховы?
  - Не прападзеш, - запэўнівалі яго звыштэрміноўцы.
  — Добрая зона, — паўтараў Годэрыдзе, — паправішся, адпачнеш, асілкам станеш…
  - І крама зусім блізка, - устаўляў Асіпенку, - за пераездам... Белае, чырвонае, піва...
  Праз паўгадзіны Дзярабін казаў:
  - Сядайце, хлопцы, пакуль я жывы. А то звольняць Леху Дзярабіна, і будзе вам хана... Прыйдуць розныя дзеячы з няскончанай вышэйшай адукацыяй... Успомніце тады Леху Дзярабіна...
  Бора запісаў ягоны хатні тэлефон.
  — І я твой запішу, — сказаў Дзярабін.
  - Не мае сэнсу, - адказаў брат, - я праз месяц прыеду...
  У электрычцы на шляху дадому ён казаў:
  - Пакуль што ўсё не так ужо дрэнна.
  А я ледзь не плакаў. Відаць, на мяне падзейнічаў «Зверабой»…
  Неўзабаве пачаўся суд. Брата бараніў усё той жа адвакат Кісялёў. Прысутныя раз-пораз пачыналі яму апладзіраваць.
  Цікава, што ахвярай падзей ён адлюстраваў майго брата, а зусім не нябожчыка Каробчанку.
  У заключэнне ён сказаў:
  - Чалавечае жыццё нагадвае горную дарогу са мноствам небяспечных паваротаў. Адзін з іх стаў фатальным для майго падабароннага.
  Брату зноў далі тры гады. Цяпер ужо – строгага рэжыму.
  У дзень суда я атрымаў бандэроль з Чыты. У ёй аказалася дзесяць пачкаў японскіх цыгарэт «Хі лайт»…
  Бору змясцілі ў Абухаве. Ён напісаў мне, што лагер добры, а охра - даволі гуманная.
  Капітан Дзярабін аказаўся чалавекам слова. Ён прызначыў Бору хлебарэзам, Гэта была зайздросная наменклатурная пасада.
  За гэты час жонка майго брата паспела нарадзіць дачку Наташу. Аднойчы яна патэлефанавала мне і кажа:
  - Нам даюць агульнае спатканне. Калі ты вольны, паедзем разам. Мне адной з грудным дзіцем будзе цяжка.
  Мы паехалі ўчатырох - цётка, Ліза, двухмесячная Наташа і я.
  Быў гарачы жнівеньскі дзень. Наташа ўсю дарогу плакала. Ліза нервавалася. У цёткі разбалелася галава...
  Мы пад'ехалі да вахты. Потым апынуліся ў пакоі спатканняў. Акрамя нас тамака было шасцёра наведвальнікаў, зняволеных аддзяляў шкляны бар'ер.
  Ліза спавіла дачку. Брат усё не з'яўляўся. Я падышоў да дзяжурнага звыштэрмінавіка:
  - А дзе Даўлатаў? - пытаю.
  Той грубавата адказаў:
  - Чакайце.
  Я кажу:
  — Патэлефануй днявальнаму і выкліч майго брата. І скажы Леху Дзярабіну, што я загадаў цябе паганяць!
  Дзяжурны некалькі збавіў тон:
  — Я Дзярабіну не падпарадкоўваюся. Я оперу падпарадкоўваюся…
  - Давай, - кажу, - тэлефануй…
  Тут з'явіўся мой брат. Ён быў у шэрай лагернай робе. Стрыжаныя пад машынку валасы крыху адраслі. Ён загарэў і нібы выцягнуўся.
  Цётка працягнула яму ў амбразуру яблыкі, каўбасу шакалад.
  Ліза казала дачцы:
  - Татуся, гэта тата. Бачыш - гэта тата...
  А брат усё глядзеў на мяне. Потым сказаў:
  - На табе агідныя штаны. І колер нейкі гаўністы. Хочаш, я табе смактаю аднаго яўрэя? Тут зоне адзін габрэй шые цудоўныя штаны. Дарэчы, яго прозвішча - Партноў. Бываюць жа такія супадзенні...
  Я закрычаў:
  - Пра што ты кажаш?! Якое гэта мае значэнне?
  - Не думай, - працягваў ён, - гэта бясплатна. Я дам грошы, ты купіш матэрыял, а ён сшые штаны... Габрэй кажа: "Задніца - твар чалавека!" Цяпер паглядзі на сваю... Нейкія зморшчыны...
  Мне падалося, што для рэцыдывіста ён паводзіць сябе занадта патрабавальна…
  - Грошы? - насцярожылася цётка. - Адкуль? Я ведаю, што ў лагеры грошы мець не належыць.
  – Грошы як мікробы, – сказаў Барыс, – яны ёсць усюды. Пабудуем камунізм - тады ўсё будзе інакш.
  - Паглядзі ж на дачку, - узмалілася Ліза.
  - Я бачыў, - сказаў брат, - цудоўная дзеўка...
  - Як, - кажу, - у вас з харчаваннем?
  - Не важна. Праўда, я ў сталовай не бываю. Пасылаем у гастраном каго-небудзь са звыштэрміноўцаў… Бывае - і купіць няма чаго. Пасля гадзіны каўбасы і яек ужо не дастанеш... Так, загубіў Мікіта сельскую гаспадарку... А быў час - Еўропу кармілі... Адна надзея - прыватны сектар... Рэстаўрацыя нэпа...
  - Цішэй, - сказала цётка.
  Брат паклікаў дзяжурнага звыштэрмінавіка. Нешта сказаў яму напаўголаса. Той пачаў апраўдвацца. Да нас даляталі толькі абрыўкі фраз.
  - Я ж прасіў, - гаварыў мой брат.
  - Я памятаю, - адказаў звыштэрміноўнік, - не хвалюйся. Толік вернецца праз дзесяць хвілін.
  - Але ж я прасіў да дванаццаці трыццаці.
  - Магчымасці не было.
  - Дзіма, я пакрыўджуся.
  - Бора, ты мяне ведаеш. Я такі чалавек: абяцаў - зраблю... Толік вернецца літаральна праз пяць хвілін...
  - Але мы хочам выпіць зараз!
  Я спытаў:
  - У чым справа? Што такое?
  Брат адказаў:
  - Паслаў тут аднаго дзеяча па гарэлку, і з канцамі... Нейкі бардак, а не воінскае падраздзяленне.
  - Цябе пасадзяць у карцэр, - сказала Ліза.
  - А ў карцэры што, не людзі?!
  Дзіця зноў пачало плакаць. Ліза пакрыўдзілася. Брат здаўся ёй няўважлівым і абыякавым. Цётка прымала адно лекі за іншым.
  Час спаткання скончыўся. Аднаго вязьня вялі амаль сілком. Ён вырываўся і крычаў:
  — Надзька, зблядуеш — заб'ю! Знайду і пакалечу, як малпу... Гэта я гарантую... І памятай, сука, Вовік цябе любіць!..
  - Час ісці, - сказаў я, - час.
  Цётка адвярнулася. Ліза ўкалыхвае маленькую.
  - А гарэлка? - сказаў мой брат.
  - Выпіце, - кажу, - самі.
  - Я хацеў з табой.
  - Не варта, брат, якое тут пітво?
  - Як ведаеш ... А гэтага звыштэрміноўніка я ўсё роўна прымару. Для мяне галоўнае ў чалавеку - адказнасць…
  Раптам з'явіўся Толік з бутэлькай. Было відаць, што ён спяшаўся.
  - Вось, - кажа, - руп трыццаць рэшты.
  - Так, каб я не бачыў, хлопцы, - сказаў дзяжурны, працягваючы Боры эмаляваную кружку.
  Брат яе жыва напоўніў. І кожны зрабіў па горла. У тым ліку – вязьні, іхнія родныя, наглядчыкі і звыштэрміноўцы. І сам дзяжурны…
  Адзін няголены татуіраваны вязень, падымаючы кружку, сказаў:
  - За нашу вялікую радзіму! За асабіста таварыша Сталіна! За перамогу над фашысцкай Нямеччынай! З усіх наземных гармат - бабах!
  — Няхай жыве махрова-рэакцыйная кліка Імрэ Надзя! - падтрымаў яго другі...
  Дзяжурны крануў брата за плячо:
  - Боб, прабач, табе пара...
  Мы развіталіся. Я паціснуў брату руку праз амбразуру. Цётка моўчкі глядзела на сына. Ліза раптам заплакала, разбудзіўшы заснулую было Наташу. Тая ўзняла крык.
  Мы выйшлі і сталі лавіць таксі…
  Прайшло каля года. Брат пісаў, што ўсё ідзе добра. Ён працаваў хлебарэзам, а калі Дзярабін пайшоў на пенсію, стаў электраманцёрам.
  Потым майго брата адшукаў прадстаўнік УУС. Было вырашана стварыць дакументальны фільм аб лагерах. Пра тое, што савецкія лагеры - найбольш гуманныя ў свеце. Фільм прызначаўся для ўнутранага выкарыстання. Зваўся ён сухавата: "Метады аховы папраўча-працоўных калоній строгага рэжыму".
  Брат раз'язджаў па аддаленых лагерных кропках. Яму падалі казённую машыну "ГАЗ-61". Выдалі адпаведную апаратуру. Яго нязменна суправаджалі двое канваіраў - Гадэрыдзэ і Асіпенка.
  Брату ўдавалася часта заязджаць дадому. Некалькі разоў ён пабываў у мяне.
  Да лета фільм быў гатовы. Брат выконваў адначасова функцыі - кінааператара, рэжысёра і дыктара.
  У чэрвені адбыўся прагляд. У залі сядзелі генералы і палкоўнікі. На абмеркаванні фільма генерал Шурэпаў сказаў:
  - Добрая, патрэбная карціна... Глядзіцца, як "Тысяча і адна ноч"...
  Бору пахвалілі. Да верасня яго мусілі вызваліць.
  Нарэшце я ўлавіў самую галоўную рысу ў характары майго брата. Ён быў неўсвядомленым стыхійным экзістэнцыялістам. Ён мог дзейнічаць толькі ў памежных сітуацыях. Кар'еру рабіць - толькі ў турме. За жыццё змагацца - толькі на краі прорвы...
  Урэшце яго вызвалілі.
  Далей я змушаны паўтарацца. Цётка патэлефанавала Юрыю Герману. Брата ўзялі чорнарабочым на студыю дакументальных фільмаў. Праз два месяцы ён працаваў гукааператарам. А праз паўгода - начальнікам аддзела забеспячэння.
  Прыкладна гэтымі ж днямі мяне канчаткова звольнілі з працы. Я складаў апавяданні і жыў на мамчыну пенсію…
  Калі цётка захварэла і памерла, у яе паперах знайшлі партрэт шэравокага абаяльнага мужчыны. Гэта быў намеснік Кірава - Аляксандр Іванавіч Угараў. Ён нагадваў майго брата. Хоць і выглядаў значна маладзей.
  Бора і раней ведаў, хто ягоны бацька. Цяпер на гэтую тэму загаварылі адкрыта.
  Брат мог паспрабаваць адшукаць сваіх сваякоў. Аднак не захацеў. Ён сказаў:
  - У мяне ёсць ты, і больш нікога...
  Потым задумаўся і дадаў:
  - Як дзіўна! Я – напалову рускі. Ты - напалову габрэй. Але абодва любім гарэлку з півам...
  У семдзесят дзевятым годзе я вырашыў эміграваць. Брат сказаў, што не паедзе.
  Ён зноў пачаў піць і біцца ў рэстаранах. Яму пагражала звальненне з працы.
  Я думаю, ён мог жыць толькі ў няволі. На волі ён распускаўся і нават хварэў.
  Я сказаў яму ў апошні раз:
  - З'едзем.
  Ён рэагаваў млява і сумна:
  - Усё гэта не для мяне. Бо трэба хадзіць па інстанцыях. Трэба ўсіх запэўніваць, што ты жыд... Мне няёмка... Вось калі б з пахмелля - раз, і ты на Капіталійскім узгорку...
  У аэрапорце мой брат заплакаў. Відаць, ён пастарэў. Акрамя таго, з'яжджаць заўсёды значна лягчэй, чым заставацца…
  Чацвёрты год я жыву ў Нью-Ёрку. Чацвёрты год шлю пасылкі ў Ленінград. І раптам прыходзіць бандэроль - адтуль.
  Я выявіў яе на пошце. У ёй ляжала блакітная трыкатажная куфайка з эмблемай алімпійскіх гульняў. І яшчэ - цяжкі металічны лейцар удасканаленай канструкцыі.
  Я задумаўся - што было ў мяне ў жыцці самага дарагога? І зразумеў: чатыры кавалкі рафінаду, японскія цыгарэты «Хі лайт», блакітная фуфайка ды яшчэ вось гэты лейцар…
   Раздзел дзесяты
  З кожным годам яна ўсё больш падобная да чалавека. (А не аб любым з сяброў гэта скажаш.) Калі яна побач, я ўжо саромеюся пераапранацца.
  Мой прыяцель Севасцьянаў кажа:
  - Яна ў вас адзіны нармальны член сям'і ...
  Прынёс я яе дадому на далоні. Было гэта дванаццаць гадоў таму. Месячны шчанюк-факстэр'ер па імені Глаша. Расфарбоўкай нагадвае бярозавую цурачку. Нос - малюсенькая баксёрская пальчатка ...
  Карацей, Глаша была захапляльная.
  Прыкладна да года яна здавалася нармальным радавым сабакам. Грызла наш абутак. Клянчыла падачкі.
  Выхоўвалі мы яе даволі няўважліва. Кармілі чым давядзецца. Гулялі з ёй раніцай і ўвечары хвілін па дзесяць.
  Ніякіх "Дай лапу", ніякіх "Тубо" і "Фас!".
  Затое мы падоўгу з ёй гутарылі. І я, і мама, і жонка. А потым і дачка, калі сама навучылася размаўляць…
  Глашэ ішоў трынаццаты месяц, калі з'явіўся нейкі Баброў.
  Мы вучыліся разам на філфаку. Потым мяне выгналі, а Лёша шчасна скончыў універсітэт.
  Быў ён цалкам здаровым і нават нахабным юнаком. Даглядаў паненка, скандаліў, выпіваў.
  Потым ажаніўся. Жонку называў ангельскім словам - Філі (кабыла).
  Год прапрацаваў у "Інтурысце".
  Тут ім авалодаў крайні песімізм. Баброў наняўся егерам у Падпарожскі раён. Пачаў жыць у лесе як Генры Тора. Паляваў, марынаваў грыбы, пабудаваў і напружана эксплуатаваў самагонны апарат.
  Зрэдку ён з'яўляўся ў Ленінградзе. Аднойчы раптам зайшоў да мяне. Убачыў мой сабаку і кажа:
  - Гэта ж норны сабака. А ты яе ў балонку ператварыў... Давай забяру яе ў паляўнічую гаспадарку. А месяцы праз два прывязу зваротна.
  Мы падумалі - чаму б і не? Павінны ж у сабакі развівацца прыродныя інстынкты…
  Прайшло два месяцы, тры, чатыры... Баброў не з'яўляўся. Я напісаў яму ў паляўнічую гаспадарку. Адказу не было.
  Мама ўсё паўтарала:
  - Без Глашы сумна.
  Дачка некалькі разоў плакала.
  Нарэшце, жонка мне кажа:
  - Едзь і забяры сабаку.
  Наш сябар Валерый Грубін паехаў са мной.
  Да сямі гадзін мы былі ў Падпарожжы. Да паляўнічай гаспадаркі Роўскае - трынаццаць кіламетраў. Без усялякага транспарту. І не па дарозе, а па змёрзлай рацэ Свір.
  Што рабіць?
  Нейкі алкаш параіў:
  - Найміце сані за траяк.
  Так мы і зрабілі. Двое хлапчукоў падрадзіліся нас адвезці. Усю дарогу ехалі моўчкі. Кабыла павольна і асцярожна ступала па лёдзе. Спробы разгаварыцца з хлопчыкамі поспеху не мелі.
  Грубін спытаў аднаго:
  - Тата і мама ў калгасе працуюць?
  Той доўга маўчаў. Потым шматзначна і туманна адказаў:
  — Эх… Паплылі муды ды па глыбокай вады…
  Калі сані падкідвала на выбоінах, другі хлапчук глуха мармытаў:
  - Вось табе і п'янкі-хуянкі...
  Нарэшце конік спыніўся.
  - Тут на горцы і будзе Роўскае...
  Мы расплаціліся і палезлі ў гару. З цемры данеслася:
  - Але-о, блядзіна, я каму сказаў?!.
  Было зусім цёмна. Ні агеньчыка вакол, ні гуку. Пайшлі наўздагад уздоўж ракі.
  Нечакана Грубін знік. Крычу:
  - Ты дзе?
  У адказ - замагільны голас:
  - Тут... Я ў закінутую студню праваліўся.
  Я пайшоў на гук. Выявіў квадратную чорную яму. Лёг на снег і асцярожна зазірнуў уніз.
  У глыбіні ямы блішчэла святло. Грубін закурваў.
  - Тут сыра, - паскардзіўся ён.
  Я адпоўз. Абраў трохметровае дрэўца. Раздзіраў яго каля гадзіны. Нарэшце з дапамогай сякеры вырабіў тычку. Выцягнуў прыяцеля вонкі.
  Грубін падзякаваў мне і сказаў:
  - Я там запалкі пакінуў...
  У Роўскае мы патрапілі толькі раніцай. Аказваецца, хлапчукі высадзілі нас за чатыры кіламетры да мэты…
  О, сялянскія дзеці, апетыя Някрасавым. Да чаго ж вы змяніліся! З гэтага часу і заўсёды наракаю вас - калгасныя дзеці!
  Лёша Баброў стаяў на парозе і сарамліва ўсміхаўся. Глаша з выццём кінулася да мяне, калматая і схуднелая.
  - Змерзлі? - спытаў Баброў. - Хочаце выпіць?..
  Як бы ні злаваў расійскі чалавек, прапануй яму выпіць, і ён адразу дабрэе…
  За сталом Лёша расказаў:
  - Я быў у Ленінградзе двойчы. Хацеў вярнуць сабаку - не магу. Абвык…
  Мы даведаліся, што Глаша здзейсніла некалькі подзвігаў. Па-першае, выратавала шчанюка, які тануў. Выцягнула яго з лужыны. Акрамя таго, першая ўзяла след мядзведзя-шатуна. І нарэшце, задушыла лісіцу.
  Мне было неяк непрыемна, што Глаша забіла жывую істоту. Але што зробіш – інстынкт…
  Тут я ўспомніў адну даўнюю гісторыю. Абедалі мы з прыяцелем у рэстаране «Балтыка». Разгаварыліся з афіцыянткай. Пачаставалі яе каньяком. І ўсё гэта па-сяброўску, без найменшай карысці. Яна ж потым паступіла даволі дзіўна. Аблічыла мяне рублёў на шэсць.
  Шчыра кажучы, я крыху разгубіўся. Не грошай, натуральна, шкада - за чалавека крыўдна. А прыяцель кажа:
  - Чаму ты дзівішся?! Салавей заліваецца не таму, што яму весела. Ён проста не можа інакш... Салавей спявае, афіцыянтка крадзе... Проста інакш не можа... Прырода такая, інстынкт...
  - Прадай сабаку, - кажа Баброў.
  - Як табе не сорамна!
  - Ну тады падары. Тут ёй будзе лепей.
  - Ёй - так. А нам?..
  Мы яшчэ крыху выпілі і пайшлі спаць.
  Прачнуліся да абеду. У сталовай заспелі чацвярых незнаёмых мужчын.
  Лёша адклікаў мяне ў бок:
  - Гэтыя хлопцы - з КДБ. Заўтра на лася пойдуць.
  - Лось пры чым? - кажу. - Мала ім нашага брата?
  - Ды яны нічога, - шаптаў Баброў, - яны пасля працы мяняюцца.
  - У які бок?
  Хлопчыкі з органаў выглядалі моцна. Нешта было ў іх агульнае, тыпавое. Серыйныя, гладкія асобы, праборы, ваўняная вопратка. Адзін падсеў да мяне. Загаварыў адрывіста і выразна:
  - Ваш сабака?.. Добра... Як завуць? Глафіра? Гэта што, гумар? Шаную… Цечка даўно была? Не ведаеце? А хто ж ведае?.. Вушы гнояцца? Не?.. Выдатна…
  - Сядайце абедаць, - запрасіў Баброў.
  Абедалі не спяшаючыся. Рабяты з органаў дасталі гарэлку. Размову раз-пораз прымаў далікатны характар.
  - Воля?! - казаў адзін. - Рускаму чалавеку толькі дай свабоду! Перш за ўсё цешчу зарэжа!..
  Я спытаў:
  - Завошта Мішу Хейфеца пасадзілі? Іншыя за мяжой друкуюцца, і нічога. А Хейфец нават не апублікаваў сваю працу.
  - І дарма не апублікаваў. - сказаў другі. - Тады не пасадзілі б. А так - каму ён патрэбен?
  - Сахараў разважае, як наіўнае немаўля, - казаў трэці, - яго ідэі бясплодныя. Накшталт бы пісьменна выкладзена, з адзінай папраўкай. Тое, што рэкамендуе Сахараў, магчыма пры адной умове. Калі будзе арыштавана Палітбюро Цэка…
  - Проста, - сказаў Валерый Грубін.
  - Нам час ехаць, - кажу. - дзякуй.
  Мы сабралі рэчы. Баброў развітаўся з Глашай. Яго жонка Філі (сапраўднае імя забыўся) нават ціхенька паплакала.
  Мы выйшлі на дарогу. Рабяты з органаў тоўпіліся на ганку.
  - Заходзьце, - сказаў адзін, - у нас цудоўны музей. Не для шырокай публікі, вядома, Але я зладжу. Каардынаты, тэлефон - я даў.
  - І вы прыходзьце, - кажу.
  — Толькі з ордэрам, — дадаў Грубін.
  Чэкіст паглядзеў на майго сябра ўважліва і кажа:
  - Ордэр не праблема…
  Мы развіталіся і пакрочылі ўздоўж ракі. Глаша бегла побач, не азіраючыся.
  - Цікава, - кажу, - што ў іх у музеі захоўваецца?
  - Чорт яго ведае, - адказаў Грубін, - можа, пазногці Бухарына?..
  Гады праз два я пераехаў у Талін. Глаша была са мною. Неўзабаве здзейсніла чарговы подзвіг.
  Мяне паслалі ў камандзіроўку на выспы. Сабаку я аддаў на гэты час сябрам. Жылі яны ў кватэры з пячным ацяпленнем. Неяк затапілі печы. Раней зачынілі трубу. Уся сям'я заснула.
  У кватэры запахла ўгарным газам. Усе спалі.
  Але прачнулася Глаша і дзейнічала разумна. Падышла да гаспадарскага ложа і сцягнула коўдру. Гаспадар запусціў у яе шляпанцам, коўдру паправіў. Глаша зноў яго сцягнула і пры гэтым забрахала.
  Нарэшце двухногія сцямілі, што адбываецца. Расчынілі дзверы, выбеглі на вуліцу. Гаспадар паваліўся ў гурбу. Глашу доўга хістала і ванітавала.
  Днём ёй прынеслі з буфета ЦК чатырыста грамаў шыйнай выразкі. Выпадак унікальны. Можа быць, упершыню партыйныя льготы закранулі дастойны аб'ект…
  У Таліне я пачаў падумваць аб Глашыным замужжы. Патэлефанаваў знаёмаму кінолага. Ён даў некалькі адрасоў і тэлефонаў.
  Арыстакратычная генеалогія майго сабакі заахвочвала да некаторай пераборлівасці. Я спыніўся на сабаку па імені Рэзо. Грузінскае імя прадвяшчала цялесную сілу і буянства эмоцый. Тым больш што ўладальніцай Рэзо аказалася журналістка з суседняй эстонскай газеты — мілавідная Анечка Паю.
  Любоўны акт павінен быў адбыцца на пустцы каля іпадрома.
  Рэзо выглядаў выдатна. Гэта быў рудаваты мацак з нахабнымі вачыма. Ён нервова вібраваў і ціхенька скуголіў.
  Аня прыйшла ў кароткай дублёнцы і лакіраваных ботах. Залюбавалася маім сабакам. Усклікнула:
  - Якая прыгажосць!
  Дадаўшы:
  - Толькі вельмі худзенькая...
  Як быццам усумнілася, ці магчымы гаспадарцы карысць ад такой ятроўкі.
  - Цяпер гэта модна, - кажу.
  Аня палемічна варухнула круглявым сцягном.
  Мы абмяняліся дакументамі. Радавод у Глашы, паўтараю, быў куды больш эфектны, чым у майго сябра Валодзі Трубяцкога. Дакументы Рэзо таксама аказаліся ў парадку.
  — Ну што ж, — уздыхнула Аня і адшпіліла ланцужок.
  Я таксама адпусціў Глафіру.
  Быў сонечны зімовы дзень. На снезе ляжалі ружаватыя цені. Рэзо, адчуўшы свабоду, некалькі ашалеў. З брэхам адмахаў тры шырокія кругі. Глаша назірала за ім з млявай цікавасцю.
  Пабегаўшы, Рэзо перакуліўся ў снег. Відаць, захацеў астудзіць свой запал. Або паказаць, якіх прац яму варта ўтрымацца ад неразважлівасці.
  Затым атросся і падбег да нас. Глаша насцярожылася і ўзняла хвосцік.
  Кабелек, драпежна прыглядаючыся, абышоў яе некалькі разоў. Ён нібыта павялічыўся ў памерах. Ён нешта настойліва мармытаў. Мне здалося, што я пачуў:
  - Вай, якая дэвушка! Стройная, як чынара. Юная, як зара... Рэстаран пойдзем. Шашлык будзем есці. Хванчкара будзем піць...
  Глашын хвосцік прызыўна ўздрыгваў. Яна ступіла да Рэза, закрануўшы яго плячом.
  І тут здарылася нечаканае. Піскліва цяўкнуўшы, сабака рвануўся прэч. Затым прыціснуўся да лакіраваных ботаў гаспадыні.
  Глаша гідліва адвярнулася.
  Рэза дрыжаў і павіскваў.
  - Ну што ты?! Што ты?! - супакойвала яго Аня. - Ну, будзь жа мужчынам!
  Але Рэзо толькі павіскваў і дрыжаў.
  Ён быў тэмпераментным імпатэнтам, гэты развязны каца. Тып, даволі распаўсюджаны сярод немаладых каўказцаў.
  Анечцы было ніякавата за свайго выхаванца. Яна быццам бы нават захацела нечым кампенсаваць яго няўдачу. Развітваючыся са мной, шапнула:
  - Каллю ляціць у Мінск на семінар. Я пазваню табе ў канцы тыдня.
  Аня сапраўды патэлефанавала, але грубая Таццяна аблаяла яе мацюком…
  Калі мяне звальнялі з рэдакцыі. Аня падахвоцілася пісаць фельетон для эстонскай газеты. Нават назву прыдумала - "Скрозь цёмныя акуляры". У тым сэнсе, што я паклёпнік і ачарняльнік.
  Знаёмы інструктар ЦК не без намаганняў прыпыніў гэтую справу.
  Але вернемся да майго сабакі. Разы тры я спрабаваў выдаць яе замуж. І ўсе тры спробы абрынуліся.
  Другі жаніх валодаў плебейскай худзізной і сілай. Нагадваў настаўніка фізкультуры з правінцыі. Быў нечым падобны да Аркадзя Львова.
  Ён вырашыў не марнаваць час дарма. Абысціся без любоўнай гульні. Дзейнічаў, як кажуць, на хапак.
  Глаша яго балюча пакусала.
  А ён яшчэ і супраціўляўся, як жлоб... Так і пайшоў ні з чым. Вясёлы такі, без комплексаў…
  Чаму ж Глаша яго адпрэчыла?
  Відаць, кропля рамантыкі неабходна…
  Трэці жаніх бесперапынку чухаўся. Акрамя таго, у яго была слабая мачавая бурбалка. Ды і поўсць бруднаватая, з пралысінамі. А радавод - я паглядзеў - выключны. Значыць, выраджэнец. Накшталт Валодзі Трубяцкога.
  Глаша яго проста ігнаравала.
  Так і засталася дзяўчынай. А далей ужо было позна. Знаёмы кінолаг сказаў:
  - А раптам не разродзіцца, што тады?.. Мы маем права рызыкаваць сваім жыццём. Рызыкаваць чужы – прыстойным людзям не дадзена…
  Цяпер Глафіры дванаццаць гадоў.
  Дванаццаць год мы знаёмыя.
  Дванаццаць гадоў нашу сям'ю ўзрушаюць разлад і ўсялякія катаклізмы.
  Мы без канца сварыліся і разводзіліся. Сям'я, як гаворыцца, разбуралася. І нават узнікалі новыя пабочныя сем'і. Толькі Глаша заставалася нязменна блізкай і роднай. І любіла нас усіх аднолькава.
  Глаша часта спіць ля маіх ног. Часам ціхенька стогне. Магчыма, ёй сніцца радзіма. Напрыклад, дробны часцік у тамаце. Або сквер у Шчарбаковым завулку…
  Не бядуй, усё будзе добра.
  І прабач, што ў мяне няма хваста. (У Саюзе быў, і не адзін.) Прабач, што ў мяне ёсць чаравікі, цыгарэты і апавяданні Фолкнера.
  У астатнім мы падобныя. Немаладыя раздражняльныя замежнікі з комплексамі... Разам цягаем каўбасу з халадзільніка...
   Раздзел адзінаццаты
  - Наш свет абсурдэнны, - кажу я сваёй жонцы, - і ворагі чалавека - хатнія яго!
  Мая жонка злуецца, хоць я кажу гэта жартам.
  У адказ я чую:
  - Твае ворагі - гэта танны партвейн і фарбаваныя бландынкі!
  - Значыць, - кажу, - я сапраўдны хрысціянін. Бо Хрыстос вучыў нас любіць ворагаў сваіх...
  Гэтыя размовы працягваюцца дваццаць гадоў. Без малога дваццаць гадоў...
  У Амерыку я прыехаў з марай аб разводзе. Адзінай прычынай разводу была крайняя ступень спакойнасці маёй жонкі. Яе спакой не меў межаў.
  Дзіўна, як гэта могуць ужывацца ў чалавеку - спакой і антыпатыя…
  Пазнаёміліся мы ў шэсцьдзесят трэцім годзе. Гэта адбылося так.
  У мяне быў пакой з асобным уваходам. Вокны выходзілі на памыйніцу. Ці ледзь не кожны вечар у мяне збіраліся сябры.
  Аднойчы я прачнуўся сярод ночы. Убачыў брудны посуд на стале і перакуленае крэсла. З сумам падумаў пра ўчарашняе. Памятаю, тройчы бегалі па гарэлку. Нехта выказаўся наступным чынам:
  «Пайшлі ў Елісееўскі! Туды — метраў трыста і назад — прыкладна столькі ж...»
  Я пачаў думаць пра сняданак у непрыбраным пакоі.
  Раптам адчуваю - я не адзін. На канапе паміж халадзільнікам і радыёлой нехта спіць. Чуюцца шолахі і ўздыхі. Я спытаў:
  - Вы хто?
  - Дапусцім, Лена, - адказаў нечакана спакойны жаночы голас.
  Я задумаўся. Імя Лена сустракаецца не так ужо часта. Сярод нашых знаёмых пераважалі Тамары і Ларысы. Я спытаў:
  - Які ваш статус, Лена? Прасцей кажучы, які ваш соцыум эр актум?
  Наступіла паўза. Затым спакойны жаночы голас вымавіў:
  - Мяне забыўся Гурэвіч...
  Гурэвіч быў маім знаёмым па кніжным рынку. Гады праз два яго пасадзілі.
  - Як гэта забыўся?
  - Гурэвіч напіўся і выклікаў таксі…
  Я пачаў нешта прыпамінаць.
  - На вас была карычневая сукенка?
  - Увогуле, так. Зялёнае. Яго парваў Гурэвіч. А спала я ў нечай гімнасцёрцы.
  - Гэта мая вайсковая гімнасцёрка. Так бы мовіць - рэліквія. Будзеце сыходзіць - зніміце.
  - Тут нейкі ордэн...
  - Гэта, - кажу, - спартовы значок.
  — Такі калючы… Спаць не даў мне…
  - Яго, - кажу, - можна зразумець…
  Нарэшце я ўспомніў гэтую жанчыну. Худая, бледная, з мангольскімі вачыма.
  Да гэтага часу развіднела.
  - Адвярніцеся. - Папрасіла Лена.
  Я накрыў фізіяномію газетай. Адразу ж змянілася акустыка. Паненка прайшла да дзвярэй. Мяркуючы па гуку - надзеўшы мае вельветавыя шлапакі.
  Я выбраўся з-пад коўдры. Дзень пачынаўся дзіўным і таямнічым чынам.
  Затым няёмкая таўкатня ў перадпакоі. Ручнік вакол маіх не вельмі тонкіх сцёгнаў. Ваенная гімнасцёрка, якая не дасягае яе каленяў…
  Мы не без працы размінуліся. Я накіраваўся ў душ. Пасля душа ў маім жыцці надыходзіць адносная яснасць.
  Выходжу праз тры хвіліны - кава на стале, печыва, джэм. Чамусьці заліўная рыба…
  Да гэтага часу Лена апранулася. Антычная прарэха ля вароты - след неўтаймаванай пачуццёвасці Фімы Гурэвіча - была ёй да твару.
  - Сапраўды, - кажу, - зялёнае…
  Мы снедалі, гаворачы аб розных дробязях. Усё было міла, лёгка і нават прыемна. З нейкай папраўкай на агульнае вар'яцтва…
  Лена сабрала рэчы, надзела туфлі і кажа:
  - Я пайшла.
  - Дзякуй за прыемную раніцу.
  Раптам чую:
  - Буду каля шасці.
  - Добра, - кажу...
  Мне прыгадваецца такая гісторыя. Ішлі мы з прыяцелем з лазні. Спыняе нас міліцыянер. Мы насцярожыліся, пытаемся:
  - У чым справа?
  А ён кажа:
  - Вы не памятаеце, калі былі выдадзены "Чэткі" Ахматавай?
  - У тысяча дзевяцьсот чатырнаццатым годзе. Выдавецтва «Гіпербарэй», Санкт-Пецярбург.
  - Дзякуй. Можаце ісці.
  - Куды? - пытаемся.
  - Куды хочаце, - адказвае. - Вы вольныя...
  Мяне ўразіла тады сумесь штодзённасці і вар'яцтва. І на гэты раз прыкладна такое ж адчуванне.
  - Буду, - кажа, - каля шасці...
  А ў мяне было прызначанае спатканне ў пяць трыццаць. Прычым не з жанчынай нават, а з Бродскім. Далей - банкет з нагоды нечай абароны.
  Тэлефаную, адмяняю спатканне. Банкет ігнарую. Імчуся дадому ў таксі. Трэба было б, думаю, другія ключы заказаць.
  Чакаю. Прыходзіць каля шасці. Раскрывае гаспадарчую сумку, а там - кансервы, яйкі, хек.
  - Вы, - кажа, - пакуль займайцеся сваімі справамі. А я ўсё прыгатую.
  Тут у мяне дзікае меркаванне ўзнікла. А раптам яна мяне з кімсьці блытае? З нейкім блізкім і дарагім чалавекам? Раптам вар'яцтва свету зайшло ўжо так далёка?
  Павячэралі. Я сёлаў займацца. Лена вымыла посуд. Уключыла тэлевізар.
  Тэлевізар у мяне два гады не працаваў. А тут раптам зарабіў, як новенькі...
  Пачаў я заўважаць нейкія перамены. Над рукамыйніцай з'явіліся замежныя слоічкі. У маёй шафе павісла нешта замшавае. Каля халадзільніка зацвердзіліся кароткія бэжавыя боцікі. Нават пах у кватэры змяніўся…
  Надышоў вечар. Лена кажа:
  - Вам гарбаты ці кавы?
  - Чаю.
  Выпілі гарбаты з нейкімі пернікамі. Я пернікаў да гэтага не еў гадоў трыццаць...
  Гляджу - гадзіна ночы. Быццам трэба класціся спаць. Лена кажа:
  - Пасядзіце на кухні.
  Сяджу, куру. Прачытаў газету за мінулы аўторак. Заходжу ў пакой - спіць. На той жа самай канапе. Толькі замест гімнасцёркі - нешта ружовае.
  Я лёг, прыслухаўся - ніводнага гуку. Хоць бы паварушылася ў сне з какецтва…
  Я хвілін дзесяць пачакаў і таксама заснуў.
  Раніцай усё спачатку. Лёгкая няёмкасць, душ і кава з малаком.
  - На гэты раз, - кажа, - я затрымаюся. Буду пасля адзінаццаці. Так што не хвалюйцеся…
  Я паехаў у рэдакцыю. Адтуль - у бар Саюза журналістаў. З нейкай шведкай пазнаёміўся, у гатэль мяне клікала. Усё паўтарала:
  - Казак, налі мне рускай гарэлкі!
  Сябры на падпольны канцэрт збіраліся. Авангардыста слухаць. Прычым авангардыст даволі незвычайны - калі можна так выказацца. Іграе на віяланчэлі лежачы... Карацей, мноства спакус. А я дадому спяшаюся. У маю звар'яцелую хату спазняюся.
  Увечары я дачакаўся яе і сказаў:
  - Лена, давайце пагаворым. Мне здаецца, нам трэба пагаварыць. Адбываецца нешта незразумелае. У мяне ёсць некалькі далікатных пытанняў. Дазвольце без цырымоній?
  - Я вас слухаю, - кажа.
  А твар спакойны, як дамба.
  Пытаю:
  - Вам што, няма дзе жыць?
  Паненка крыху пакрыўдзілася. Дакладней - злёгку здзівілася:
  - Чаму гэта няма дзе? У мяне кватэра ў Дачным. А што?
  - Ды нічога, па сутнасці... Мне падалося... Я думаў... Тады яшчэ адно пытанне. Толькі па-таварыску... Тысячу разоў прабачце... Можа, я вам падабаюся?
  Наступіла паўза. Я адчуваю, што чырванею. Нарэшце, яна сказала:
  - У мяне да вас прэтэнзій няма.
  Так і сказала - прэтэнзій, маўляў, не маю.
  Наступіла паўза яшчэ больш цяжкая. Для мяне. Яна-то была поўная спакою. Погляд халодны і цвёрды, як вугал валізкі.
  Тут я задумаўся. Можа, яе спакой вышэйшы за полавыя адрозненні? Вышэй біялагічнай схільнасці да мужчыны? Вышэй самой ідэі пастаяннага месцажыхарства?
  - І апошняе пытанне. Толькі не сярдуйце. І калі я не мае рацыю — забудзьце... Карацей, ёсць адна здагадка... Вы, выпадкова, не работнік Камітэта дзяржаўнай бяспекі?
  Ці мала, думаю. Чалавек я ўсё ж такі заўважны, нястрыманы. Даволі шмат п'ю. Боўтаю лішняе. «Нямецкая хваля» мяне згадвала… Можа быць, прыставілі да распачыналага дысідэнта гэтую фантастычную жанчыну?..
  Тут ужо, думаю, яна раскрычыцца. А калі мае рацыю - тым больш раскрычыцца…
  Чую:
  - Не, я ў цырульні працую…
  І затым:
  - Калі пытанняў больш няма, давайце піць гарбату.
  Дык гэта ўсё і пачалося. Днём я бегаў у пошуках халтуры. Вяртаўся засмучаны, прыніжаны і злы. Лена пыталася:
  - Вам гарбаты ці кавы?
  Мы амаль не размаўлялі. Толькі абменьваліся кароткай дзелавой інфармацыяй. Напрыклад, яна паведамляла:
  - Вам тэлефанаваў нейкі Бескін…
  Або:
  - Дзе тут у вас пральны парашок?..
  Мае справы яе не цікавілі. Я таксама не задаваў ёй пытанняў. Вар'яцтва набывала штодзённыя, звычайны, руцінныя формы.
  Мой рэжым крыху змяніўся. Прыхільніцы тэлефанавалі мне ўсё радзей. Ды і чаго тэлефанаваць, калі адгукаецца спакойны жаночы голас?
  Мы заставаліся зусім незнаёмымі людзьмі.
  Лена была неверагодна маўклівая і спакойная. Гэта было не цяжкае маўчанне сапсаванага гучнагаварыцеля. І не грозны спакой супрацьтанкавай міны. Гэта быў маўклівы спакой кораня, які абыякава слухае драўняную лістоту.
  Мінуў тыдзень. Суботняй раніцай я не вытрымаў. Я сказаў... Не, крыкнуў:
  - Лена! Выслухайце мяне! Дазвольце мне быць зусім адкрытым. Мы вядзем шлюбнае жыццё... Але - без галоўнага элемента шлюбнага жыцця... У нас гаспадарка... Вы сціраеце... Растлумачце мне, што ўсё гэта значыць? Я блізкі да вар'яцтва…
  Лена падняла на мяне спакойны, прыязны погляд:
  - Я вам перашкаджаю? Вы хочаце, каб я пайшла?
  - Не ведаю, чаго я хачу! Я хачу зразумець... Каханне - гэта я разумею. Распуста - разумею. Усё разумею... Усё, акрамя гэтага нармалізаванага вар'яцтва... Будзь вы агентам дзяржбяспекі, тады ўсё нармальна... Я б нават узрадаваўся... У гэтым адчувалася б логіка... А так...
  Лена памаўчала і кажа:
  - Калі трэба пайсці - скажыце.
  І затым, злёгку апусціўшы вузкія мангольскія вочы:
  - Калі вам трэба ГЭТА - калі ласка.
  - Што значыць - ГЭТА?
  Вейкі былі апушчаны яшчэ ніжэй. Голас гучаў яшчэ спакайней. Я пачуў:
  - У сэнсе - інтымная блізкасць.
  - Ды не, - кажу. - навошта?..
  Хіба я асмелюся, думаю, так груба парушыць гэты спакой?!
  Прайшло яшчэ тыдні два. І выратавала мяне - гарэлка. Я гуляў у адной прагрэсіўнай рэдакцыі. Дахаты прыехаў каля гадзіны ночы. Ну і, як бы гэта лепш сказаць, — забыўся... Пасягнуў... Пайшоў няправільнай дарогай будучага арыштанта Гурэвіча...
  Кінуты мною камень лёг на дно акіяна...
  Гэта было не каханне. І тым больш - не хвілінная слабасць. Гэта была спроба абараніцца ад хаосу.
  Мы нават не перайшлі на "ты".
  А праз год нарадзілася дачка Каця. Так і пазнаёміліся...
  У якасці мужа я быў набыццём сумнеўным. Гадамі не меў сталай працы. Валодаў пацьмянелай знешнасцю дэкваліфікаванага матадора.
  Апавяданняў маіх не друкавалі. Я рабіўся ўсё больш злым і ўсё менш асцярожным. Улетку сямідзесятага года мае першыя рукапісы адправіліся на Захад.
  У мяне з'явіліся знаёмыя замежнікі. Сядзелі да глыбокай ночы. Ахвотна пілі гарэлку, закусваючы лівернай каўбасой.
  Камунальны сусед Ціхаміраў пагрозліва мармытаў:
  - Ну і знаёмыя ў вас! Тыпу Сіняўскага і Даніэля…
  Увосень таго ж года мяне зноў узгадвалі заходнія радыёстанцыі.
  Лену мае апавяданні не цікавілі. Яе ўвогуле не цікавіла дзейнасць як такая. Яе абмежаванасць здавалася мне часткай бязмежнага спакою.
  У жыцці маім, такім чынам, панавалі дзве супрацьстаялыя стыхіі. Злева бушаваў акіян зараджаецца нонканфармізму. Справа рассцілалася спакойная роўнядзь мяшчанскага дабрабыту.
  Так я і брыў, спатыкаючыся, вузкай палоскай зямлі паміж гэтымі двума акіянамі.
  Лена тым часам сышла са сваёй цырульні. Уладкавалася на працу ў выдавецтва «Савецкі пісьменнік» - карэктарам. Для мяне гэта было сюрпрызам. Я і не ведаў, што яна такая граматная. Як не ведаў і шмат чаго іншага. І не ведаю да гэтага часу…
  Праз год адбыўся ў яе канфлікт з уладамі. Гэта было так.
  Выдавецтва выпусціла дэфіцытную кнігу Ахматавай. На долю супрацоўнікаў прыпала абмежаваная колькасць экзэмпляраў. Кагосьці абышлі зусім. І ў тым ліку - маю жонку.
  Яна пайшла да дырэктара выдавецтва. Выказала яму свае прэтэнзіі. Кандрашоў у адказ сказаў, панізіўшы голас:
  - Вы не ўлоўліваеце складанага палітычнага кантэксту. Большая частка тыражу адпраўлена за мяжу. Мы павінны заткнуць рот буржуазнай прапагандзе.
  - Заткніце мне, - папрасіла Лена ...
  Так паміж намі ўтварылася частковае дысідэнцкае паразуменне…
  Ішлі гады. Расла наша дачка. Яна казала, маючы на ўвазе мой японскі транзістар:
  - Я тваё «бібісі» на акно пераставіла…
  Мы жылі бедна, часта сварыліся. Я выходзіў з сябе - жонка маўчала.
  Маўчанне - велізарная сіла. Трэба яго забараніць, як бактэрыялагічную зброю…
  Я ўсё скардзіўся на адсутнасць даляглядаў. Лена казала:
  - Напішы дзве тысячы апавяданняў. Хоць адзін ды надрукуюць...
  Я думаў - што яна кажа?! Што мне карысці ў адным аповядзе?!
  І нават крыўдзіўся.
  Дарэмна…
  Розныя ў нас былі маштабы і прапорцыі. Я ставіў націск на адзінцы. Лена рабіла акцэнт на мностве.
  Яна мела рацыю. Перамагчы можна толькі колькасцю. Уся сусветная гісторыя гэта даказвае…
  Я так мала ведаў пра сваю жонку, што ўвесь час дзівіўся. Мяне здзіўляла любое парушэнне яе спакою.
  Неяк раз яна заплакала, таму што яе прынізілі ў домакіраўніцтве. Шчыра кажучы, я нават узрадаваўся. Значыць, нешта здольна ўзбуджаць яе страсці…
  Але гэта здаралася рэдка. Часцей за ўсё яна бывала абыякавая ...
  У сямідзесятыя гады пачалася эміграцыя. З'яжджалі блізкія сябры. На гэтую тэму ішлі бясконцыя размовы. А я ўсё паўтараў:
  - Што мне там рабіць?! Недарэчна бегчы з роднай хаты! Калі літаратура – занятак заганны, наша месца ў турме…
  Лена маўчала. Быццам нават стала яшчэ больш маўкліва.
  Дні цягнуліся ў бясконцым маркотным застоллі, частых правадах і начных размовах…
  Я добра памятаю той лютаўскі дзень. Лена прыйшла з працы і кажа:
  — Усё… мы з'яжджаем… Надакучыла…
  Я спрабаваў нешта пярэчыць. Казаў аб радзіме, аб Богу, аб перавагах высокага сацыяльнага ціску, аб моўнай і каларыстычнай гаме. Нават бярозы згадаў, чаго сабе век не дарую…
  Але Лена ўжо пайшла камусьці тэлефанаваць.
  Я раззлаваўся і з'ехаў на месяц у Пушкінскі запаведнік. Вяртаюся - Лена дае мне падпісаць нейкія паперы. Я пытаю:
  - Ужо?
  - Так, - кажа, - усё вырашана. Дакументы ўжо на руках. Упэўнена, што нас адпусцяць. Гэта можа здарыцца цягам двух тыдняў.
  Я разгубіўся. Я ня думаў, што гэта адбудзецца так хутка. Дакладней, спадзяваўся, што Лена будзе ўгаворваць мяне.
  Бо гэта я ненавідзеў савецкі рэжым. Бо гэта мае апавяданні не друкавалі. Бо гэта я быў ледзь не дысідэнтам...
  Да апошняга дня я знаходзіўся ў нейкім здранцвенні. Механічна рабіў неабходныя дзеянні. Сустракаў і праводзіў гасцей.
  Надышоў дзень ад'езду. У аэрапорце сабраўся натоўп. Галоўным чынам, мае сябры, аматары выпіць.
  Мы развіталіся. Лена выглядала зусім спакойнай. Нехта з маіх сваякоў падарыў ёй чорна-бурую лісу. Мне доўга снілася потым ашчэраная лісіная фізіяномія…
  Дачка была ў нязграбных скараходаўскіх туфлях. Выгляд у яе быў разгублены. У той год яна была зусім непрыгожай.
  Потым яны селі ў аўтобус.
  Мы чакалі, калі паднімецца самалёт. Але самалёты ўзляталі часта. І цяжка было зразумець, які наш...
  Сумаваць я пачаў па дарозе з аэрапорта. Ужо ў таксі пачаў піць з рыльца. Шафёр казаў мне:
  - Прыгніцеся.
  Я адказваў:
  - Не льецца...
  З таго часу ўсё маё жыццё змянілася. Мною авалодала неспакой. Я думаў толькі аб эміграцыі. Піў і думаў.
  Лена пасылала нам паштоўкі. Яны былі падобныя на шыфраваныя данясенні:
  «Рым - вялікі прыгожы горад. Днём тут горача. Па вечарах іграе музыка. Каця здаровая. Кошты параўнальна нізкія…»
  Паштоўкі былі поўныя спакою. Маці перачытвала іх зноў і зноў. Усё спрабавала адшукаць нейкія пачуцці. Я ведаў, што гэта бескарысна...
  Далейшыя падзеі выкладаю пункцірам.
  Абвінавачанне ў дармаедстве і прытонатрыманні... Падпіска аб нявыездзе... Следчы Міхалёў... Нейкія няясныя пабоі ў міліцыі... Серыя перадач "Нямецкай хвалі"... Арышт і суд на вуліцы Талмачова... Дзевяць сутак у Каляеўскай турме... Нечаканае вызваленне... АВІ
  Палкоўнік АВІРа сказаў мне ветліва і прыязна:
  - Вам трэба ехаць. Жонка з'ехала, і вам даўно сітавіна…
  З пачуцця супярэчнасці я запярэчыў:
  - Мы, - кажу, - не зарэгістраваны.
  - Гэта фармальнасць, - шырока ўсміхнуўся палкоўнік, - а мы не фармалісты. Вы ж іх любіце?
  - Каго - іх?
  - Жонку і дачку... Ну, вядома, любіце...
  Так маё каханне да жонкі і дачкі стала фактам. І засведчыў яго - палкоўнік МУС...
  Я спрабаваў зарыентавацца. У свеце было два рэальныя полюсы. Яснае, роднае, задушлівае - ТУТ і невядомае, паўфантастычнае - ТАМ. Тут - неаглядныя прасторы пакутлівага жыцця сярод сяброў і ворагаў. Там - усяго толькі жонка, малюсенькі астравок яе спакойнага спакою.
  Усе мае надзеі былі - там. Не ведаю, дзеля чаго я тлуміў галаву палкоўніку АВІРа...
  Праз шэсць тыдняў мы былі ў Аўстрыі. Вена нагадвала адзін з раёнаў Ленінграда. Недзе паміж Фантанкай і Садовай.
  Адзінай сур'ёзнай дэталлю гарадскога краявіду была рака. Рака, якая на трэці ці чацвёрты дзень аказалася Дунаем.
  На шараватым вулічным фоне выдзяляліся прастытуткі. Яны былі падобныя да гераінь замежных кінакамедый.
  Мы пасяліліся ў гатэлі "Адмірал". Маці цэлымі днямі чытала Салжаніцына. Я нешта пісаў для эмігранцкіх газэтаў і часопісаў. Галоўным чынам распісваў свае неіснуючыя дысідэнцкія подзвігі.
  Да гэтага часу Лена ўжо перасялілася ў Амерыку. Яе лісты станавіліся ўсё больш лаканічна:
  «Я працую машыністкай. Каця ходзіць у школу. Раён параўнальна бяспечны. Гаспадар дома - сімпатычны пажылы амерыканец. Яго клічуць Эндру Каваленку…»
  У Аўстрыі мы пражылі да лета. Вена была прамежкавым этапам паміж Ленінградам і Амерыкай. Мусіць, такую адлегласць можна адолець толькі ў два скачкі.
  Нарэшце мы атрымалі амэрыканскія дакумэнты. Сем гадзін над акіянам падаліся мне вечнасцю. Занадта мала цікавага ў прасторы як такой.
  Самалёт быў амерыканскай тэрыторыяй. Бортправадніцы трымаліся незалежна.
  У аэрапорце імя Кэнэдзі нас чакалі сябры. Вядомы фатограф Кулакоў з жонкай і сынам. Прывітаўшыся, яны адразу пачалі лаяць Амерыку.
  - Купляй "Таёту", стары, - казаў Кулакоў, - а яшчэ лепш - "Фольксваген". Амерыканскія машыны - дзярмо!..
  Я спытаў:
  - А дзе Лена і Каця?
  Кулакоў працягнуў мне запіску:
  «Размяшчайцеся. Мы ў Клубе здароўя. Будзем каля васьмі. Ежа ў халадзільніку. Лена».
  Мы паехалі дадому, у Флашынг. Навакольны гарызантальны пейзаж нагадваў выварат Маскоўскага вакзала. Хмарачосы адсутнічалі.
  Маці паглядзела ў акно і кажа:
  - Зусім пустая вуліца...
  - Гэта не вуліца, - запярэчыў Кулакоў, - гэта хайвей.
  - Што значыць - хайвей? - спытала маці.
  - Бальшак, - адказаў я.
  Лена займала першы паверх невысокага цаглянага дома. Кулакоў дапамог нам унесці чамадан. Затым сказаў:
  - Адпачывайце. У Еўропе ўжо ноч. А заўтра я вам пазваню...
  І з'ехаў.
  Я, канешне, не чакаў, што мяне будзе сустракаць дэлегацыя амерыканскіх пісьменнікаў. Але Лена прыехаць у аэрапорт, я думаю, магла б…
  Мы апынуліся ў пустой кватэры. На падлозе ў двух пакоях ляжалі матрацы. Паўсюль была раскідана адзенне.
  Маці зазірнула ў халадзільнік і кажа:
  - Сыр амаль такі ж як у нас…
  Раптам я адчуў вар'яцкую стомленасць. Лёг паверх коўдры і закурыў. Контуры рэчаіснасці расплываліся.
  Хто я і адкуль? Што з намі адбываецца? І чым усё гэта скончыцца?
  Новае жыццё здавалася занадта штодзённым для значных змен.
  Яшчэ я падумаў:
  «Як узнікае чалавечая блізкасць? Што трэба людзям для адчування сваяцтва?..»
  Я прачнуўся раніцай. За акном пагойдвалася галінка. Побач нехта быў.
  Я спытаў:
  - Хто гэта?
  - Лена, - адказаў спакойны жаночы голас.
  І далей:
  - Як ты патаўсцеў! Табе трэба бегаць раніцай.
  - Бегчы, - кажу, - практычна няма куды… Я б палічыў за лепшае застацца тут. Спадзяюся, гэта магчыма?
  - Вядома. Калі ты нас кахаеш…
  - Палкоўнік кажа - люблю.
  - Любіш - так заставайся. Мы не супраць…
  - Пры чым тут каханне? - сказаў я.
  Затым дадаў:
  — Каханне — гэта для падлеткаў… Тут ужо не каханне, а лёс… Між іншым, дзе Каця?
  - На цыноўцы побач з бабуляй...
  Затым Лена сказала:
  - Адвярніся.
  Я накрыў фізіяномію амерыканскай газетай.
  Лена ўстала, надзела халат і пытаецца:
  - Табе гарбаты ці кавы?
  Тут з'явілася Каця. Але гэта ўжо іншая тэма…
   Раздзел дванаццаты
  Калісьці яе не было зусім. Хоць уявіць сабе гэтага я не магу. І ўвогуле, ці можна ўявіць сабе тое, чаго не было? Пасля яе прынеслі дадому. Ружовы, нечакана лёгкі пакет з карункамі.
  Цікаўна адзначыць - Каціна дзяцінства я памятаю горш, чым сваё.
  Памятаю, яна сур'ёзна хварэла. Здаецца, гэта было запаленне лёгкіх. Яе павезлі ў лякарню. Маці і бабулю туды не пускалі. Становішча было пагрозлівае. Мы не ведалі, што рабіць.
  Нарэшце мяне выклікаў галоўны лекар. Гэта быў неахайны і нават які выпіў чалавек. Ён сказаў:
  - Не пакідайце жонку і матулю. Будзьце побач…
  - Вы хочаце сказаць?
  - Зробім усё, што можна, - адказаў доктар.
  - Пусціце ў лякарню маю жонку.
  - Гэта забаронена, - сказаў ён.
  Наступілі жахлівыя дні. Мы сядзелі каля тэлефона. Чорны апарат здаваўся галоўным вінаватым у няшчасці. Раз-пораз тэлефанавалі староннія, вясёлыя людзі. Маці часам выходзіла на лесвіцу - плакаць.
  Аднойчы ёй сустрэўся паміж паверхамі стары знаёмы. Гэта быў артыст Меркур'еў. Калісьці яны разам працавалі. Маці расказала яму пра нашы справы. Меркур'еў пакорпаўся ў кішэнях. Выявіў дзве капейкі. Пайшоў у аўтамат.
  - Меркур'еў кажа, - сказаў ён, - пусціце Норку ў бальніцу...
  І маці адразу пусцілі. А потым і жонцы дазволілі дзяжурыць начамі. Так што адзіная зброя ў барацьбе супраць савецкай дзяржавы - абсурд…
  Увогуле, дачка расла. Хадзіла ў дзіцячы садок. Часам я забіраў яе дадому. Памятаю белую драўляную лаўку. І кучу дзіцячага адзення, значна больш прадметаў, чым у дарослых… Успамінаю падвернуты заднік малюсенькага чаравіка. І тое, як я браў дачку за пояс, лёгенька падтрасаючы…
  Пасля мы ішлі па вуліцы. Успамінаецца адчуванне рухомай маленькай далоні. Нават скрозь рукавіцу адчувалася, якая яна гарачая.
  Мяне ўражвала яе бездапаможнасць. Яе слабасць у адносінах да транспарту, ветру... Яе залежнасць ад маіх рашэнняў, дзеянняў, слоў...
  Я думаў - колькі ж гадоў гэта будзе працягвацца? І адказваў сабе - да канца...
  Узгадваецца адна размова ў электрычцы. Мой выпадковы спадарожнік казаў:
  «…Я марыў аб сыне. Спачатку засмуціўся. Потым - нічога. Нарадзіся ў нас хлопчык, я б капітуляваў. Разважаў бы прыкладна так: сам я няшмат дамогся ў жыцці. Мой сын даб'ецца большага. Я перадам яму досвед сваіх няўдач. Ён вырасце мужным і мэтанакіраваным. Я як бы перайду ў майго сына. Гэта значыць загіну…
  З дачкой усё інакш. Яна мае патрэбу ўва мне, і так будзе да канца. Яна не дасць мне забыцца пра сябе ... »
  Дачка расла. Яе ўжо было відаць з-за крэсла.
  Памятаю, яна вярнулася з дзіцячага сада. Не распранаючыся, спытала:
  - Ты любіш Брэжнева?
  Да гэтага мне не даводзілася яе выхоўваць. Яна ўспрымалася як каштоўны неадушаўлёны прадмет. І вось – я павінен нешта казаць, тлумачыць…
  Я сказаў:
  - Любіць можна тых, каго добра ведаеш. Напрыклад, маму, бабулю. Або на благі канец - мяне. Брэжнева мы не ведаем, хаця часта бачым яго партрэты. Магчыма, ён добры чалавек. А можа быць - і не. Як можна кахаць незнаёмага чалавека?..
  - А нашы выхавальнікі яго любяць. - сказала дачка.
  - Напэўна, яны лепш яго ведаюць.
  - Не. - сказала дачка, - проста яны - выхавальнікі. А ты ўсяго толькі тата…
  Потым яна стала хутка сталець. Задавала цяжкія пытанні. Быццам здагадвалася, што я няўдачнік. Часам пыталася:
  - Што ж цябе ўсё не друкуюць?
  - Не хочуць.
  - А ты напішы пра сабаку.
  Мабыць, дачцы здавалася, што пра сабаку я напішу - геніяльна.
  Тады я прыдумаў казку:
  «У некаторым царстве жыў-быў мастак. Выклікае яго кароль і кажа:
  - Намалюй мне карціну. Я табе добра заплачу.
  - Што я павінен намаляваць? - спытаў мастак.
  - Усё, што заўгодна, - адказаў кароль, - за выключэннем маленькай шэрай казюлькi.
  - А ўсё астатняе - можна?! - уразіўся мастак.
  - Ну вядома. Усё, акрамя маленькай шэрай казюлькі.
  Мастак з'ехаў дадому.
  Мінуў год, другі, трэці. Кароль занепакоіўся. Ён загадаў адшукаць мастака. Ён спытаў:
  - Дзе ж абяцаная карціна?
  Мастак апусціў галаву.
  - Адказвай. - загадаў кароль.
  - Я не магу яе напісаць, - сказаў мастак.
  - Чаму?
  Наступіла доўгая паўза. Потым мастак адказаў:
  — Я думаю толькі пра шэрую казюльку...»
  - Ты зразумела, што я хацеў сказаць?
  - Так.
  - Што ж ты зразумела?
  - Відаць, ён добра яе ведаў.
  - Каго?
  - Казулю...
  Потым наша дачка хадзіла ў школу. Вучылася даволі прыстойна. Хоць яркіх здольнасцяў не выяўляла.
  Спачатку я засмучаўся. А потым супакоіўся. У таленавітых - адны няшчасці ў жыцці…
  Каціна жыццё працякала без асаблівых драм. У школе яе не крыўдзілі. Я быў у дзяцінстве больш сарамлівы. Усё ж у яе меўся поўны камплект бацькоў. Да таго ж - бабуля і сабака.
  Да мяне дачка ставілася добра. Трохі спагады, крыху пагарды. (Бо я не ўмеў правіць электрычнасць. Ну, і мала зарабляў…)
  Як усе ленінградскія школьнікі, яна была даволі развітая. Ёй было вядома маё стаўленне да ўладаў. Калі па тэлебачанні выступаў Брэжнеў, Каця сачыла за маёй рэакцыяй…
  Яна казала мне:
  - Навошта ты ходзіш распрануты?
  Відаць, я быў ёй фізічна непрыемны. Мо так і павінна быць. Дзецям уласцівая такога роду антыпатыя. (Бацькам - ніколі.) У яе стаў псавацца характар. Я падарыў ёй адростак кактуса. Напісаў такі верш:
  Наша маленькая дачка
  Накшталт гэтай кветачкі
  - Абавязкова ўкалю.
  Нават тых, каго кахаю…
  
  У семдзесят восьмым годзе мы эмігравалі. Спачатку з'ехалі жонка і дачка. Гэта быў развод. Хаця фармальна мы развяліся за некалькі гадоў да гэтага. Развяліся, але працягвалі мучыць адзін аднаго. І канца гэтага не было відаць.
  Кажуць, шлюб на мяжы разводу - самы трывалы. Але мы пераступілі гэтую мяжу. Мая жонка паляцела ў Амерыку, даверыўшы акіяну тое, што належыць вырашаць самім.
  Дачка паехала з ёй. Гэта было натуральна. А я застаўся з маці і Глашай.
  Я не хацеў з'яжджаць. Дакладней, ведаў, што яшчэ рана.
  Мне трэба было падрыхтаваць рукапісы. Вычарпаць нейкія магчымасці. А можа, дасягнуць крытычнай кропкі. Той рысы, за якой пачынаецца вар'яцтва.
  І я застаўся. Маці засталася са мною. Гэта таксама было натуральна.
  Пасля ад'езду жонкі і дачкі падзеі развіваліся ў паскораным тэмпе. Як у рамане пачынаючага аўтара, які паспешліва дапісвае апошнія старонкі.
  Мяне адусюль выгналі. Пазбавілі апошніх заробкаў. Я ўсё больш і больш піў.
  Затым - нейкія дзіўныя пабоі ў міліцыі. (Я б успрыняў іх метафізічна, не паўтарыся б яны двойчы.) Тыдзень у Каляеўскай турме. І нарэшце – АВІР, мытня, венскія сасіскі…
  Чатыры гады я жыву ў Амерыцы. Ізноў мы разам. Хоць фармальна ўсё яшчэ разведзены.
  Адносіны з дачкой - ранейшыя. Я па-ранейшаму пазбаўлены ўсяго таго, што можа яе заваяваць.
  Ці наўрад я стану амерыканскім спеваком. Або кінаакцёрам. Або гандляром наркотыкамі. Ці наўрад разбагацею настолькі, каб пазбавіць яе ад праблем.
  Акрамя таго, я па-ранейшаму не ўмею вадзіць аўтамабіль. Не цікаўлюся рок-музыкай. А галоўнае - дрэнна ведаю ангельскую.
  Нядаўна яна сказала... Дакладней, вымавіла... Як бы гэта лепей выказацца?.. Карацей, я пачуў такую фразу:
  - Цябе, нарэшце, друкуюць. А што змянілася?
  - Нічога, - сказаў я, - нічога...
   Раздзел трынаццаты
  Зняволенне
  Перад вамі - гісторыя майго сямейства. Спадзяюся, яна дастаткова простая. Мне засталося дадаць толькі некалькі слоў. 23 снежня 1981 гады ў Нью-Ёрку нарадзіўся мой сынок. Ён амерыканец, грамадзянін Злучаных Штатаў. Завуць яго - уявіце сабе - містэр Нікалас Доўлі.
  Гэта тое, да чаго прыйшла мая сям'я і нашая радзіма.
   Марш самотных
   Узвышэнне і гібель "Новага Амерыканца"
  (Замест прадмовы)
  Гэтыя нататкі нагадваюць гаворка ва ўласнай труны.
  Вы толькі ўявіце сабе - ясны зімовы дзень, разгорстая магіла. У падгалоўе белыя кветкі. Вакол журботныя твары сяброў і сваякоў. У бледным снежаньскім небе растаюць гукі пахавальнага маршу…
  І тут - падымаецца вы, смяротна бледны, прыбраны, прыгожы, абсыпаны пялёсткамі гладыёлусаў.
  Заглушаючы спалоханыя крыкі натоўпу, вы прамаўляеце:
  - Адну хвіліначку, не разыходзьцеся! Цяпер я пайменна назаву людзей, якія ўвагналі мяне ў труну!
  Вялікая спакуса вымавіць выкрывальную прамову ля ўласнай магілы. Вось чаму я вырашыў выдаць гэтую маленькую складанку.
  
  
  Гэтая складанка — для тых, хто ведаў і кахаў «Новы амерыканец» у перыяд яго росквіту. Хто смуткуе аб былым яго харастве. У кім жыве адчуванне страты?
  Парадокс заключаецца ў тым, што "Новы амерыканец" - жывы. Ён жывы, як марксісцка-ленінскае вучэнне. Пры ўсіх відавочных рысах яго дэградацыі і заняпаду.
  Памёр, уласна кажучы, я. Новы амерыканец усяго толькі перарадзіўся.
  Хаця ў ім па-ранейшаму працуюць таленавітыя людзі. Захоўваюцца прывабныя рысы інстытуцкага капусніка. І газета па-ранейшаму аформлена густоўна.
  Але галоўнае - знікла. Тое, дзеля чаго і ствараўся "Новы амерыканец". Што прынесла яму нейкую вядомасць.
  "Новы амерыканец" страціў рысы дэмакратычнай альтэрнатыўнай газеты. Ён перастаў быць вольнай дыскусійнай трыбунай.
  Паміранне "Новага амерыканца" - пышна і незваротна. Так сыходзіць пад ваду вялікі акіянскі карабель. Але шчоглы - бачныя ...
  Гісторыяй "Новага амерыканца" зоймуцца іншыя. Для гэтага я залішне суб'ектыўны. Тым больш, што шмат хто памятае, як гэта ўсё пачыналася.
  Нехта памятае добрае. Хтосьці - дрэннае. Наша памяць выбарчая, як урна…
  Таму я толькі бегла крану гістарычных вех. Застаючыся ў рамках сціплай грамадзянскай паніхіды…
  Як я зараз усведамляю, газета з'явілася ў выключна спрыяльны момант. Эміграцыя дасягнула піка. З аўтарамі не было праблем. (Як няма і зараз. Грамацеяў хапае. З адных дактароў навук можна пазбіваць прыстойную футбольную каманду.) Запатрабаванне ў новай газеце здавалася відавочнай. Існуючая руская прэса не задавальняла чытача. «Новае рускае слова» карысталася мовай, якой тлумачыліся лёкаі ў Эртэля і Златаўрацкага…
  Увогуле, справа пайшла. Мы атрымалі банкаўскую пазыку - 12 тысяч даляраў. Што стала прычынай неймаверных чутак. Адносна таго, што нас субсідуе КДБ.
  А мы ўсё радаваліся. Мы казалі:
  - Гэта добра, што нас лічаць агентамі КДБ. Гэта умацоўвае нашу фінансавую рэпутацыю. Няхай думаюць, што мы багацеі...
  Газета стала рэальнасцю. Адчуванне цуду змянілася паўсядзённымі клопатамі. Мы паглыбіліся ў джунглі амерыканскага бізнэсу.
  Ідэі ў нас узнікалі штохвілінна. І любая адчыняла дарогу да багацця.
  Калі ідэй назапасілася дастаткова, мы звярнуліся да знаёмага амерыканца Гольдберга. Гольдберг азнаёміўся з ідэямі. Затым сурова вымавіў:
  - За гэтую ідэю вы атрымаеце год турмы. За гэтую - два. За гэтую - чатыры з канфіскацыяй маёмасці. А за гэтую вас проста дэпартуюць…
  Прыйшлося пачынаць усё спачатку.
  Адначасова выпрацоўвалася творчая пазыцыя газэты. Мы абвясцілі:
  "Новы амерыканец" з'яўляецца дэмакратычнай свабоднай трыбунай. Ён выяўляе розныя, часам дыяметральна супрацьлеглыя пункты гледжання. Высновы чытач робіць сам...
  Мы называлі сябе яўрэйскай газетай. Шчыра кажучы, я быў супраць такой фармулёўкі. Я лічыў "Новы амерыканец" газетай трэцяй эміграцыі. Без націску на габрэйстве.
  Пачаліся размовы ў грамадскіх колах. Нас абвінавачвалі ў грэбаванні да Расіі. У местачковым шавінізме. У карыслівых спробах дабіцца размяшчэння багатых яўрэйскіх арганізацый.
  Стары сябар патэлефанаваў мне з Францыі. Ён сказаў:
  - Кажуць, ты запісаўся ў прававерныя габрэі. І нават зрабіў абразанне…
  Я адказаў:
  - Валодзя! Я не стаў прававерным габрэем. І абразання не рабіў. Я магу гэта даказаць. Я не магу працягнуць табе свой доказ праз акіян. Затое я магу прад'явіць яго ў Нью-Ёрку тваёй даверанай асобе…
  Паралельна з габрэйскім шавінізмам нас абвінавачвалі ў юдафобіі. Звалі антысемітамі, пагромшчыкамі і чарнасоценцамі. Памінаючы ў сувязі з гэтым Арафата, Рыбентропа, Гогаля.
  Адзін прастадушны чытач мне так і напісаў:
  - Вы самога Гогаля перасягнулі!
  Я яму адказаў: "Тваімі б вуснамі…"
  У нашай газеце публікаваліся дыскусійныя матэрыялы аб Салжаніцыне. Божа, які гэта выклікала шум. Нас абвінавачвалі ў дапамозе савецкаму рэжыму. У пракамуністычных настроях. Ці ледзь не ў тэрарызме.
  Распаўсюдзілася легенда, што я, быўшы турэмным наглядчыкам, фізічна біў Салжэніцына. Хаця, калі Салжаніцына пасадзілі, мне было тры гады. У ахову ж я патрапіў праз дваццаць гадоў. Калі Салжаніцына ўжо вылучылі на Ленінскую прэмію…
  І ўсё ж справы ішлі нядрэнна. Аб нас пісалі ўсе буйныя амерыканскія газеты і часопісы. Я атрымліваў выразкі з Францыі, Швецыі, Заходняй Нямеччыны. Быў запрошаны як рэдактар на тры міжнародныя сімпозіумы. Вяшчаў па радыё. Пёстрал на тэлевізійных экранах.
  У нас былі падпісанты нават у Паўднёвай Карэі…
  Я мог бы прывесці тут сотні дакументаў. Ад лістоў мэра Коча да ананімкі на латышскай мове. Але гэта - лішняе. Хто чытаў газету, той ведае...
  Гадавы юбілей мы адзначалі ў рэстаране "Сокал". Па тэрыторыі ён роўны Ватыкану. У вялізнай зале сабралася чалавек дзевяцьсот. Многія спецыяльна прыехалі з Філадэльфіі, Канэктыкута і нават Тэхаса.
  Відаць, гэта быў найлепшы дзень майго жыцця…
  Далейшыя падзеі выкладаю бегла, пункцірам.
  Адчуванне сенсацыйнасці і трыўмфу не знікала. Хоць праблем было дастаткова. Па-першае, не хапала грошай. Што расхалоджвала пры ўсім нашым энтузіязме.
  Патрэбны быў добры бізнэс-мэнэджар. Прасцей кажучы, адміністратар. Дзелавы чалавек. Ды яшчэ ў нейкай ступені - ідэаліст.
  Упэўнены, што такія існуюць. Упэўнены, што грошы не могуць быць самамэтай. Асабліва тут, у Амерыцы.
  Колькі патрабуецца чалавеку для поўнага дабрабыту? Сто, дзвесце тысяч за год? А людзі тут варочаюць мільярдамі.
  Мабыць, грошы сталі эквівалентам іншых, значнейшых па класе каштоўнасцяў. Ферментам і вітамінам амерыканскага прагрэсу.
  Сума ператварылася ў лічбу. Лічба ператварылася ў геральдычны знак.
  Не да грошай імкнецца разумны бізнэсмэн. Ён імкнецца да поўнай і гарманічнай тоеснасці намаганняў і выніку. Самым пераканаўчым паказчыкам якога з'яўляецца лічба.
  Карацей, патрэбен быў адміністратар. Я лічыў, што ўсе няшчасці з-за гэтага.
  Да таго ж манапольная прэса ціснула неміласэрна. Апрацоўвала нашых рэкламадаўцаў. Тэрарызавала аўтараў. Распускала пра нас жахлівыя чуткі.
  З часам мне надакучыла апраўдвацца. Няхай людзі думаюць, што менавіта я атруціў спадарыню Бавары…
  Калі-небудзь Сівых апынецца ў раі. І скажуць яму апосталы:
  - Усім ты добры, дзядзька Яша! А вось Сярога Даўлатава не ацаніў…
  Ішоў час. Абстаноўка ў рэдакцыі была выдатная. З лёгкай папраўкай на агульнае вар'яцтва.
  Памятаю, Наталля Шарымава збіралася ў друкарню. Справа была ўвечары. Раён даволі гнюсны.
  Я сказаў барадатым мужчынам Вайлю і Генісу:
  - Нядобра, калі Шарымава паедзе ў друкарню адна.
  На што прыгожы шчыльны Геніс мне адказаў:
  — Але ж мы з Пецькам ездзім…
  Абстаноўка была вясёлая і святочная. Хаця даўно вагалася зямля ў мяне пад нагамі.
  Я прапрацаваў у "Новым амерыканцы" два гады. Быў, пышна гаворачы, адным з яго стваральнікаў. І - наёмным рэдактарам. Праўда, без заробку. Саўладальнікам не быў. Акцый не меў.
  Парадокс складаўся ў наступным. У газеты было тры гаспадары. І з дзясятак наёмных працаўнікоў. Гаспадары працавалі бясплатна. Як і належыць уладальнікам новага бізнесу. У разліку на будучыя барышы.
  Наёмныя работнікі заробак атрымлівалі. Добрую, але маленькую. Дакладней, маленькую, але добрую.
  Такім чынам, гаспадары атрымлівалі маральнае задавальненне.
  Найміты - сціплы заробак.
  Я ж быў асобай парадаксальнай. Псіхалагічна - гаспадаром. Юрыдычна - наймітам. Гаспадаром без уласнасці. Наймітам без заработнай платы.
  Трымаўся адпаведным чынам. Патрабаваў у гаспадароў справаздачнасці. Даваў парады кіраўніцтву. Мараваў Барыса Метэра меркаваннямі дысцыпліны.
  І мяне звольнілі. Без усялякіх цяжкасцяў. Паколькі я быў у юрыдычным сэнсе - ніхто.
  Я сышоў. Да мяне далучыўся творчы склад. Мы ўгаварылі спадара Дзяскала з «Русіка» фінансаваць «Новае святло». Газета праіснавала месяцы два.
  Затым спадар Дескал купіў "Новы амерыканец". Прапанаваў нам вярнуцца. Абяцаў творчую свабоду. І я вярнуўся.
  Вы скажаце:
  - Добры! Яго пакрыўдзілі, а ён вярнуўся. Дзе ж тваё пачуццё ўласнай добрай якасці?
  Я адкажу:
  - Новы амерыканец быў маім каханым стварэннем. Прадметам усіх маіх спадзяванняў. Пышна кажучы - справай жыцця. Ці вядома вам мяжа, дзе павінен спыніцца чалавек, які чапляецца за сваё жыццё?!.
  Далей усё было вельмі проста. Творчая свабода аказалася міфам. Усё астатняе не мела значэння.
  Зарплату нарэшце плацілі. З песні слова не выкінеш.
  Паўтараю, для мяне гэтага значэння не мела. Да гэтага часу я ўжо нешта зарабляў літаратурай.
  І я пайшоў, на гэты раз па добрай волі.
  Спадара Маўляў я не вінавачу. Ён бізнэсмэн. Пляваць яму на сусветную культуру. На рускую - тым больш. Ён зарабляе грошы. Гэта ягонае права.
  Ён мне нават нечым сімпатычны. Такі адкрыты дзяляга. Дурное было спадзявацца, што сярэдні амерыканец - Воннегут.
  Мы прад'явілі Дескалу ультыматум. Свабода - ці сыходзім.
  І я сышоў. Гэта ўсё…
  Газета стала этнічнай, нацыянальнай. Праз месяц супрацоўнікам забаранілі згадваць свініну. Нават у артыкулах на эканамічныя тэмы. Мякка рэкамендавалі замяніць яе фаршаваным шчупаком…
  Толькі Вайль і Геніс па-ранейшаму працуюць таленавіта. Не горш за Зікмунда з Ганзелкай. Літаратура для іх - Афрыка. І ўсё вакол - суцэльная Афрыка. Ад яркіх уражанняў лопаюцца крывяносныя пасудзіны… Але пішуць таленавіта. З песні... Зрэшты, я гэта ўжо казаў...
  З газетай скончана. Гэта была мая апошняя авантура. Апошняя ўспышка якая зацягнулася маладосці. З гэтага часу я – разважлівы і непатрабавальны літаратар сярэдняй рукі.
  («Сярэдняя рука» — прыдатная назва для мужчынскага клуба…)
  
  
  Два гады я пісаў свае “Калонкі рэдактара”. Мне здаецца, у іх адбілася гісторыя трэцяй эміграцыі. Калі не гісторыя эміграцыі, дык гісторыя газэты. Калі не гісторыя газеты, дык гісторыя маёй спагадлівай душы.
  Перапісваць іх я не рашыўся. Бо нашы дурасці, зрывы, памылкі - гэта таксама гісторыя. Так што друкую ўсё як ёсць.
  Аб некаторых выказваннях я шкадую. Іншыя гатовы вытатуіраваць у сябе на грудзях ...
  Я назваў сваю кніжку - "Марш самотных". Нажаль, мы былі самотныя нават у нашу лепшую пару. Самотныя мы і зараз. Толькі кожны паасобку...
  Прадмова мая зацягнулася. Хутка раніца. Як сказаў бы Маргуліс:
  «Дымчата-шэрым фаласам мулата ўстае пад вокнамі зара…»
  Адмыкае сваю лавачку індус, які гандлюе газетамі. Нават ён, уявіце сабе, ведае, што я - былы рэдактар "Новага амерыканца".
   Месяцы тры таму…
  Месяцы тры таму я наведваў ювелірныя курсы. Там жа займаўся і англійскай мовай. Выкладчыца Кэтрын любіла задаваць нечаканыя пытанні. Памятаю, яна спытала:
  - Як ты думаеш, будзе вайна?
  Я адказаў:
  - Вайна ўжо ідзе. Толькі амэрыканцы гэтага ня ведаюць.
  - Як гэта?
  - Вельмі проста. У Тэгеране захапілі амерыканскае пасольства. А гэта юрыдычна - тэрыторыя ЗША. Акрамя таго, ёсць 50 ваеннапалонных.
  - Што ж нам застаецца рабіць? - Спытала Кэтрын ...
  Я не дыпламат, не палітык і не генерал. І нават не амерыканец. Я спрабую зірнуць на гэтую справу з жыццёвага пункту гледжання.
  Паводзіны чалавека і паводзіны дзяржавы - супастаўныя. Самаабарона і абараназдольнасць - паняцці ідэнтычныя, розніца ў маштабах, а не ў якасці.
  Мае ўяўленні пра самаабарону фармаваліся ў лагерах. Там я зразумеў раз і назаўжды:
  Гатоўнасць да бойкі азначае здольнасць яе пачаць. Калі да гэтага прымушаюць абставіны.
  Можна і ўстрымацца. Сысці з пабітай фізіяноміяй. Гэта значыць - капітуляваць ...
  Нажаль, параза ў бойцы не азначае яе канца. Цябе будуць збіваць сістэматычна. І нарэшце знішчаць у табе чалавека.
  Тое самае адбываецца і з дзяржавай.
  Гатоўнасць да вайны абазначае здольнасць яе пачаць. Калі да гэтага прымушаюць абставіны.
  Ціта казаў:
  - Мы будзем змагацца да апошняга!
  Яго не кранулі. Пражыў жыццё паважаным чалавекам.
  Нешта падобнае выгукнуў і Чаўшэску. Або намякнуў. Яго не чапаюць…
  Я чую разумныя цвярозыя довады:
  - А калі - вайна?! Гэта значыць - канец?! Што можа быць жахлівей за смерць?!
  Жахлівей смерці - баязлівасць, маладушнасць і немінучае ўслед за гэтым рабства.
  Ды і ці не рана казаць аб смерці? Вунь яўрэі вызвалілі сваіх заложнікаў, і нічога. Жывыя-здаровыя.
  Умець трэба...
   Нам часта задаюць пытанне...
  Нам часта задаюць пытанне:
  - Якой нацыянальнасці ваша газета? Рускай, амерыканскай ці габрэйскай?
  Пытанне даволі складанае. Хаця калісьці, у Саюзе, ён вырашаўся элементарна.
  У кожнага быў пашпарт. У ім - пятая графа. І ў гэтай графе недвухсэнсоўна паказвалася: рускі, габрэй ці, скажам, - татарын.
  Я, дапусцім, быў армянінам - па маці. Мой сябар, Арый Хаймавіч Лернер, - у рускія прабіўся. Нават не ведаю, як яму гэта ўдалося. Кажуць, цешча руская была.
  Мой прыяцель мастак Шэр казаў:
  - Я напалову рускі, напалову - украінец, напалову - паляк і напалову - габрэй…
  Вось які быў унікальны чалавек! З чатырох палоў складаўся...
  Увогуле, уладкоўваліся як маглі. Хто ў грэкі ішоў, хто ў туркі падаваўся...
  Потым пачалася эміграцыя. І паваліў народ назад, у габрэі. Замільгалі нейкія бабулі з горада Шклова. Нейкія дзядулі з Бярдзянска. Мой знаёмы Панамароў спецыяльна ў Гомель ездзіў, цётку наймаць… Габрэйскія жаніхі і нявесты рэзка падскочылі ў кошце…
  Пачаткоўца эмігранта Куніна спыталі:
  - Ты хоць Жабоцінскага чытаў?
  — Ды вы блытаеце, — здзівіўся Кунін, — гэта Юры Уласаў кнігу напісаў, а Жабоцінскі, кажуць, і з цяжкасцю чытае…
  І нарэшце - мы тут. І скончыўся ўвесь гэты бязглузды балаган.
  Ды будзь ты кім хочаш! Кім сябе адчуваеш! Рускім, габрэем, таджыкам!..
  Зараз аб газеце.
  Мы гаворым і пішам на рускай мове. Наша духоўная айчына - шматпакутная руская культура.
  І таму мы – РУСКАЯ ГАЗЕТА.
  Мы жывем у Амерыцы. Удзячныя гэтай краіне. Шануем яе законы. І, калі спатрэбіцца, будзем ваяваць за амэрыканскую дэмакратыю.
  І таму мы – АМЕРЫКАНСКАЯ ГАЗЕТА.
  Мы - трэцяя эміграцыя. І чытае нас трэцяя эміграцыя. Нам блізкія яе праблемы. Зразумелыя яе настроі. Даступныя яе інтарэсы.
  І таму мы – ЯЎРЭЙСКАЯ ГАЗЕТА.
  Вось так ідуць справы.
  Хтосьці незадаволены?
  Перажывем.
  Бо свабоду, здаецца, яшчэ не адмянілі!
   Мы часта задаём сабе пытанне…
  Мы часта задаём сабе пытанне:
  - Які наш гіпатэтычны ідэальны чытач? Хто ён? Чым займаецца? Наколькі высокі яго культурны ўзровень?
  Адны добразычліўцы раяць:
  - Газета ваша занадта разумная. Культура ды палітыка... Пішыце больш пра спорт... Пра фудстэмпы... Пра тое, дзе каго зарэзалі...
  Іншыя, наадварот, раяць:
  - Навошта нам спорт? Навошта гэтыя кулінарныя рэцэпты і галівудскія плёткі? Пішыце больш аб духоўным, аб узвышаным…
  Становішча нашае даволі складанае. І вось чаму.
  У маім родным Ленінградзе выдавалася каля двухсот газэт. Была, напрыклад, газета - "За культуру гандлю". Або, дапусцім, - "Мясны гігант". (Орган ленінградскага мясакамбіната.) Выходзіла газета "Марак Балтыкі". (У якой адзін час працаваў наш прэзідэнт Барыс Метэр.) «Будаўнічы працоўны». (Дзе пачынаў Аляксей Арлоў.) Або - «За кадры верфям». (Дзе пачынаў я сам.)
  Быў нават такі друкаваны орган — «Голас паперніка». (Газета пісчапапяровага камбіната.)
  Увогуле шмат было газет. На любы густ. Усё, што заўгодна, можна было там прачытаць. Усё, акрамя праўды...
  Тут - становішча іншае. Кола чытачоў даволі вузкае. Аўдыторыя параўнальна невялікая.
  Вось і атрымліваецца, адна газета павінна задавальняць шматлікім патрабаванням.
  Калісьці, я ўпэўнены, тут будуць выходзіць дзясяткі выданняў. Але зараз пра гэта рана казаць…
  А значыць, наша газета павінна быць разнастайнай, шматбаковай, універсальнай.
  Такім жа мы прадстаўляем і нашага гіпатэтычнага чытача.
  Гэта чалавек любога веравызнання, які ненавідзіць тыранію, дэмагогію і глупства.
  Які валодае шырокім кругаглядам у сферы палітыкі, навукі, мастацтва.
  Які аддае належнае як высокай літаратуры, так і забаўляльнаму чытанню.
  Чужы снабізму, які цікавіцца шахматамі і футболам, галівудскай хронікай і астралагічнымі прагнозамі.
  Гэта чалавек, заклапочаны лёсамі закладнікаў, але гатовы захапіцца і крыжаванкай.
  Гэта чалавек, які ўразумеў галоўнае - свет выратуюць адвага, дабрыня і высакароднасць.
  Карацей, гэта звычайны чалавек, просты і складаны, сумны і вясёлы, разважлівы і бестурботны…
  Спадзяюся, ты пазнаеш сябе, чытач?
   З дзяцінства нам паўтаралі…
  З дзяцінства нам паўтаралі:
  - Бога няма... Матэрыя першасная... Чалавек пайшоў ад гарылы...
  Атэістычная прапаганда дасягала сваёй мэты. Яе дактрыны ўспрымаліся як нешта бясспрэчнае.
  Ды і само жыццё збольшага да гэтага падштурхоўвала. Зірнеш на іншага суайчынніка - сапраўды, ад гарылы. Прычым нядаўна…
  Атэістычная прапаганда дасягала таксама і зваротнай мэты. Значная частка інтэлектуалаў прыйшла да рэлігіі. І ў гэтым не толькі апазіцыя дзяржаўнаму матэрыялізму. У гэтым - нуда па страчанай духоўнасці, прага непасрэдных пачуццяў…
  І вось мы тут, на волі. Уціхла барацьба за камуністычныя ідэалы. Спалі кайданы матэрыялістычных дактрын. Адкінуты гвалтоўныя догмы. Забыты прымусовыя вераванні.
  Мы сытыя, апранутыя, здаровыя. Мы амаль гэтак жа элегантныя, як нашыя аўтамабілі. Амаль гэтак жа змястоўныя, як нашы лядоўні.
  Можа, абыдземся наогул без ідэалаў? Заменім дзяржаўны матэрыялізм - бытавым, штосекундным, штодзённым? Разбурым ілжывыя ідэі, і хай жыве безыдэйнасць?!.
  Цяжкая дарога ад праўды да праўды. Альтэрнатыва праўды - хлусня. Альтэрнатыва ісціны - іншая ісціна, больш глыбокая, больш жыццяздольная.
  Філасофскі матэрыялізм належыць да ліку найглыбокіх ісцін.
  Стагоддзямі супрацьстаіць яму ісціна рэлігіі, ісціна Бога.
  Мы, я думаю, знаходзімся недзе пасярэдзіне…
  Сярод маіх сяброў нямала звернутых хрысціян. Ёсць таксама звернутыя юдаісты. На жаль, я не заўважыў, каб яны былі больш міласэрнымі, спагадлівымі, а галоўнае — больш памяркоўнымі за іншых людзей.
  Відаць, такое прыходзіць не адразу.
  Пры гэтым, я ведаю, у лягерах так званыя “рэлігійнікі” трымаліся з выключнай мужнасьцю. У самыя цяжкія хвіліны яны праяўлялі бадзёрасць духу і гатоўнасць да самаахвяравання. Было відаць, што вера дае ім сілу супрацьстаяць невыноснаму прыгнёту.
  Вязні, ды і наглядчыкі, ставіліся да вернікаў з вялікай павагай.
  Памятаю, у бараку выкрылі аднаго стукача. Нехта Бусыгін, патомны скакар, чалавек, далёкі ад рэлігіі, усклікнуў:
  - Можа, Бога і не! Але Іуда - перад вамі!
  Сам я, нажаль, чалавек нерэлігійны. І нават - нявернік. Хіба што забабонны, як усе неўрастэнікі.
  І ўсё ж такі часта задумваюся. Я ж ужо далёка не юнак. Прыйдзе некалі смерць і выкрасліць мяне.
  І што ж у выніку - лапух на магіле? Няўжо гэта - усё, мяжа, вынік?!
  Ці нашы душы несмяротныя? Але тады мы абавязаны шанаваць кожнай хвілінай.
   Гэта адбылося ў лагеры...
  Гэта адбылося ў лягеры асаблівага рэжыму. Зэка Чычаванаў, рабаўнік і забойца, даседжваў апошнія суткі. Назаўтра яго павінны былі вызваліць. За плячыма заставалася 20 гадоў тэрміну.
  Уначы Чычаванаў бег. Праз шэсць гадзін яго яго затрымалі ў пасёлку Іосэр. Чычаванаў паспеў узламаць прадуктовую куфар і дзіка напіцца. За ўцёкі і крадзеж яму дадалі чатыры гады…
  Гэтая гісторыя, літаральна патрэсла мяне. Здарэнне здавалася неверагодным, ненатуральным. Але капітан УУС Прышчэпа мне ўсё растлумачыў. Ён сказаў:
  - Чычаванаў адсядзеў дваццаць гадоў. Ён прывык. На волі ён задыхнуўся б, як рыба. Вось і ірвануў, каб тэрмін наматалі…
  Нешта падобнае адчуваем мы, эмігранты. Дзесяць, трыццаць, пяцьдзесят гадоў няволі, і раптам - воля. Рыбы не рыбы - а дыханне захоплівае…
  Восем эмігрантаў з дзесяці матывуюць свой ад'езд маральнымі прычынамі. Мы выбралі - свабоду.
  А атрымалі - свабоду выбару.
  Як гэта нязвыкла - паважаць чужое меркаванне! Як гэта дзіўна - даць выказацца апаненту! Як гэта панадліва - быць адзіным канфідэнтам ісціны!
  Здавалася б, свабода меркаванняў - вялікая заваёва дэмакратыі. Няхай жыве свабода меркаванняў! З лёгкай агаворкай - для тых, чыё меркаванне я падзяляю.
  А як быць з тымі, чыё меркаванне я не падзяляю? Іх куды? У турму? На сто першы кіламетр? Можа, проста заткнуць ім горла? Не друкаваць, не выдаваць, не экспанаваць?
  З'яўляецца ў газеце спрэчны матэрыял. На наступны дзень званкі:
  - Вы замахнуліся на аўтарытэты! Вы апаганілі святыні! Парушылі, закранулі, закранулі…
  Яшчэ раз кажу - няма святых пры жыцці! Няма аб'ектаў па-за крытыкай! Няма партыйных указанняў! Няма метадычных распрацовак! Няма абкамаўскіх дырэктыў!
  Чытач робіць высновы - сам. І іншага шляху - не. Дакладней - ёсць. Праз савецкае пасольства і касы "Аэрафлота".
  Далейшае прашу надрукаваць тлустым шрыфтам:
  Газета з'яўляецца незалежнай і свабоднай трыбунай.
  Гэтая трыбуна даецца носьбітам розных, а часта і дыяметральных меркаванняў.
  Рэдакцыя не заўсёды падзяляе меркаванні аўтараў і нясе адказнасць толькі за ўзровень дыскусіі…
  У астатнім - справа за чытачом!
  Нялёгкае гэта дабро - свабода выбару. Памятаю, зайшоў я з маці ў кандытарскую лаўку на Брадвеі. Нешта ёй не спадабалася. Яна і кажа:
  - Добра было б у кнігу скаргаў напісаць. Або патэлефанаваць куды-небудзь…
  - А можа, - кажу, - проста зайсці ў іншую краму?..
   “Новы амерыканец” – маладое выданне…
  "Новы амерыканец" - параўнальна маладое выданне. У нас ёсць шмат праблем: фінансавых, творчых, арганізацыйных…
  Што нас падтрымлівае? Упэўненасць у праваце распачатай справы. Каханне да газетнай працы. Давер і энтузіязм чытачоў. І зразумела - высакародная дапамога калег-журналістаў.
  Нас падтрымалі - "Кантынент", "Рэха", "Трэцяя хваля", "Руская думка". Я мог бы назваць дзясяткі слаўных імёнаў…
  У сувязі з гэтым некалькі бянтэжыць пазіцыя, занятая кіраўніцтвам "НРС". Здавалася б, паважаны друкаваны орган са шматгадовай высокай рэпутацыяй. Самая папулярная руская газета ў Амерыцы. Квітнеючая камерцыйная ўстанова з мільённымі абарачэннямі…
  Так лагічна і натуральна было б падтрымаць маладое выданне. Або, як мінімум, не перашкаджаць яго свабоднаму развіццю.
  Бо чытацкія душы - не бульбачка. А газета - не агароднінная крама. Развагі накшталт: «Гэта мае пакупнікі! Ідзіце з майго квартала! - тут недарэчныя…
  Спачатку кіраўніцтва "НРС" адмовілася даць умовы нашай падпіскі. (Што, дарэчы сказаць, незаконна.) Пасля гэтага ўсім аўтарам "НРС" было абвешчана:
  "Тым, хто садзейнічае новай газеце, друкавацца ў "НРС" забараняецца!"
  Увогуле: альбо - альбо! Хто не з намі, той супраць нас! Далоў іншадумцаў, да сценкі, на рэю!..
  Тут жадаецца ўспомніць момант з мінулага. У 76 годзе мяне надрукаваў «Кантынент». Затым - "Час і мы". Радыё "Свабода" тыдзень транслявала маю аповесць… Я тады жыў у Ленінградзе. Выконваў дробную безназоўную халтуру для найбуйнага партыйнага часопіса. Рэдактар (нягоднік вышэйшай маркі) ведаў, што я друкуюся ў «Кантыненце». Ён сказаў:
  - Пакуль няма ўказання са Смольнага - працуй!
  І я яшчэ на працягу года працягваў халтурыць. Друкаваўся адначасова ў СССР і на Захадзе. Будучы выгнаны з Саюза журналістаў. Будучы пазбаўлены ўсіх іншых заробкаў…
  Узгадваецца яшчэ адзін эпізод. Калісьці я працаваў у партыйнай газеце. Кожны тыдзень у рэдакцыю прыходзіў чалавек з абкама. Вымаў з партфеля спіс. Гэта быў спіс тых, каго нельга друкаваць. І каго непажадана згадваць. «Булгакаў, Ахматава, Мандэльштам, Гумілёў…»
  Я не ведаю прозвішча гэтага чалавека з абкама. А імя Мандэльштам будзе жыць, пакуль жывая руская мова!
  І апошняе. Калісьці я пісаў заяўку на дакументальны фільм пра Буніна. У ліку іншых зыходных матэрыялаў згадваліся запіскі Андрэя Сядых [2] . Сцэнарый быў забаронены. Рэдактар «Леннавучфільма» заявіў:
  - Вы б яшчэ Мілюкова згадалі!
  Мне падаецца, тут ёсць над чым падумаць. Не праўда лі?
  Эх, Буніна няма. Вось бы яму пажаліцца…
   Нашы дзеці так хутка растуць...
  Нашыя дзеці так хутка растуць.
  Я ўспамінаю дзіцячыя яслі на вуліцы Рубінштэйна. Белую лаву. Які падвярнуўся заднік малюсенькага чаравіка…
  Мы ідзём дадому. Успамінаецца адчуванне рухомай маленькай далоні. Нават скрозь рукавіцу адчуваецца, якая яна гарачая...
  Мяне дзівіла ў дачцы яе бездапаможнасць. Яе слабасць у адносінах да транспарту, ветру... Яе залежнасць ад маіх рашэнняў, дзеянняў, слоў...
  Дачка расла. Яе ўжо было відаць з-за крэсла. Памятаю, яна вярнулася з дзіцячага сада. Не распранаючыся, спытала:
  - Ты любіш Брэжнева?
  Я сказаў:
  - Любіць можна тых, каго добра ведаеш. Напрыклад, маму, бабулю. На благі канец - мяне. Брэжнева мы не ведаем. Хаця часта бачым яго партрэты. Магчыма, ён добры чалавек. А можа, і не…
  - Нашы выхавальнікі яго любяць, - сказала дачка.
  - Напэўна, яны добра яго ведаюць.
  - Не, - сказала дачка, - проста яны выхавацелі. А ты - усяго толькі тата…
  Нашы дзеці так хутка мяняюцца. Англійская мова ім даецца лёгка. Яны такія ўпэўненыя, незалежныя, практычныя...
  Мы былі іншымі. Мы былі больш сарамлівымі і сумнымі. Больш чыталі. Больш ахвотна аддаваліся марам.
  Мы насілі чорныя чаравікі, а яблык лічылі прысмакамі.
  Я рады, што нашым дзецям добра жывецца. Што яны ядуць бананы і халву. Што ірваныя джынсы ў іх - крык моды.
  Для таго мы і ехалі.
  Толькі я не ведаю, як гэта звязана - вітаміны і прынцыпы, джынсы і пачуцці… Якая тут прапорцыя, залежнасць? Добра, калі прамая. А калі, не дай Бог - зваротная?
  Спадзяюся ўсё будзе добра.
  Адносіны ў мяне з дачкой ранейшыя. Я па-ранейшаму пазбаўлены ўсяго таго, што можа яе заваяваць.
  Ці наўрад я стану амерыканскім спеваком. Або кінаакцёрам. Ці наўрад разбагацею настолькі, каб пазбавіць яе ад клопатаў. Акрамя таго, я па-ранейшаму не ўмею вадзіць аўтамабіль. Зусім абыякавы да прыватнага жыцця знакамітай актрысы Ларэн Бокал. (Такое прозвішча падышло б неапахмелым флоцкаму афіцэру.) І галоўнае - дрэнна ведаю ангельскую. Што робіць мяне часам зусім бездапаможным…
  Нядаўна яна сказала ... Дакладней, вымавіла ... Увогуле, я пачуў такую фразу:
  - Цябе нарэшце друкуюць. А што змянілася?
  Карацей, у нас усё па-ранейшаму. І я ўсяго толькі - тата…
   Ёсць у савецкай прапагандзе…
  Ёсць у савецкай прапагандзе цудоўная рыса. Напорыстая, гучнагалосая, усюдыісная і бесперапынная - савецкая прапаганда выклікае зваротную рэакцыю.
  Крытыкуюць фільм - значыць, трэба яго паглядзець. Лаюць кнігу - значыць, варта яе прачытаць. На кагосьці персанальна абрынуліся - значыць, годны чалавек…
  Адзін знаёмы лектар (з прагрэсіўных) скардзіўся мне: “На тысячу пытанняў гатовы адказаць. Ёсць два, якія мяне бянтэжаць. Хоць з працы звальняйся!.. Першае пытанне. Чаму ў сяброўскім Егіпце няма камуністычнай партыі? А ў варожым Ізраілі ёсць? І прытым цэлых дзве... І другі. Наконт Сахарава. Ці праўда, што ён - герой сацыялістычнай працы? Ды яшчэ тройчы?..»
  Дзесяткі разоў я чуў:
  «Вось напішу акадэміку Сахараву! Паеду ў Маскву да акадэміка Сахарава!»
  І адраса-то чалавек не ведае. Так, можа, і ведаў бы - не паехаў. Рускі чалавек і ў жаласную кнігу не піша. Душу завядзе, запатрабуе кнігу, а пісаць не стане…
  Тут важна іншае. Зьявілася адчуваньне новай інстанцыі. Раней было што? Парткам? Дзе сядзяць знаёмыя гультаі і дэмагогі? Мясцовы? Дзе тыя ж гультаі і дэмагогі бегаюць шасцёркамі перад начальствам? Міліцыя, пракуратура? Ды хіба яны абароняць? Ад іх саміх абарона патрабуецца…
  Вось і раздаецца паўсюль:
  «Напішу акадэміку Сахараву!»
  Тут мне жадаецца ўспомніць адзін выпадак. Быў я ў камандзіроўцы. Раніцай апынуўся на Пскоўскай аўтавакзале. У прыстанішчы мясцовых алкашоў. Разгаварыўся з адным. Твар шызы, апухлы, рукі трасуцца. Сунуў я яму два рублі. Алкаш выпіў партвейну, крыху адышоў. Нейкім цудам распазнаў ува мне інтэлігента. Відаць, захацеў мне дагадзіць. І расказаў такую гісторыю:
  «Быў я, разумееш, на кабельных працах. Натуральна, кожны вечар паддача. Белае, чырвонае, адэкалон... Раніцай устаю - калатун мяне б'е. І пахмяліцца няма чым. Ледзь іду. Матор на хаду высякаецца. Раптам насустрач мужык. З цябе ростам, але шырэй у плячах. Спыняе мяне і кажа:
  - Худа табе?
  - Худа, - адказваю.
  - На, - кажа, - чырвонец. Пахмеліся. І запомні – я акадэмік Сахараў…»
  ...Я разумею, што гэта - наіўная выдумка чалавека, які апусціўся. І ўсё ж... Калі пакінуць убаку ўбогую фантазію гэтага забулдыгі... Ды гэта ж казка пра высакароднага чараўніка! Менавіта так ствараецца фальклор! Ў нашы дні. Вакол канкрэтнага жывога чалавека...
  Няхай наіўна, смешна. Але ж гэта прамая трансфармацыя мары аб справядлівасці…
  Сахараў высланы. Жыве ў Горкім. Вакол яго - людзі. Інстанцыя існуе!
   Нацыянальны гонар абудзіў ува мне...
  Нацыянальны гонар абудзіла ўва мне эміграцыя. Раней я гэтага пачуцця не адчуваў.
  Ну, паляцеў Гагарын у космас. Ну, падняў Уласаў цяжкую штангу. Ну, пабудавалі атамны ледакол. А што толку?..
  Мяне гняла сталінская сістэма прыярытэтаў. Радыё вынайшаў Папоў. Электрычнасць - Яблычак. Паравоз - браты Чарапанава. Крузенштэрн быў прызначаны рускім падарожнікам. Ландау - рускім навукоўцам. Барклай дэ Толі - рускім палкаводцам. Адзін Дантэс быў французам. У сілу нізкіх маральных якасцяў.
  Цяпер усё змянілася. Нахамкін дом купіў. І Ніксан дом купіў. Да Ніксана я абыякавы. За Нахамкіна - рады.
  Бродскаму далі "прэмію геніяў". Да Салжаніцына прыслухоўваецца ўвесь свет.
  Партрэты Барышнікава я выяўляю ў самых нечаканых месцах. Напрыклад, у будынку суда. Пра Растраповіча і казаць няма чаго...
  У Нью-Ёрку ўладкаваліся тры былыя маскоўскія саксафаністы. Сермакашоў, Панамароў і Герасімаў. Недарэчна браць у Тулу - самавар. А ў Нью-Ёрк - саксафон. Аднак Сермакашоў гуляў у Мэла Люіса. Панамароў - у Арта Блэйкі. Герасімаў запісаў пласцінку з Элінгтанам.
  Мы ганарымся Зварыкіным і Сікорскім. Апладыруем Гадунову і Макаравай. Мы даведаемся дзіўныя рэчы. Аказваецца, Керк Дуглас - наш. Ваўчкоў Брынэр - наш. Прыяцель Фолкнэра, кінарэжысёр Мілстоўн аказваецца Мільштэйнам з Украіны.
  Гавораць, Радзіеўскі стаў мільянерам. Чым мы горшыя за спадара Ракфелера!
  Нядаўна я гутарыў з фатографам Львом Паляковым. Яго працамі зацікавіўся найбуйнейшы ў свеце аўкцыён – «Сотбі Парк Вернет». Даўно пара. Я захапляюся імі дваццаць гадоў.
  Шчыра кажучы, я нават за Наўрозава ўзрадаваўся. Жарт сказаць, першы амерыканскі журналіст з нашых...
  Адбываецца нешта нечаканае ў прытомнасці. Дапусцім, я не захапляюся прозай Аркадзя Львова. Раптам паказваюць мне ягоную французскую кнігу. Вялізны том старонак на восемсот. І рэцэнзіі, гавораць, цудоўныя. Міжволі ўзрадуешся...
  Лімонава праклінаем з раніцы да ночы. А між тым у ФРГ па Лімонаве кіно здымаюць. І заробіць жудасны Лімонаў вялікія грошы. Чаму я буду шчыра рады.
  Таму што гэта - нашы. Добрыя ці дрэнныя - разбярэмся. А пакуль - поспехі вам, родныя, каханыя, ненавісныя, выдатныя суайчыннікі. Вы — мой нацыянальны гонар!
   З кожным годам...
  З кожным годам яна ўсё больш падобная да чалавека. (Не ў прыклад большасці знаёмых журналістаў.)
  Прынёс я яе дадому на далоні. Было гэта дванаццаць гадоў таму. Месячны шчанюк-факстэр'ер па імені Глаша. Морда цаглінкай. Хвост морквай. Карацей, Глаша была захапляльная...
  Выхоўвалі мы яе даволі няўважліва. Кармілі чым патрапіла. Затое падоўгу з ёй гутарылі. І я, і мама, і жонка. А потым і дачка, калі сама навучылася размаўляць…
  Глаша расла талковай і мужнай. Да трох гадоў яна здзейсніла некалькі подзвігаў. Па-першае, выратавала шчанюка, які тануў. Выцягнула яго за хвост з лужыны. Акрамя таго, пабывала з маім братам на паляванні. Першая знайшла след мядзведзя-шатуна.
  Чарговы подзвіг Глаша здзейсніла ў Таліне. Я з'ехаў у камандзіроўку. Аддаў Глашу знаёмай машыністцы з ЦК. Машыністка затапіла печ. Раней зачыніла трубу. І заснула.
  У кватэры запахла ўгарным газам. Усе спалі. Але прачнулася Глаша і дзейнічала разумна. Падышла да гаспадарскага ложа і сцягнула коўдру. А потым гучна забрахала...
  Днём ёй прынеслі з буфета ЦК чатырыста грамаў шыйнай выразкі. Выпадак унікальны. Можа быць, упершыню партыйныя льготы закранулі дастойны аб'ект.
  Глаша не цікавілася палітыкай. Аднак брахала на міліцыянераў, калі яны з'яўляліся без запрашэння.
  Кансервы "Сняданак турыста" выклікалі ў яе алергію. Як і ў мяне…
  Нарэшце, мы сабраліся з'яжджаць. За Глашу прыйшлося заплаціць невялікі выкуп. Па тры рублі за кілаграм. Глашу ацанілі крыху танней за нотатэнію. І крыху даражэй за посную свініну...
  У Амерыцы Глашы падабаецца. Яна памаладзела і гатова выйсці замуж. (Хутка дамо аб'яву ў «НРС»…)
  Гавораць, усе эмігранты перасварыліся. Гэта не так. Глаша аднолькава сімпатызуе Вагіну і Янаву, Бернштаму і Эткінду, Рафальскаму і Парамонаву...
  Глаша часта спіць ля маіх ног. Часам ціхенька стогне. Магчыма, ёй сніцца радзіма. Напрыклад, дробны часцік у тамаце. Або сквер у Шчарбакоўскім завулку…
  Не журыся, Глаша, усё будзе добра.
  І прабач, што ў мяне няма хваста. (У Саюзе быў, і не адзін.)
  Прабач, што ў мяне ёсць чаравікі і цыгарэты. І яшчэ - праца па спецыяльнасці.
  У астатнім мы падобныя. І лёс наш - агульны.
   Усе мы вельмі любім даваць парады…
  Усе мы вельмі любім даваць парады. Такая ўжо дзяржава нас выхавала савецкую.
  Мы даем парады, таму што ўсё ведаем. Мы ведаем, як кіраваць краінай. Як змагацца са злачыннасцю. Як весці міжнародную палітыку. Увогуле ведаем, як жыць.
  Хаця самі жывем агідна. Горш за ўсіх на свеце. Горш за кітайцаў. Тыя хоць судзілі ўдаву старшыні Мао. А наш таварыш Молатаў, вырадак і забойца, разгульвае па Садовым кольцы…
  Нарэшце мы прыехалі. У чужую незразумелую краіну. Навучыліся карыстацца туалетнай паперай. Перасталі ў жаху кідацца ад кандыцыянера. Запомнілі пятнаццаць ангельскіх слоў ад чэка да кэша ўлучна. Сціраныя бюстгальтары на пажарную лесвіцу ўжо не вывешваем. Карацей - агледзеліся.
  Амерыку мы стрымана пахвальваем. Забеспячэнне, маўляў, добрае, кажухі, растваральная кава…
  Хоць ёсць, вядома ж, асобныя недахопы.
  Бензін даражэе. Ад чарнаскурых жыцця не стала. А галоўнае - дэмакратыя пад пагрозай. Зусім аслабла. Таго і глядзі - пахіснуцца ды абрынецца. Што рабіць? А вось што!
  Кошты на бензін панізіць. Велфэйр у пуэртарыканцаў адабраць. Чарнаскурых - па лагерах і турмах!.. Што, няма лагераў? Значыць, трэба гэтую справу ў стаханаўскім парадку арганізаваць. Кубу - акупаваць неадкладна! Па Тэгеране вадароднай бомбай - раз!
  Інакш - дэмакратыі канец!..
  Дарагія мае землякі! Дарадцы і рэфарматары! Энтузіясты і пераўтваральнікі!
  Дзеля Бога, супакойцеся! Амерыканскай дэмакратыі дзвесце гадоў. І ўсе гэтыя гады амерыканская дэмакратыя слабее. Усе гэтыя гады ёй прадказваюць найхутчэйшую гібель. Усе гэтыя гады даражэе жыцьцё. Усе гэтыя гады чарнаскурыя палохаюць нас да смерці.
  А магазіны па-ранейшаму б'юцца ад жратвы. А мільёны кніг па-ранейшаму распрадаюцца. І па-ранейшаму гучыць геніяльная музыка, І тысячы карцінных галерэй штодня расхінаюць дзверы. І імчацца патокам раскошныя аўтамабілі. І па-ранейшаму колькасць бежанцаў з усяго свету - расце.
  І жыць па-ранейшаму можна толькі тут. І не толькі жыць. Але яшчэ і вучыць амерыканцаў - дэмакратыі!
   Я ведаю, што ўсе народы роўныя...
  Я ведаю, што ўсе народы роўныя. Ведаю, што ўсе яны вартыя шчасця і дабрабыту. Ды і ўвогуле, якія тут могуць быць сумневы?..
  Разумам усё разумею. А ў сэрцы жывуць нейкія невытлумачальныя прыхільнасці. І што значна горш - непрыемныя мне самому антыпатыі.
  Мне цяжка пазбавіцца ад прадузятасці да немцаў. Можа, фашызм таму віной. Хоць фашызм наогул італьянскае страва. А прадузятасці да італьянцаў – не. Вось і разбярыся…
  Мабыць, ёсць такое паняцце - асоба народа, аблічча народа. А твары бываюць розныя. Бываюць абаяльныя твары, бываюць - так сабе.
  Што ж такое - абаянне? Адкуль гэтая здольнасць - без усялякіх намаганняў прыцягваць чалавечыя душы?..
  Палякі мне падабаліся з дзяцінства. Нават не ведаю - чаму. Магчыма, дзякуючы Міцкевічу, Галчынскаму, Тувіму…
  Што яшчэ прыгадаць? Мазуркі Шапэна? Фільмы з Цыбульскім? Смешныя карыкатуры ў часопісах? Не ведаю. Відавочна - усё разам. Абаянне нацыі…
  Распавядалі мне такую гісторыю. Прыехаў у Лодзь савецкі міністр Грамыка. Арганізавалі яму пышную сустрэчу. Запрасілі бачную мясцовую інтэлігенцыю. У тым ліку знакамітага пісьменніка Ежы Ружэвіча.
  Ішоў грандыёзны банкет пад адкрытым небам. Вымаўляліся вернападдана здравіцы і тосты. Грамыка выпіў польскай слівовіцы. Пачырванеў. Нахіліўся да Ружэвіча, які выпадкова падвярнуўся, і кажа:
  - Дзе б тут, прашу прабачэння, па-маленькаму?
  - Вам? - перапытаў Ружэвіч.
  Затым ён падняўся, раскінуў далоні і гучна ўсклікнуў:
  - Вам?! Усюды!..
  Ёсць у паэта Барыса Слуцкага такая метафара:
  Для тых, хто на параўнанні лакам,
  Я ісціны не ведаю большай,
  Чым рускі верш параўнаць з палякам,
  Паэзію родную - з Польшчай!
  
  Так да пары не адзвінела,
  Не адшумела наша справа,
  Яно, як Польска, не згінела,
  Хоць вытрымала тры раздзелы ...
  
  Сапраўды, ёсць нешта агульнае ў гэтых трагічных лёсах. Ужо як душылі рускую паэзію! Як толькі яе не знявечылі! Дуэлі, войны, лагеры, цэнзура… Здавалася б, ужо і няма яе. І раптам нараджаецца Бродскі!
  Так і з Польшчай. Дзялілі яе, калечылі, тапталі. Здавалася, зламаны польскі дух. Усё безнадзейна, шэра і мёртва.
  І раптам такая справа…
   Калонкі рэдактара выклікаюць…
  Калонкі рэдактара выклікаюць у маіх знаёмых самыя нечаканыя пачуцці. Ад вар'яцкага захаплення да прыкметнага спалоху. Раз-пораз я выслухоўваю навучанні, парады, рэкамендацыі.
  Напрыклад:
  - Пішы аб чым-небудзь сур'ёзным. Аб падатковай сістэме. Аб ліванскім крызісе. Пра пераслед хрысціян-баптыстаў... Навошта ты напісаў пра дачку? І тым больш - пра сабаку? Можа, заўтра і пра таракана напішаш?..
  Людзі ўсё жыццё чыталі перадавыя артыкулы. Яны прывыклі. Ім хочацца атрымліваць каштоўныя кіруючыя ўказанні. Ім без гэтага няўтульна.
  Што ж рабіць?
  Палітыкай у нас займаецца Гальперын. Маральнымі пытаннямі Рыскін. Кіраўнічыя ўказанні дае Барыс Метэр. Ды і тое неахвотна…
  Што ж гэта за калонкі такія? У імя чаго існуюць?
  Калонкі рэдактара з'явіліся не ад добрага жыцця. Неабходна было нешта даказваць паважанай публіцы. Аб нечым прасіць. Асвятляць нейкія падрабязнасці рэдакцыйнага побыту. Карацей - быць пасярэднікам паміж чытачамі і газетай.
  Паступова адносіны з чытачамі наладзіліся. А калонкі, тым не менш, захаваліся. Гаворка ў іх ішла аб чым заўгодна. У тым ліку і пра майго сабаку. Дакладней, аб яе самаадчуванні ў эміграцыі. Няўжо гэта не цікава?..
  У старой рускай журналістыцы існавала паняцце - фельетон. Прычым зусім не ў цяперашнім яго значэньні.
  Цяперашні фельетон - гэта сатырычная карэспандэнцыя. Па ідэі смешная, бичующая разнастайныя недахопы.
  Старадаўні фельетон быў іншым. Гэта было кароткае сачыненне на вольную тэму. Часам вясёлае, часам сумнае. Як кажуць — погляд і нешта... Размова без нагоды... Выпадковая размова на прыпынку...
  Сустракаюцца раніцай два чалавекі:
  - Як пажываеш?
  - Ды нічога. А ты?
  - А ў мяне, брат, адбылася такая гісторыя...
  Пагаварылі і разышліся. Наперадзе напоўнены падзеямі дзень. Змястоўныя размовы, дзелавыя сустрэчы, адказныя пасяджэнні…
  Потым нечакана задумваешся:
  «А раптам самае галоўнае было вымаўленае раніцай? У гэтай выпадковай размове на тралейбусным прыпынку? У грукаце нью-ёркскага метро?..»
  Магчыма, залішне сур'ёзныя людзі будуць расчараваны. Ім я магу рэкамендаваць для чытання "Вялікую савецкую энцыклапедыю".
  А нармальным людзям мне хочацца сказаць:
  - Добры дзень. як жывяце? У мяне адбылася такая гісторыя...
  І наступную калонку я прынцыпова напішу пра прусаў у эміграцыі!
   У Амерыцы нас уразіла шматлікае…
  У Амерыцы нас уразіла шматлікае. Супермаркеты, негры, капіявальныя машыны, паштовыя працаўнікі, якія ўсміхаюцца… Чамусьці цешымся, чамусьці жахаемся. Лаем інфляцыю, нью-ёркскі клімат, бруд у метро, чарнаскурых падлеткаў з транзістарамі…
  І, вядома ж, дастаецца ад нас прусам. Гэтыя вусатыя казуркі займаюць сярод язваў капіталізму вельмі годнае месца.
  Уявіце сабе шкалу негатыўных эмоцый. На гэтай шкале прусакі размяшчаюцца, я думаю, паміж злачыннасцю і папяровымі запалкамі. Крыху ніжэй за беспрацоўе. І крыху вышэй марыхуаны.
  Хто скажа, што мы выраслі пяшчоткамі? Дома было ўсякае. Дома было хамства і крывадушнасць. Кансервы "Сняданак турыста" і чаравікі "Скараход". КДБ і цэнзура. Камунальнае жыллё і чэргі за мылам.
  А вось прусакоў не было. Я іх нешта не ўзгадаю. Хаця жыць даводзілася ў самых розных умовах.
  Аднойчы я зняў пакой у Пскове. Да мяне праз шчыліны ў падлозе заходзілі бяздомныя сабакі. А прусакоў, паўтараю, не было. Можа, я іх проста не заўважаў?
  Можа, іх засланялі буйнейшыя драпежнікі? Не ведаю.
  Карацей, прыехалі мы, агледзеліся. І падняўся жудасны крык:
  - Няма выратавання ад прусакоў! Так і лезуць з усіх шчылін! Ох, ужо гэтая Амерыка! А яшчэ - цывілізаваная краіна!
  Пачаліся баі з ужываннем хімічнай зброі. Заліваем пакоі ўсякай атрутнай дрэнню.
  Накшталт бы і звера няма страшней таракана! Зусім расчараваў нас пракляты капіталізм!
  А між тым - хто бачыў тут хоць адзін чарвівы яблык? Хоць бы адну падгнілую бульбіну? Не кажучы ўжо пра старых бальшавікоў.
  І ўвогуле, чым правініліся прусакі? Можа, прус вас калі-небудзь укусіў? Ці абразіў вашу нацыянальную годнасць? Бо не ж...
  Прусак бяскрыўдны і па-свойму элегантны. У ім ёсць імклівая пластыка маленькага гоначнага аўтамабіля.
  Прусак не ў прыклад камару - маўклівы. Хто чуў, каб прус павысіў голас?
  Прусак ведае сваё месца і рэдка пакідае кухню.
  Прусак не павее. Наадварот, барацьбіты з прусамі апаганьваюць жыллё гнюсным пахам хімікатаў…
  Мне здаецца, усяго гэтага дастаткова, каб прымірыцца з прусамі. Пакахаць - гэта ўжо занадта. Але прымірыцца, я думаю, можна!
  Я, напрыклад, міруся.
  І, як гаворыцца, - спадзяюся, што гэта ўзаемна!
   Ці пагражае нам тэрмаядзерная вайна…
  Ці пагражае нам тэрмаядзерная вайна? Гэтая тэма жыва цікавіць любога псіхічна разумнага чалавека.
  У "Новым рускім слове" апублікаваная (29 жніўня) нататка Юрыя Меера. Яна называецца «Людзі, здольныя выклікаць апакаліпсіс».
  Мэер даследуе дакументы савецкай прэсы. У прыватнасці, артыкул маршала Агаркава. (Чэрвеньскі нумар часопіса "Камуніст".)
  Артыкул Агаркава сапраўды робіць жудаснае ўражанне. Маршал кажа, што бальшавікі здольныя нанесці Амерыцы прэвентыўны тэрмаядзерны ўдар.
  На ягоную думку, такая вайна не азначае гібелі чалавецтва. Агаркаў думае, што ў гэтай вайне можна перамагчы.
  Далей Мэер супакойвае чытача. Кажа, што Агаркаў не ўсемагутны. Што ў яго ёсць уплывовы, апанент. А менавіта - міністр абароны Усцінаў. На заяву Агаркава міністар рэагаваў у «Праўдзе». Напісаў, што тэрмаядзерная вайна пацягне за сабой каласальныя ахвяры. Што кантраляваць яе ход - немагчыма. Што пераможцаў не будзе...
  Карацей, выказаў некаторую долю здаровага сэнсу.
  Супастаўляючы гэтыя дакументы, Мэер робіць высновы аб крамлёўскім разбродзе. Аб рознагалоссях паміж камуністычнымі лідэрамі.
  Высновы гэтыя смешныя і наіўныя.
  Юры Мэер, як гаворыцца, трапіўся на вуду. Усцінаў і Агаркаў разыгралі зусім банальны трук. Выкарыстоўвалі прыём, даўно распрацаваны дзяржбяспекай.
  Дапусцім, вы знаходзіцеся ў следчага КДБ. Следчы крычыць і тупае нагамі. Заве вас агентам ФБР. Пагражае вам турмой і мардабоем.
  Раптам адчыняюцца дзверы. У памяшканне заходзіць яшчэ адзін работнік КДБ. Як правіла, больш высокага рангу. Заходзіць і ціха кажа першаму следчаму:
  - Нядобра, таварыш Сідараў! Часы Яжова прайшлі. Навошта ж вы тупаеце нагамі?! Таварыш Даўлатаў ужо гатовы шчыра ўсё расказаць…
  Па ідэі, слухаючы гэта, вы павінны разважаць так: «Першы следчы - нягоднік. А другі - ліберал. Трэба трымацца бліжэй да другога. А то ж і па фізіяноміі займець нядоўга…»
  На гэтую вуду трапляюцца толькі дурні. Абодва работнікі КДБ дзейнічаюць узгоднена. У разліку на тваю палахлівасць, глупства, даверлівасць.
  Савецкія лідэры аднадушныя, як ваўкі, якія пераследваюць ахвяру. Іх уяўныя рознагалоссі - танны спектакль. «Камуніст» і «Праўда» топчуцца каля адной балеі. Атрымліваюць указанні ў адным і тым жа месцы. Спрытна жанглююць для ўвазе пугамі і пернікамі…
  Нам бы, грамадзянам вольнага міру, хоць кроплю гэтай аднадушнасці!
   Інтэлігентамі сябе завуць усё…
  Інтэлігентамі сябе завуць усё. Чалавек часам гатовы прызнацца ў найцяжкіх грахах. Ён гатовы прызнаць сябе неакуратным, злым, лянівым, чэрствым і жорсткім. Ён нават гатовы прызнаць сябе неразумным.
  Але дзе вы чулі, каб нехта заявіў:
  - Я - чалавек неінтэлігентны!
  У лягеры асаблівага рэжыму кішэннік Чалы паўтараў:
  - Я - інтэлігентны злодзей. Мокрымі справамі не займаюся...
  У Канавіне, дзе я здымаў жыллё на лета, гаспадар дома паважліва паўтараў:
  - Сярога ў нас - інтэлігент. Палітуры і адэкалона не ўжывае. А толькі - белае, чырвонае і піва...
  Следчы эстонскага КДБ таварыш Звераў казаў мне:
  - Вы павінны нам дапамагчы. Вы ж інтэлігентны чалавек. Вось аловак і папера...
  Карацей, усе інтэлігенты. І пануе ў гэтай справе неверагодная блытаніна.
  Інтэлігентнасць блытаюць з культурай. З эрудыцыяй. З вышэйшай адукацыяй ці добрымі манерамі. Нават з габрэйскім паходжаннем:
  - Скажыце, вы - жыд?
  - Не, проста ў мяне інтэлігентны твар…
  На эміграцыі справа заблытваецца яшчэ больш.
  Інтэлігенты вымушаны мяняць свае прафесіі. Музыказнаўцы становяцца бухгалтарамі. Кінарэжысёры - агентамі па нерухомасці. Мастакі - ліфцёр і ахоўнікамі.
  Многія інтэлігенты працуюць у таксі. Некаторыя займаюцца фізічнай працай.
  Інтэлігентныя людзі адчыняюць крамы, рэстараны, пральні.
  Дык хто ж інтэлігент?
  Ці інтэлігентны бізнэсмэн, які падманвае свайго партнёра?
  Інтэлігентны лабух, які заве сябе зоркай міжнароднай эстрады?
  Вось і разбярыся! Калі чалавек сеў за руль, то ці працягвае ён быць інтэлігентам? Ці не абсурдны такі выраз – былы інтэлігент? Ці не гучыць яно гэтак жа недарэчна, як былы габрэй? Былы бацька? Ці - былы аўтар "Капітанскай дачкі"?
  Інтэлігент за абаранкам застаецца інтэлігентам.
  Хам застаецца хамам.
  Але ўсё ж - хто ж інтэлігент?
  Спрэчнае, але выразнае вызначэнне інтэлігентнасці даў Барыс Метэр:
  - Інтэлігент - гэта той, хто выпісвае газету "Новы амерыканец"!
   Дык хто ж мы нарэшце…
  Дык хто ж мы нарэшце? Габрэі ці не габрэі? У Саюзе нам жылося лёгка і проста. Габрэйства было нечым нядобрым, другагатунковым. У лепшым выпадку даравальным. Так несвядома разважалі нават прыстойныя людзі.
  Мой школьны настаўнік, дабрадушны, ціхі чалавек, казаў пра гарэзнага габрэйскага юнака:
  - Габрэй, а хуліганіць...
  Углядаючы тут падвойнае злачынства…
  У лагеры я спытаў оперупаўнаважанага:
  - Чаму сярод яўрэяў няма інфарматараў?
  Той адказаў:
  - Сам памяркуй. Габрэй, і да таго ж - стукач! Гэта занадта.
  Знаёмы вясковы хлопец расказваў:
  - Да нас у МТС даслалі аднаго. Усе казалі — жыд, жыд... А п'яны чалавек...
  Габрэй - ведай сваё месца! У школе дабівайся залатога медаля. У інстытуце будзь першым. На службе радуйся другараднай роляй.
  А не габрэй - дакажы! Прад'яві дакументы. Растлумач, чаму ты брунет? Чаму нос гарбаты? Чаму "эр" не вымаўляеш? Чаму ты Навумовіч? Ці нават Барысавіч? Пра Абрамовічаў я ўжо і не кажу…
  Бывала, што людзі ўтойвалі сваё габрэйства. Ці можна іх асуджаць? Па-мойму - не.
  Нармальныя людзі дзейнічалі разумна. Не гарлапанілі без нагоды - я габрэй! Хоць і не хавалі гэтага.
  І вось мы прыехалі. Габрэі, рускія, грузіны, украінцы ... Рускія дамы з габрэйскімі мужамі. Габрэйскія мужчыны з грузінскімі жонкамі. Дзеці-паўкроўкі…
  І высветлілася, што габрэем быць не кожнаму дадзена. Што габрэй - гэта як ганаровае званне.
  І зноў мы чуем - дакажы! Прад'яві дакументы. Растлумач, чаму ты бландын? Чаму без цяжкасці вымаўляеш "эр"? Чаму ты Іванавіч? Ці нават Барысавіч?..
  Між іншым, гэта і ёсць расізм. Ненавідзець чалавека за яго паходжанне - расізм. І кахаць чалавека за яго паходжанне - расізм.
  Будзь габрэем. Будзь рускім. Будзь грузінам. Будзь тым, кім сябе адчуваеш. Але будзь жа і яшчэ нечым, апроч гэтага…
  Напрыклад, прыстойным, добрым, працавітым чалавекам. Любы нацыянальнасці...
  Спрэчнае, але выразнае вызначэнне яўрэйства даў Барыс Метэр:
  - Габрэй - гэта той, хто выпісвае газету "Новы амерыканец"!
  Часам мы падоўгу спрачаемся ў рэдакцыі…
  Часам мы падоўгу спрачаемся ў рэдакцыі - хто ж нашы чытачы? Гэтыя спрэчкі не цішэюць паўтара гады… Адны кажуць:
  — Нас чытае і падтрымлівае Брайтан. Тамака жывуць энергічныя, прадпрымальныя людзі. Іх не хвалююць адцягненыя, літаратурна-філасофскія праблемы. Ім патрэбны практычныя звесткі, рэклама, хроніка, бізнес. Ну і вядома - спорт. І больш нічога… А мы ім прапануем нейкія дыскусіі…
  Іншыя сцвярджаюць:
  - Нас любіць рафінаваная інтэлігенцыя. Гэта значыць параўнальна невялікі працэнт эмігрантаў. Тыя, каго хвалююць праблемы мастацтва, філасофіі, рэлігіі… А ўсялякія крыжаванкі і бейсболы ім не патрабуюцца…
  Трэція падкрэсліваюць:
  - Нас чытаюць яўрэі. І газета наша - габрэйская. Таму трэба павялічыць колькасць яўрэйскіх матэрыялаў. Больш пісаць пра габрэйскую гісторыю. Больш падрабязна расказваць пра жыццё ў Ізраілі. А мы чамусьці друкуем хрысціяніна Салжаніцына. Змагаемся за чысціню рускай мовы…
  Чацвёртыя просяць словы:
  - Нашы падпісчыкі - былыя савецкія грамадзяне. Ім жадаецца ведаць, што адбываецца на радзіме. Як ідуць справы з эканомікай? Што новага ў праваабарончым руху? Ці магчымы нейкія дэмакратычныя перамены? А мы ім падсоўваем эмігранцкую тэматыку…
  Пятыя выказваюцца наступным чынам:
  - Што значыць - "Новы амерыканец"? Хто прыдумаў такую вузкую назву? У нас сотні падпісчыкаў па-за Амерыкай. Акрамя таго, нас чытаюць амэрыканскія славісты. Нас чытаюць старыя амерыканцы рускага паходжання. І ўжо, вядома, прадстаўнікі трох эмігранцкіх хваль…
  Разабрацца ў гэтых спрэчках вельмі цяжка.
  Дапусцім, нас чытаюць "простыя людзі". Тады чаму інтэлектуальная дыскусія аб габрэйстве выклікала такую бурную чытацкую рэакцыю?
  Дапусцім, нас чытае толькі рафінаваная інтэлігенцыя. Чым жа тады тлумачыцца шумны поспех спартовых матэрыялаў?
  Аказваецца, усё не так проста.
  Аказваецца, яўрэі любяць рускія вершы. Праваслаўных хвалюе лёс Ізраіля. Былыя савецкія грамадзяне цікавяцца заходнім кінематографам. А ў трох эмігранцкіх хваль - маса агульных праблем. І падабенства паміж імі больш, чым адрозненняў…
  І ўсё ж, каго лічыць новым амерыканцам? Можа быць, неабходны кандыдацкі стаж - год, два, тры? Або адпаведная прапіска? Незразумела…
  І зноў - спрэчная, але выразная фармулёўка належыць Барысу Метэру:
  - Новы амерыканец - гэта той, хто выпісвае газету "Новы амерыканец"!
   Гэты ліст дайшоў цудам…
  Гэты ліст дайшоў цудам. Яго вывезла з Саюза адна дзіўная францужанка. Дай ёй Бог удачы!..
  З Саюза францужанка нелегальна вывозіць рукапісы. Туды дастаўляе гатовыя кнігі. Часам па дваццаць, трыццаць штук. Неяк у ленінградскім аэрапорце яна не магла падняцца з канапы…
  А мы яшчэ лаем заходнюю інтэлігенцыю…
  Вось гэты ліст. Я прапускаю некалькі абзацаў, асабістага характару. І далей:
  «…Цяпер два словы аб газеце. Выглядае яна сімпатычна - жывая, яркая, таленавітая. Ёсць у ёй фарсістыя, вядома, - гумар і гэтак далей. Увогуле шмат ёсць добрага.
  Я ж хачу сказаць аб тым, чаго няма. І чаго газеце, па-мойму, рашуча не хапае.
  Ёй не хапае твайго мінулага. Твайго і нашага мінулага. Нашага смеху і жаху, цярплівасці і безнадзейнасці…
  Твая эміграцыя – не прыватная справа. Інакш ты не пісьменнік, а кватэранаймальнік. І неістотна - дзе, у Амерыцы, у Японіі, у Растове.
  Ты вырваўся, каб расказаць пра нас і пра сваё мінулае. Усё астатняе дробна і неістотна. Усё астатняе толькі зневажае годнасць пісьменніка! Хаця растуць, магчыма, шанцы на поспех.
  Ты ехаў не па джынсы і не па патрыманы аўтамабіль. Ты ехаў - расказаць. Дык памятай жа пра нас...
  Гавораць, вы сталі амерыканцамі. Гавораць, вырашаеце сур'ёзныя праблемы. Напрыклад, які аўтамабіль спажывае менш бензіну.
  Мы смяемся над гэтымі размовамі. Смяемся і не верым. Усё гэта так, гульня, прытворства. Ды якія вы амерыканцы?! Хто? Бродскі, аб якім мы толькі і гаворым?
  Ты, якога ўспамінаюць у піўных шапікаў ад Раз'езджай да Чайкоўскага і ад Стара-Неўскага да Штаба? Смяшней за гэта цяжка што-небудзь прыдумаць…
  Не бываць табе амерыканцам. І не адысці ад свайго мінулага. Гэта здаецца, што цябе атачаюць хмарачосы... Цябе атачае мінулае. Гэта значыць - мы. Шалёныя паэты і мастакі, алкашы і дацэнты, салдаты і вязьні.
  Яшчэ раз кажу - памятай пра нас. Нас многа, і мы жывыя. Нас забіваюць, а мы жывем і пішам вершы.
  У гэтым кашмары, у гэтым пекле мы даведваемся адзін аднаго не па імёнах. Як - гэта наша справа!..»
   Наогул гэта няправільна…
  Наогул гэта няправільна, што я заўзею за Корчного. Хварэць трэба за таго, хто лепш гуляе.
  Або трэба хварэць за сваіх. За каманду свайго роднага горада. Сваёй дзяржавы. Свайго піянерскага ці канцэнтрацыйнага лагера. За змагара ці штангіста, які жыве ў суседнім доме. І гэтак далей.
  Але я хварэю па-іншаму. І заўсёды хварэў няправільна. З дзяцінства мне вельмі падабалася каманда "Зеніт". Не таму, што гэта была ленінградзкая каманда. А таму, што ў ёй гуляў футбаліст Левін-Коган. Мне падабалася, што габрэй добра гуляе ў футбол.
  У шасцідзесятым годзе Махамед Алі накаўтаваў Петшыкоўскага. Крыху раней - Шаткова. Мне гэта не спадабалася. І я не стаў хварэць за Махамеда Алі. Ён быў залішне здаровы, самаўпэўнены і пераможны. Потым у яго выйграў Джо Фрэзер. З таго часу ўсё змянілася. Я хварэў за Алі да канца. І хварэю зараз…
  Левін-Коган часта гуляў галавой. Мне і гэта падабалася. Хаця яўрэйскай галаве можна было знайсці і лепшае прымяненне…
  Мне казалі, што ў Карчнога кепскі характар. Што ён бывае агрэсіўным, рэзкім і нават грубіянскім. Што ён недапушчальна вылаяў Карпава. Публічна назваў яго гадзёнам.
  На месцы Карчнога я б зрабіў зусім інакш. Я б схапіў шахматную дошку і трэснуў Карпава па галаве. Хаця я ведаю, што гэта не спартова. І нават караецца ў крымінальным парадку. Але я б зрабіў менавіта так.
  Я б ударыў Карпава па галаве за тое, што ён малады. За тое, што ён цудоўны шахматыст. За тое, што ў яго ўсё добра. За тое, што яго атачаюць дзясяткі дарадцаў і гувернераў.
  Вось чаму я заўзею за Карчнога. Ня таму, што ён жыве на Захадзе. Не таму, што гуляе лепш. І зразумела, не таму, што ён - габрэй.
  Я заўзею за Карчнага таму, што ён у расстанні з жонкай і сынам. Бо яму за сорак. (Або нават, здаецца, за пяцьдзесят.) І яшчэ таму, што ён не адважыўся стукнуць Карпава шахматнай дошкай. Мяркую, ён гэтага хацеў не менш за мяне. А я хачу гэтага - бязмерна ...
  Вядома, я кепскі заўзятар. Не разбіраюся ў спорце і сарамліва аддаю перавагу Дастаеўскаму — баскетбалісту Алачачяну.
  Але за Карчнога я хварэю цяжка і моцна.
  Толькі цуд можа выратаваць Карчнога ад паражэння. І я, няверуючы, цынічны журналіст, малю пра цуд…
  На ангельскай мове…
  На англійскай мове выйшла выдатная кніга Салжаніцына — «Бадалася цяля з дубам».
  Твор гэты - дакументальны, аўтабіяграфічны. Перад намі - хроніка духоўнай і літаратурнай барацьбы з таталітарызмам, цэнзурай, дзяржбяспекай і функцыянерамі ССП.
  Мы даведаемся, чаго дасягае вялікі пісьменнік, адзіная зброя якога - слова. Адзіная перавага - вера. Адзіны здабытак - мужнасць. Адзіная стаўка - жыццё ...
  Вось ужо шэсць гадоў Салжаніцын на Захадзе. На мностве моў выдадзены яго кнігі. Шырока абнародавана яго маральная праграма.
  Выключны мастацкі талент Салжаніцына не выклікае рознагалоссяў. Ідэі Салжаніцына, яго духоўныя, маральныя, палітычныя ўстаноўкі выклікаюць супярэчлівую абгрунтаваную крытыку.
  Што можа быць больш натуральным і разумным? Бо прадмет дыскусіі - будучыня нашай шматпакутнай радзімы.
  Салжаніцын не самотны. У яго ёсць значныя, таленавітыя, уплывовыя аднадумцы. Яго пазіцыям шмат у чым варта лепшы рускі часопіс "Кантынент".
  Голас Салжаніцына гучыць на ўвесь свет. А значыць, галасы ягоных крытыкаў і апанентаў таксама павінны быць пачутыя. Гэтаму прынцыпу прытрымліваецца наша газета…
  Усякая вялікая з'ява абрастае мітуснёй і дробязнай шумавінням. Раз-пораз раздаецца бяздумны піск бяздумных і дагодлівых клеўрэтаў Салжаніцына:
  - Хто асмеліўся замахнуцца на прарока?! Яго асоба святая! Яго ідэі па-за крытыкай!
  Гэтыя людзі прызвычаіліся маліцца чарговым багам. (Нязменна разбіваючы пры гэтым свае вузкія лбы.) І змяняць перакананні, прачытаўшы свежы нумар газеты.
  Дзесяцігоддзямі яны маліліся Леніну. А цяпер гатовы разбураць яго манументы, імі самімі ўзведзеныя.
  Мы ўладкованыя па-іншаму. Занадта горкі наш досвед, каб бяздумна падзяляць любыя ідэі. Прымаць на веру самыя пераканаўчыя дактрыны. Паспешна абагаўляць самыя яркія аўтарытэты.
  Мы празерылі і здабылі слых. Перайначваючы буквары, нам жадаецца сказаць:
  МЫ - НЕ РЫБЫ! РЫБЫ - НЁМЫ!
  А ў нас ёсць права голаса. Права на крытыку. Права на ўласнае меркаванне.
  Мы захапляемся Салжаніцыным і таму будзем крытычна асэнсоўваць яго працы.
  Занадта адказная функцыя палітычнага рэфарматара. Занадта дорага нам будучыня Расіі!
   Гэты ліст я адпраўляю ў Ленінград…
  Гэты ліст я адпраўляю ў Ленінград. Павязе яго ўсё тая ж блаславёная францужанка.
  Дарагія мае!
  Выбачыце, што пішу так сцісла і бязладна. Адсутнасць часу стала кашмарам майго жыцця. Белетрыстыку даўно закінуў, што, магчыма, і да лепшага…
  На свабодзе жыць вельмі цяжка. Бо свабода аднолькава добразычлівая і да благога і да добрага. Падзяліць жа благое і добрае не ўдаецца без дапамогі харакіры. У кожным з нас хапае таго і другога. І ўсё перамяшана…
  Аб Амерыцы пісаць немагчыма. Усё, што напішаш, здасца цьмяным і ўбогім. Мы жывем тут амаль тры гады і ўсё яшчэ дзівімся.
  Можна доўга пералічваць яе выдатныя і жахлівыя рысы. Затым напісаць - "і гэтак далей". Гэта значыць галоўнае ўсё роўна застанецца за рысай. Амерыка заўсёды - і гэтак далей. Яе не пералічыць.
  Кубізм зарадзіўся ў Францыі, і гэта - няправільна. Месца яму - на Брадвеі. Адчуваеш сябе тут як у магазіне дзіцячых цацак. Многія з якіх нечакана страляюць…
  Я рады, што вам падабаецца газета. Шкада, што атрымліваеце толькі разрозненыя нумары. Калі чытаць пункцірам, уражанне скажаецца.
  Перадайце Севасцьянаву, Чырскову, Даліняку, Губіну, Лур'е - мы маем патрэбу ў рукапісах. Пагаварыце з шэфам і Рыдам Грачовым, калі гэта магчыма. Паспрабуйце нешта растлумачыць Горбаўскаму. Дайце ведаць Валерыю Папову.
  За кожны добры аповяд належаць джынсы.
  Я ўжо пісаў, што нам цяжка працаваць. Рынак вузкі, публіка інэртная. Каўбаса ідзе лепш за Набокава.
  Ды і падонкаў хапае. У працэнтных адносінах іх тут не менш, чым дома. Толькі апранутыя лепей. І тое не заўсёды…
  Ці варта казаць, што я вас не забыўся і ўвесь час думаю аб Ленінградзе. Хочаце, пералічу шыльды ад "Барыкады" да "Тытана"? Хочаце, выведу прахаднымі дварамі ад Раз'езджай да Марата?
  Я ведаю, хто мы і адкуль. Я ведаю - адкуль, але туманна ўяўляю сабе куды. І вы, я думаю, не ўяўляеце. А можа быць, уявіць сабе гэтага і не дадзена… І дзякуй Богу!
  Мы жывыя, і адно гэта ўжо - паказчык якасны.
  І памятайце, не кожны суайчыннік - сябар. І далёка не кожны размаўлялы на рускай мове зразумелы. Часам, як пісаў Марамзін, гаворыць чалавек, а слухаць няма чаго...
  Зваць мяне ўсё гэтак жа. Нацыянальнасць - ленінградзец. Па бацьку - з Нявы.
   Божа, у якой жахлівай краіне мы жывем...
  Божа, у якой жахлівай краіне мы жывем!
  Можна ахапіць прытомнасцю акт палітычнага тэрору. Прызнаць хоць нейкую логіку ў шалёных дзеяннях шантажыста, мсціўца, фанатыка рэлігійнай секты. З разуменнем абмеркаваць матывы забойства з рэўнасці. Узважыць любы чалавечы імпульс…
  У аснове палітычнага тэрору ляжыць значная ідэя. Дапушчальны, ідэя нацыянальнага самавызначэння. Ідэя сацыяльнай роўнасці. Ідэя ўсеагульнага дабрабыту.
  Самі ідэі - годныя, часам - высакародныя. Выклікаюць безумоўны пратэст толькі жахлівыя формы рэалізацыі гэтых ідэй.
  У палітычным тэрарысце мы гатовы ўбачыць чалавека, фанатычнага, жорсткага, абсалютна чужога нам… Але — чалавека.
  Мы гатовы крытыкаваць яго праграму. Аспрэчваць яго ідэі. Спрабаваць выратаваць у ім жывую, хоць і аблудную душу.
  Любое злачынства мы імкнемся растлумачыць недасканаласцю чалавечай прыроды…
  Тое, што адбываецца ў Амерыцы, знаходзіцца за вытлумачальнай гранню дабра і злы.
  У імя чаго вырашыўся на злачынства Джон Хінклі?
  Матывы, якія разглядаюцца следствам, непраўдападобна ўбогія.
  Нам вядома заключэнне псіхіятрычнай экспертызы. Джон Хінклі апынуўся разумным, гэта значыць - нармальным чалавекам.
  Амерыканскі юнак страляе ў прэзідэнта, каб звярнуць на сябе ўвагу незнаёмай жанчыны! Бяда пагражае краіне, дзе такое становіцца нормай.
  Акрамя ўсяго іншага, Рэйген стары чалавек. Акрамя ўсяго іншага, бацька вялікага сямейства. Акрамя ўсяго іншага, якое здарылася - акт абыякавай, небывалай, а галоўнае - бессэнсоўнай жорсткасці.
  Нешта галоўнае парушана ў амерыканскім жыцці…
  Чалавек можа стаць зоркай экрана ці выдатным пісьменнікам. Знакамітым спартоўцам або бачным навукоўцам. Буйным бізнэсмэнам ці палітычным дзеячам. Усё гэта патрабуе розуму, здольнасцяў, цярплівасці.
  А можна дзейнічаць інакш. Можна здабыць пісталет і націснуць спускавы кручок.
  І ўсё! Твая фізіяномія ўпрыгожыць першыя старонкі ўсіх амерыканскіх газет. Пра цябе будзе казаць увесь свет. Праўда, нядоўга. Да наступнага крывавага злачынства.
  І я, чалавек нявернік, паўтараю:
  Божа, навучы Амерыку! Дай ёй здабыць розум, абыходзячы наш кашмарны досвед. Дай ёй здабыць мудрасць, не перажыўшы трагедыі сацыялізму! Унушы ёй інстынкт самазахавання! Прымусь пакончыць з згубнай бестурботнасцю!
  Не дай зняверыцца, страціць надзею, забыцца - у якой выдатнай краіне мы жывем!
   Кнэсет прыняў важнае рашэнне…
  Кнэсет прыняў важнае рашэнне аб анэксіі Галанскіх вышынь.
  Рашэнне кнэсета выклікала аднадушнае асуджэнне большасці сусветных урадаў. У тым ліку і ўрады ЗША.
  Усё гэта спараджае даволі сумныя думкі. Я ўжо казаў, паводзіны дзяржавы і паводзіны чалавека - супастаўныя. Самаабарона і абараназдольнасць - паняцці адэкватныя. Розніца ў маштабах, а не ў якасці.
  Паспрабуем зірнуць на гэтую справу з жыццёвага пункту гледжання.
  Я вучыўся ў пасляваеннай школе. Да таго ж - у даволі бандыцкім раёне.
  Часы былі жорсткія. Навакольныя раз-поразу пускалі ў ход кулакі.
  Мяне гэта не датычыла. Я быў на здзіўленне здаровым пераросткам.
  А зараз уявіце кволага хлапчука, нададзенага пачуццём уласнай добрай якасці. Да таго ж - габрэя ў акулярах. Ды яшчэ - па прозвішчы Лур'е.
  Лур'е даводзілася вельмі туга. Мясцовая шпана літаральна не давала яму праходу.
  Разы тры Лур'е сыходзіў дадому з пабітай фізіяноміяй. На чацвёрты раз узяў цэглу і ўдарыў па галаве хулігана Мурашку. Лур'е выбіў яму шэсць зубоў "ад ікла да ікла ўключна". (Так было сказана ў міліцэйскім пратаколе.)
  Я ведаю, што біцца цэглай - нядобра. Што гэта не па-джэнтльменску. З пункту гледжання ЛІТЫ Лур'е варты асуджэння. Але Ў СУТНАСЦІ Лур'е меў рацыю.
  Ад Ізраіля чакаюць джэнтльменскіх паводзін. Ізраілю навязваюць БУКВУ міжнароднага права…
  Я прыгадваю семдзесят трэці год. Мы служылі тады ў часопісе «Вогнішча». Аднойчы Лосеў (цяперашні дартмуцкі прафесар) раздабыў карту Блізкага Усходу. І павесіў яе ў холе камсамольскай рэдакцыі.
  Я зірнуў і жахнуўся. Мікраскапічная сіняя кропка. Слова "Ізраіль" не змяшчаецца. Канец - на тэрыторыі Іарданіі. Пачатак - у Егіпце. А вакол вялікія плямы -ружовыя, жоўтыя, зялёныя.
  Ёсць такая расплывістая юрыдычная фармулёўка - мяжа неабходнай самаабароны. Дзе ляжыць гэтая злашчасная мяжа? Ці трэба чакаць, пакуль цябе знявечыць хеўра бандытаў? Ці варта загадзя лягнуць аднаго нагой у машонку?
  Здавалася б, так проста. Тым не менш прагрэсіўнае чалавецтва з бязглуздай аднадушнасцю асуджае Ізраіль. Прагрэсіўнае чалавецтва патрабуе ад Ізраіля высакароднага самагубства.
   Італьянская паліцыя не без працы…
  Італьянская паліцыя не без цяжкасці вызваліла генерала Дазьера.
  Амерыка радуецца... Нам вярнулі баявога генерала...
  Што адбываецца?! У Іране студэнты хапаюць заложнікаў, трымаюць у турме, падвяргаючы неймаверным прыніжэнням. Амерыканскі ўрад выпрацоўвае нейкія незразумелыя санкцыі. Праводзіць баявую аперацыю.
  Аперацыя з трэскам правальваецца. Самалёты не жадаюць узлятаць. Сувязь парушана. Карта мясцовасці складзена нядбайна…
  Вядзецца зневажальны гандаль. Нарэшце змучаных заложнікаў амаль выкупляюць. Амерыканцы ладзяць ім узрушаючую сустрэчу. Радаванню няма канца. Шампанскае льецца ракой…
  Да чаго ж нізка зваліўся прэстыж Амерыкі! Дыпламаты радуюцца, што іх не перастралялі як качак. Генерал Дазьер паведамляе жонцы:
  - Я адчуваю сябе выдатна. Рыялі вандерфул!..
  А я ў гэтую хвіліну адчуваў сябе жахліва. Гора той краіне, у якой крадуць палкаводцаў. Генерал - не пудзель. Генералаў трэба ахоўваць...
  Бачыць Бог, мы заваяваны Амерыкай. Яе шчодрасцю і дынамізмам. Высакароднасцю і ветлівасцю. І ўсё ж...
  Нешта нядобрае адбываецца ў гэтай краіне.
  Ехалі мы ў сабвеі, прыяцель і я. Побач стаяла маладая жанчына. Раптам яна збялела. Ёй стала дрэнна.
  Яе пачало ванітаваць.
  Хусткі ў жанчыны не аказалася. Я працягнуў ёй свежую газету. Усе расступіліся. Якія сядзяць пасажыры адвялі вочы.
  - Саступіце месца жанчыне, - сказаў прыяцель.
  Ніякай рэакцыі.
  Мой сябар амаль крычыць у твар шыракаплечаму барадатаму янкі:
  - Гэй ты, жывёла, устань!
  Той неахвотна ўстае, усміхаецца…
  Нешта нядобрае адбываецца ў гэтай краіне...
  Жанчына тоне ў рацэ Патамак. Нейкі адважны спадар кідаецца з маста і выцягвае тапельцу. Герой, малайчына, гонар яму і хвала!
  Далей пачынаецца нястрымнае ўшаноўванне героя. Газеты, тэлебачанне спяваюць яму дыфірамбы. Місіс Буш саступае яму сваё крэсла каля Першай лэдзі. Кажуць, хутка будзе фільм і мюзікл на гэтую тэму…
  Чаму столькі шуму? Палова мужчынскага насельніцтва Адэсы лічыць за сабой такія ж дзеянні.
  Дык што ж адбываецца ў Амерыцы? Абыякавасць становіцца нормай? Нармальны жэст успрымаецца як подзвіг?
  А можа, я згушчаю фарбы?
   Я заўсёды ганарыўся...
  Я заўсёды ганарыўся сваёй акуратнасцю. Хаця ганарыцца тут асабліва няма чым. Вядома, што падвышаная акуратнасць - уласцівасць пасрэдных натур.
  І ўсё ж я ганарыўся. Ганарыўся тым, што своечасова вяртаю пазыкі. Тым, што рэдка спазняюся. Тым, што, як правіла, выконваю свае абяцанні.
  Гэта гатовы пацвердзіць нават мой сабака. Ужо дзесяць гадоў я гуляю з ёй у адны і тыя ж гадзіны…
  Карацей - педант, акуратыст, бяскрылая асоба... Чым і ганаруся.
  І больш за ўсё ганаруся тым, што адразу адказваю на лісты. Дакладней - так было раней. А зараз – усё інакш…
  Штодня мы раздрукоўваем сотні лістоў. Значная частка прыпадае на маю долю. Лісты - самыя розныя. Дзелавыя і асабістыя. Захопленыя і абураныя. Ёсць і ананімныя лісты. Гэта нармальна. Гэта нават прыемна. Бо можна не адказваць…
  Калі газета пачала выходзіць, лістоў было мала. Тры-чатыры ў дзень. Праз некалькі месяцаў яны хлынулі бурнай плынню. Затым здабылі моц Ніягарскага вадаспаду.
  Узнікла даволі сур'ёзная праблема. Як быць? Сакратарка і без таго завалена працай. Аб'ём газеты павялічваецца. Нагрузка ў кожнага супрацоўніка рэдакцыі вялізная. Часу зусім не хапае.
  А лісты ўсё ідуць. Прыблізна іх можна класіфікаваць наступным чынам:
  1. Дзелавыя. 2. Творчыя. 3. Асабістыя.
  На дзелавыя лісты мы адказваем адразу. Канструктыўныя прапановы абмяркоўваем на сходах. Крытычныя заўвагі імкнемся ўлічваць.
  Рэзкасць формы пры гэтым нас мала бянтэжыць. Абы крытыка абумоўлівалася добразычлівым пачуццём.
  Шыпенне зласлівых няўдачнікаў - ігнаруемы. Бо зайздрасць спрыяе любому паспяховаму распачынанню.
  З творчымі лістамі клопатаў значна больш. Нам шлюць вершы і прозу. Фатаграфіі і малюнкі. Артыкулы і карэспандэнцыі. Дакументы і выразкі. Мемуары і анекдоты.
  Лепшыя рэчы мы друкуем. Няўдалыя творы - не прымаем. Абмяркоўваць і рэцэнзаваць - не лічым мэтазгодным.
  Вяртаць адкінутыя рукапісы - не прынята. (Зняць копію тут - не праблема.)
  Усё гэта - звычайныя рэдакцыйныя правілы. Прынятыя як у Саюзе, так і на Захадзе...
  А вось з асабістымі лістамі - катастрофа. Яны загрувашчваюць мой пісьмовы стол. І за кожным неўзаемным лістом - крыўда, горыч, патрабавальная незадаволенасць. Што мне рабіць - не ведаю…
  Сябры мае! Уявіце ліст паперы памерам з возера Мічыган. І аўтаручку з карабельную мачту. Гэтай вялізнай уяўнай аўтаручкай на гэтым вялізным уяўным аркушы паперы я пішу:
  — Будзьце шчаслівыя, мае дарагія, у наступным новым годзе! ДЗЯКУЙ ЗА ЎСЁ. І Прабачце МЯНЕ…
   Жыццё акадэміка Сахарава…
  Жыццё акадэміка Сахарава - у небяспецы. Гэта значыць, у небяспецы - сама ідэя цывілізацыі. Значыць, савецкія ўлады гатовыя перасягнуць мяжу маральнага здзічэння.
  Рэпутацыя Сахарава - унікальная. Ён выклікае каханне нават сваім ідэйным супернікам. Больш за тое, сваім заклятым ворагам.
  У эміграцыі шмат цудоўных людзей. Вялізнай павагай карыстаюцца Салжаніцын і Грыгарэнка, Максімаў і Букоўскі, Чалідзе і Турчын, Зіноўеў і Копелеў. Паміж імі глыбокія, складаныя, часам даволі непрыязныя адносіны.
  Але Сахарава любяць усе. Змрочныя рускія патрыёты і запаленчыя сіяністы. Перакананыя дэмакраты і прыхільнікі моцнай улады. Вяшчальнікі плюралізму і прыхільнікі аўтарытарных формаў…
  Гавораць, акадэміка Сахарава паважае нават Павел Леанідаў.
  Павага да Сахарава - можа быць, адзінае, што аб'ядноўвае ўсіх рускіх эмігрантаў…
  У Ленінградзе ёсць такі часопіс - "Аўрора". У шэсцьдзесят сёмым годзе яго рэдагавала Ніна Косырава. Косырава была звычайнай партыйнай чыноўніцай. І рабіла ўсё, што трэба рабіць наменклатурнаму савецкаму рэдактару. Адхіляла таленавітыя рукапісы, друкавала ўсякую халтуру, горача і крывадушна выступала на юбілейных і партыйных зборах.
  Нечакана ў «Аўроры» з'явіўся матэрыял, дзе згадвалі крамольнага Сахарава. Згадвалі як вучонага, у станоўчым сэнсе.
  Гэта была страшная, недапушчальная ідэйная прамашка.
  Косыраву пацягнулі ў абкам. Пачалі прапрацоўваць. Ніна Сяргееўна ўпарта паўтарала:
  - Не ведаю, не ведаю, я глядзела ў энцыклапедыі…
  Нешта з ёй адбылося. Відаць, на Сахараве скончылася яе цярпенне.
  Косыраву знялі...
  Мне здаецца, галоўнае ў акадэміку Сахараве - дабрыня. Яго адносіны да свету ўражваюць паблажлівасцю і незласлівасцю. Трэба ж было так выдасканаліцца ўладам, каб прымусіць Сахарава аб'явіць галадоўку. Пхнуць яго на гэтую крайнюю меру, на гэты апошні крок.
  Мне здаецца, яго мусяць выратаваць. Інакш проста не можа быць. Інакш жыць на гэтай планеце будзе агідна.
  Калі заб'юць Сахарава, то не пашкадуюць і вас!
  Калі нумар быў гатовы, прыйшла вестка, што патрабаванне акадэміка Сахарава - задаволена.
  Мы жывем сярод лічбаў…
  Мы жывем сярод лічбаў. Памяць захоўвае іх у неагляднай колькасці. У лічбах можна адлюстраваць любую, самую мудрагелістую біяграфію. Ад фіялетавых крамзоляў на бірцы радзільнага дома. Да скупы інфармацыі на магільнай пліце.
  Можна напісаць раман у лічбах. І гэтая штука будзе мацнейшай, чым «Фаўст» Гётэ.
  Усе даты жыцця аднаго майго партыйнага сваяка - 1917-1938. Па-мойму, гэта скончаны трагічны раман…
  Мы любуемся першым снегам... Здабываем другое дыханне... Называемся трэцяй хваляй... Падлягаем чацвёртаму вымярэнню... Цяжэмся пятай графай... Выпрабоўваем шостае пачуццё... Апыняемся на сёмым небе...
  Мы памятаем нумары тэлефонаў і даты нараджэнняў. Памеры нашых штаноў і шапак. Незлічоныя адрасы і кошты на тавары шырокага спажывання.
  Мы пераводзім даляры ў рублі. Змяняем Цэльсія на Фарэнгейта.
  Мы любім падлічваць чужыя даходы. Мы добра лічым, калі трэба…
  Перад вамі соты нумар газеты. Сто тыдняў праляцела. А яшчэ ўчора мы раіліся ў «Натана». (Кут 53-й і Брадвея.)
  За гэтыя сто тыдняў мы дваццаць разоў гарэлі. Пятнаццаць разоў закрывалі лавачку. Чатыры разы паміралі і адраджаліся. Мы, як Польшча, вытрымалі тры раздзелы.
  Калісьці мы былі цудоўнай сямёркай. Потым прыходзілі ўсё новыя і новыя людзі. (Не ператварыцца б у чорную сотню!)
  І ўсё ж кожны тыдзень завяршаецца святам. Выходзіць "Новы амерыканец". А бо гэта-дзвесце машынапісных старонак. Аб'ём «Капітанскай дачкі». Пяцьдзесят дзве «Капітанскіх дачкі» у год!
  Я не хачу сказаць, што мы заўсёды працавалі цудоўна. Усякае хаджала. Але мы працавалі сапраўды. І калі рабілі глупства, дык не са зла. А таму, што не хапала досведу. Бо не багі гаршкі абпальваюць. Багі толькі парады даюць і крытыку наводзяць.
  І яшчэ таму, што толькі шэрасць застрахавана ад няўдач…
  Раніцай патэлефанаваў Вайль:
  - Ты памятаеш, што мы выпускаем соты нумар?
  Канешне, памятаю. Я толькі крыўды забываю. Я думаю, гэтая прафесійная якасць.
  Ды дзеля такога званка я гатовы памірыцца з шасцюдзесяццю Наўрозавымі. Я забыўся больш, чым вы калі-небудзь зможаце даведацца…
  Соты нумар амаль гатовы. Чытайце, крытыкуйце, - гэта ваша газета.
  Накшталт бы мы задумалі патрэбную справу. Убачыце. Пагаворым праз сто год.
   У нашым доме…
  У нашай хаце працякае дах. Са столі капае. На сценах гідкія разводы.
  Акрамя гэтага - не топяць. Дакладней, топяць, але рэдка. Карацей, тэмпература нізкая. Градусаў шаснаццаць па Цэльсіі.
  І яшчэ - усякія дробязі. Выключальнік не дзейнічае. Рамы прагнілі і гэтак далей.
  Усё добра. Раён добры. Кватэра вялікая. Але даволі паршывая.
  Наш супер Габрыэль жыве і працуе па-камуністычнаму. Выгляд у яго бадзёры. Вочы пабліскваюць. Працаваць не жадае. Тапіць як след не жадае. Дах правіць не жадае. Але вітаецца - ветліва. Гэта ў яго, відаць, перажытак капіталізму.
  Прама не ведаем, што рабіць.
  У Ленінградзе я гадамі змагаўся з домакіраўніцтвам. Нечага дабіваўся, прасіў, скандаліў, пагражаў.
  Неяк прыйшоў сантэхнік. Прыйшоў і ўсё сапсаваў. Адшрубаваў краны. Перакрыў газ. Вывеў са строю прыбіральню. Потым папрасіў шэсць рублёў і пайшоў. Пайшоў і, натуральна, запіў. А мы засталіся без вады і без выгод.
  Я трываў чатыры дні. Затым адшукаў п'янага вадаправодчыка. Уцягнуў яго на пяты паверх. Дастаў паляўнічую стрэльбу. Сеў на табурэтку і кажу:
  - Крок убок - уцёкі! Страляю без папярэджання!
  Дзве гадзіны працаваў вадаправодчык. Кран адрамантаваў. Газ адрамантаваў. Потым кажа:
  - Пусці ў прыбіральню, начальнік!
  - Паправіш - схадзіш.
  Так ён усё і адрамантаваў. І толькі ў самым канцы задуменна вымавіў:
  - Трэба было цябе адразу ж манціроўкай перацягнуць!
  - Так, - кажу, - але позна...
  Так было ў Саюзе. Адзін раз дабіўся справядлівасці. Са зброяй у руках.
  А што тут рабіць? Відаць, існуюць нейкія нормы. Нейкія легальныя метады барацьбы.
  Гавораць, ёсць спецыяльная камісія па ацяпленні. Яшчэ, кажуць, можна ашчаджаць квартплату. І гэтак далей. Увогуле, ёсць шляхі.
  Можа, нехта з чытачоў падзеліцца вопытам? Раскажа, як дзейнічаў? Чаго дабіўся? Мы б пастаянную рубрыку адкрылі для такіх парад…
  Бо Габрыэль не адзін. Ударнікаў камуністычнай працы ўсюды хапае. Так што пішыце.
  Чакаем!
   Шэфа паліцыі ахапіла…
  Шэфа лос-анджэлескай паліцыі ахапіла нечаканую службовую стараннасць. Ён заявіў, што рускі Брайтан - гэта філіял КДБ. Што з Брайтана цягнуцца ніткі змовы супраць Алімпійскіх гульняў. Што Масква пад выглядам бежанцаў засылае сюды шпіёнаў і тэрарыстаў.
  Каліфарнійскі шэрлак пагорак перастараўся. Яго безадказная заява гаворыць аб прафесійнай некампетэнтнасці. Аб відавочным неразуменні прыроды трэцяй эміграцыі. Аб элементарным няведанні людзей.
  Менавіта такія заявы выклікаюць расавую адчужанасць. А ў вар'яцкім Нью-Ёрку яны багатыя і цяжэйшымі наступствамі.
  Тым крыўдней усведамляць хоць бы ледзь улоўную дзель правасці ў выдумках каліфарнійскага шэфа. Тым прыкрай усведамляць, хаця б часткова, справядлівасць выстаўленых ім абвінавачанняў.
  Філіял КДБ – гэта занадта. Мафія - гэта занадта. Але ашуканцы сярод нас трапляюцца. Ёсць і прымітыўнае злодзее…
  Канае мясцовая дама ў правінцыйны супермаркет. Туды заходзіць у непрыдатным паліто. А з'яўляецца - у кажухі. Чыстая Папялушка!
  Ёсць хуліганы. Ёсць вымагальнікі. Ёсць фіктыўныя халасцякі і ліпавыя ўдовы. Усё ў нас ёсць.
  Я не кажу пра выпадкі банальнага мардабою. Аб няўціхальнай картачнай гульні. Пра імпартнае савецкае п'янства…
  Ёсць, кажуць, на Брайтане таемная публічная хата. Па мне, так ужо лепш - відавочны. Менш рызыкі, больш гігіены. Тут гэта дазваляецца. Праўда, ліцэнзія дарагая...
  Партнёраў падманваем. Дакументы падрабляем. Кантрабанднымі цыгарэтамі гандлюем.
  Аднаму рыжаніну на Брайтане машыну прадалі. Машына выдатная, фары, напрыклад. Запасная покрыўка. Помпа. Тормазы…
  Праўда, ездзіць марудна. І толькі пад гару. А ў гару без кардана ніяк…
  Я ведаю, што асноўнае насельніцтва Брайтана - прадпрымальныя, талковыя і вельмі годныя людзі. Сумленныя працаўнікі, законапаслухмяныя грамадзяне, бацькі сямействаў. Ёсць тут і свая інтэлігенцыя. Ёсць інжынеры, працоўныя, праграмісты. Ёсць у тым ліку і супрацоўнікі "Новага амерыканца". Але і поскудзі хапае. Яна і кідаецца ў вочы.
  Жалюся тут аднаму брайтонцу на каліфарнійскага шэфа паліцыі. А ён і кажа:
  - Хай зазірне ў наш рэстаран. Мы яго хутка пераканаем. Мы яму, гаду, морду начысцім...
  Што ж, мілы спосаб спадабацца службовай асобе...
   Да жабракоў я заўсёды ставіўся з павагай...
  Да жабракоў я заўсёды ставіўся з павагай. Ці, прынамсі, з цікаўнасцю. Дзіва што, бо гэта людзі зусім не такія, як мы. Яны ігнаруюць усялякія прыстойнасці. Ходзяць у рубішча. Не служаць. На грамадскую думку - плююць.
  Раней я не заўсёды падаваў ім міласціну. Іншы раз хутка праходзіў міма. Адна справа - стары чалавек, інвалід. Аднак часцей трапляюцца здаровыя, нахабныя і без найменшых слядоў калецтва. Гавораць, яны таемна будуюць дачы. І ўвогуле нядрэнна зарабляюць сваім рамяством.
  Раней я не заўсёды ім падаваў. А зараз падаю. Усім без выключэння.
  На мяне вельмі моцна падзейнічала апавяданне Тараса Шаўчэнкі, запісанае ў яго дзённіку. Аповяд такі:
  «Ішоў я ў снежні па набярэжнай. Насустрач басяк. Дай, кажа, алтын. Я заленаваўся расшпільваць скрутку. Бог, адказваю, падасць. Іду далей, чую плёскат вады. Вяртаюся бягом. Аказваецца, жабрак мой у палонцы ўтапіўся. Людзі сабраліся, прыстава клічуць... З таго дня, - заканчвае Шаўчэнка, - я заўсёды падаю любому жабраку. А раптам, думаю, ён вырашыў вымераць на мне мяжа чалавечай жорсткасці…»
  Я не выпадкова прыгадаў гэтую гісторыю. Сёння іду па Манхэтэну. Насустрач абарванец. На плячах жаночая кофта. На галаве - засні. Падыходзіць і кажа:
  - Дай мне квотар!
  Не тое каб ён запатрабаваў квотар. Хаця і не скажу, што папрасіў. Ён стрымана прапанаваў мне даць яму квотар.
  Я даў. Я даў, але маральна асудзіў гэтага чалавека. Пасля чаго хацеў быў ісці сваёй дарогай.
  Але тут адбыўся цуд. Басяк адбег убок. Ён стаў нібы вышэй ростам. Затым раптам адлюстраваў маю хаду. Трэба сказаць - вельмі падобна і таленавіта. Увогуле, ён сапраўды зарабіў свой квотар…
  Значыць, ён быў артыстам. І я вырашыў не асуджаць яго. У мяне свая дарога, у яго - свая.
  І я ў добрым настроі пайшоў сваёй дарогай... А ён - сваёй...
  Кажуць, эканамічная палітыка Рэйгена закранае інтарэсы найбяднейшых пластоў насельніцтва. Дай Бог, каб яна пашкадавала майго новага знаёмага…
  Калісьці нам выклікалі…
  Калісьці нам выклікалі:
  - Савецкае - значыць, выдатнае! І ўсё ў нас выдатна! А вось у іх - кашмар і дзікасць! З голаду дохнуць, неграў лінчуюць, маральна раскладаюцца… І іншае, і іншае…
  Прыехалі, агледзеліся. Не галадаем. Мараль на ранейшым узроўні. І негры цэлыя (нават занадта)…
  Карацей, ашуквала нас савецкая прапаганда. Мы ёй больш не верым. Мы зараз разважаем па-іншаму.
  - Захад - гэта выдатна! І ўсё ў нас выдатна! А вось у іх сапраўды - кашмар! З голаду дохнуць, яўрэяў лінчуюць... І гэтак далей... І таму падобнае...
  Я не спрачаюся. Савецкая дзяржава - не лепшае месца на зямлі. І шмат тамака было жудаснага. Аднак было і такое, чаго мы давеку не забудзем.
  Рэжце мяне, чацвяртуйце, але запалкі былі лепшыя за тутэйшыя. Гэта дробязь, для пачатку.
  Працягнем. Міліцыя ў Ленінградзе дзейнічала аператыўна.
  Я не гавару пра дысыдэнтаў. Пра злавесныя акцыі КДБ. Я кажу пра шараговых нармальных міліцыянтаў. І аб радавых нармальных хуліганах…
  Калі крыкнуць на маскоўскай вуліцы "Дапамажыце!" - натоўп збяжыцца. А тут - праходзяць міма.
  Там у аўтобусе месцы старым саступалі. А тут - ніколі. Ні пры якіх абставінах. І трэба сказаць, мы да гэтага хутка абвыклі.
  Увогуле шмат было добрага. Дапамагалі адзін аднаму неяк больш ахвотна. І ў бойку лезлі, не баючыся наступстваў. І з апошняй дзясяткай раставаліся без пакутлівых ваганняў.
  Не мне лаяць Амерыку. Я і ацалеў толькі дзякуючы эміграцыі. І ўсё больш кахаю гэтую краіну. Што не замінае, я думаю, кахаць пакінутую радзіму…
  Запалкі - дробязь. Важней іншае. Ёсць такое паняцце - грамадская думка. У Маскве яно было рэальнай сілай. Чалавек саромеўся хлусіць. Саромеўся паддобрывацца да ўладаў. Саромеўся быць карыслівым, хітрым, злым.
  Перад ім зачыняліся дзверы. Ён станавіўся пасьмешышчам, ізгоем. І гэта было страшней за турму.
  А тут? Перагартайце рускія газеты і часопісы. Колькі нянавісці і злосці! Колькі зайздрасці, гонару, убоства і прытворства!
  Маўчым. Абвыклі…
  Дурное дзяліць людзей на савецкіх і антысавецкіх. Дурное і пайшло.
  Людзі дзеляцца на разумных і дурных. Добрых і злых. Таленавітых і бяздарных.
  Так было ў Саюзе. І так будзе ў Амерыцы. Так было раней. І так, я ўпэўнены, будзе заўжды.
  Нажаль, я не ведаю…
  Нажаль, я не ведаю іх прозвішчаў. Толькі нямногіх ведаю па імёнах. Але вітаюся амаль са ўсімі. І амаль усе яны вітаюцца са мной.
  Яны - гэта нашы старыя з Форэст Хілса.
  Успомніце раздражняльных савецкіх пенсіянераў. Успомніце іх стомленыя, хмурныя твары. Іх танныя папяросы. Іх чорныя паліто і бясформенныя скараходаўскія туфлі. Іх узбуджаныя, незадаволеныя галасы:
  - Я, матуля, Перакоп браў! А ты мне чакушку без чаргі не даеш…
  А зараз запрашайце да нас у Форэст Хілс.
  Вы толькі паглядзіце, як апрануты нашы старыя! Як яны маладжавы і элегантныя! Якія добразычлівыя і бадзёрыя!
  Сярод моладзі яшчэ трапляюцца нахабнікі і грубіяны. Старыя ж нязменна ветлівыя і карэктныя.
  Людзі нашага ўзросту часам лаюць Амерыку. Пажылыя людзі ацэньваюць сітуацыю значна цвярозей. Хоць перабудова ім каштуе куды большых намаганняў. Мова даецца з вялікай працай. І перажытае нагадвае пра сябе больш уладна…
  Старыя весялей, аптымістычны нас. Сярод моладзі больш распаўсюджана засмучэнне. (Якая толькі здалёк нагадвае веліч духу.)
  Пажылыя людзі ведаюць:
  Смутак страшнейшы за гора. Бо гора ёсць разнавіднасць сузіральнага душэўнага досведу. засмучэнне ж - сон душы.
  Старыя не меркантыльныя. Яны тэлефануюць мне ў рэдакцыю:
  - Матэрыяльна я цалкам забяспечаны. У мяне ёсць усё і нават больш. Але ведаеце, хочацца нечага яшчэ... Вось і напісаў пра тое, што перажыў...
  Так патрапіла да нас раздзел з аповесці Лейзера…
  Ад пажылога чалавека не пачуеш:
  - А што я з гэтага буду мець?..
  Старым важней даваць, а не браць.
  І яшчэ адно меркаванне. Менавіта старыя - найбольш патрабавальныя, скурпулёзныя і патрабавальныя чытачы газеты. Менавіта старыя нам пішуць часцей за іншых. Часцей за іншых тэлефануюць у рэдакцыю.
  Старыя падтрымалі нас у цяжкія месяцы. Старыя нас лаюць за промахі і памылкі…
  Учора я спяшаўся на працу. Спусціўся ў метро. Заўважыў адыходзячы цягнік. І заленаваўся паскорыць крокі.
  «Ну вось, - падумаў я, - старэю...»
  Падумаў і ўзрадаваўся.
  Куплю сабе ружовыя штаны. Куплю кашулю з папугаямі. Выпішу газету "Новы амерыканец". Буду разумным, вясёлым, дабрадушным старым з Форэст Хілса.
   Чалавек памірае...
  Чалавек памірае не ў ложку, не ў бальніцы. Не ў агні бітваў і не пад гранатамі тэрарыстаў.
  Чалавек памірае ў гісторыі.
  Няхай яму дадзена ўсяго толькі хвіліна. Часам гэтай хвілінай завяршаецца гадзіна. А гэтай гадзінай - год. А годам - стагоддзе, эпоха.
  Такая хвіліна злучае стагоддзі.
  Спадар Садат – забіты і пахаваны ў гісторыі.
  Ён быў моцным, разумным і міралюбным чалавекам. Свет на Усходзе - яго асабістае дасягненне.
  Мы гаворым аб ролі асобы ў гісторыі. Мяркуем, што гісторыю робяць народныя масы. Гэта значыць - усё і ніхто. Я думаю, гэта гаворыцца, каб пазьбегнуць адказнасьці.
  "Іліяду" напісаў Гамер. Паравую машыну вынайшаў Джэймс Уат. Крылы далі чалавецтву - браты Райт. А Ватэрлоо прайграў Напалеон.
  Рускую літаратуру стварыў Пушкін. Выцягваюць яе з правінцыйнай багны Бродскі з Набокавым. А раман “Я ішоў на сувязь…” – твор спадара Любіна. І масы тут ні пры чым…
  Часта пішуць: "Музыка і словы народныя". Потым высвятляецца, што народныя словы належаць Аляшкоўскаму. Ды і музыка - яму ж...
  Упершыню яўрэі аплакваюць смерць араба. Гэта не выпадкова.
  Прэзідэнт Садат дабіўся кансалідацыі ўлады. Спыніў напор фанатыкаў ісламу. Злёгку прыструніў Кадафі. Выправадзіў савецкіх шпіёнаў, ды яшчэ адабраў у іх каханую Асуанскую плаціну.
  Узгадваецца такая песня:
  Жар пустыні мне вочы шчыпець (?!),
  І вочы засцілае пот ...
  Напішы мне, мама, у Егіпет,
  Як там Волга мая цячэ.
  
  Гэтая песня - вяршыня экспансіянісцкага нахабства. (Дзе ўжо там Кіплінгу з яго афрыканскімі маршамі!) Садату яна не спадабалася…
  У яго было шмат ворагаў. Як у кожнага міралюбівага чалавека. Бо свет патрабуе жорсткай і мэтанакіраванай волі.
  Садат дабіўся міру на Усходзе. Міру, ад якога залежыць жыццё сотняў тысяч людзей. І які можа абрынуцца з гібеллю аднаго-адзінага чалавека.
  Таму што свет - няўстойлівы. Людзі злыя. І няма канца чалавечаму вар'яцтву.
  Садат тварыў дабро няўмольна і цвёрда. Відавочна, не ведаў, не ўбачыў іншага шляху.
  Сэрца такога чалавека адкрыта кулям.
  Бываюць сітуацыі, калі…
  Бываюць сітуацыі, калі ўсе маюць рацыю. І тыя, хто за. І тыя, хто супраць.
  Ізраіль вырашыў не аказваць дапамогі тым эмігрантам, якія едуць у Амерыку. Рашэнне гэтае прадыктавана зусім не жорсткасцю ізраільскіх уладаў.
  Ізраіль - маленькая, ваюючая дзяржава. Яму неабходны вайсковыя і прафесійныя кадры. Яму дарагая ідэя аб'яднання, маналітнасці свайго народа. Значыць, Сохнуць будзе дапамагаць толькі тым, хто мае намер жыць у Ізраілі.
  Рашэнне, вядома, валявое, але псіхалагічна вытлумачальнае. Сохнуць кіруецца дзяржаўнымі інтарэсамі.
  Хаця наўрад ці гэтае рашэнне дасягне мэты. Ці шмат карысці ад бежанцаў, якіх займелі гвалтоўна?.. Нялёгка будзе ператварыць гэтых людзей у герояў нават капіталістычнай працы. І тым больш – у доблесных салдат…
  Аднак рашэнне прынятае. Амерыканскі дзярждэпартамент выказаўся на гэтую тэму крытычна. ХІАС заявіў, што будзе і далей аказваць дапамогу тым, хто мае намер ехаць у Амерыку. Затым папаўзлі трывожныя чуткі. Нібыта спадар Шафір узяў сваю заяву назад. Відаць, не без ціску Сохнута...
  Усё гэта даволі сумна. Сумна таму, што кампраметуе саму ідэю дэмакратыі.
  Бязмежнай павагі варты той, хто едзе ствараць маладую ізраільскую дзяржаву. Але толькі ў тым выпадку, калі ён робіць гэта добраахвотна.
  Гісторыя на гэты конт багатая разнастайнымі прыкладамі. Спынімся на самых крайніх.
  Рускага чалавека Салдатава пасадзілі як змагара за незалежную Эстонію. Прычым акупаваную яго суайчыннікамі. А прадаў яго на судзе эстонец Варату. Нацыяналістам тут ёсць пра што задумацца…
  Лорд Байран загінуў, змагаючыся за незалежнасць Грэцыі. А Тадэй Булгарын ваяваў у частках Напалеона супраць рускіх. Байран - выдатны чалавек. Булгарын - нягоднік. Але абодва былі свабоднымі людзьмі, і гэта важна.
  Свабода, як вядома, непадзельная. Яна патрэбная добрым і дрэнным. І ўжо тым больш - нармальным людзям. Накшталт нас…
  Нельга даць свабоду адным толькі героям. Як нельга даць магчымасць ажаніцца аднаму Барту Рэйнальдсу…
  Куды ехаць?.. Для мяне такой праблемы не існавала. Мой выбар быў прадвызначаны сямейнымі і творчымі абставінамі. І я ажыццявіў яго. І такое ж права для кожнага - бясспрэчна!
  Жадаецца верыць, што Злучаныя Штаты знойдуць магчымасць дапамагаць уцекачам і далей. Таму што Амерыка - краіна класічнай дэмакратыі.
  Нездарма мы прыехалі менавіта сюды…
   Нядаўна мой сябар…
  Нядаўна мой сябар Саламон Шапіра пабываў у Іспаніі. Бачыў чортаву карыду. Аб'ездзіў сярэднявечныя іспанскія гарады.
  У канцы, кажа, дадому пацягнула.
  Дадому - гэта значыць у Нью-Ёрк. Дакладней - у Форэст Хілс. Дзе раніцай нястомны Маня раскладвае свой тавар. Дзе на пляцоўцы ў «Вальдбаўмса» да самай цемры клапоцяцца аўтааматары. А ў краме "Брукс" гандлюе дзяўчына незвычайнай прыгажосці…
  Як хутка гэта адбылося! Як хутка мы абвыклі лічыць фантастычную Амерыку домам…
  Я даўно ўжо заўважаю ў сабе крыклівыя рысы патрыятызму. Злуюся, калі лаюць Нью-Ёрк. Пачынаю спрачацца. Я кажу, што злачыннасць тут не такая ўжо вялікая. Што газеты наўмысна раздзімаюць гэтую тэму. Што шанец быць абрабаваным - нікчэмны.
  Я хлушу, што кожны дзень бываю ў Гарлеме і тым не менш - жывы…
  Дапушчальны, хтосьці сцвярджае, што ў Нью-Ёрку брудна.
  - Бруд?! - крычу я. - Што значыць - бруд! Гэта зусім не бруд! Гэта - неарганізаваная матэрыя…
  За гэтай недарэчнай фармулёўкай хаваецца простае адчуванне. Мне сумна, што Нью-Ёрк захламлены і староннія гэта бачаць…
  Памятаю, Някрасаў пацікавіўся:
  - Колькі вы плаціце за кватэру?
  І я чамусьці сказаў - дзвесце восемдзесят. Хаця мы плацім значна больш. Проста мне хацелася, каб Нью-Ёрк выглядаў неяк больш даступным…
  У размове з прыезджымі я спяшаюся выкласці галоўнае:
  Тут ты не адчуваеш сябе чужым. Тут палова насельніцтва гаворыць з жахлівым акцэнтам…
  Такія відавочныя сімптомы патрыятызму. Нью-Ёрк жудасны, і ўсё ж гэта - мой горад. І людзі тут жывуць, у асноўным, сімпатычныя. Хоць і з лёгкімі рысамі ўтрапёнасці. Ад апошняга Маргуліса да Эдварда Коча.
  У Ленінградзе я жудасна ганарыўся Эрмітажам. Хаця не быў там гадоў дваццаць пяць. А тут ганаруся Музеем сучаснага мастацтва. Нават здалёк яго не бачыў, а ганаруся!
  Відаць, гэта і ёсць патрыятызм – ганарыцца невядома чым…
  І мяне глыбока хвалюе ўсведамленне таго, што рускія жывуць па ўсёй Амерыцы. Што Яфімаў не збіраецца пакідаць Мічыган. Што Лосеву падабаецца Гановер. А Роме Левіну - адсутны на карце Холіок…
  Раніцай я выходжу за газетай. З кімсьці вітаюся. Купляю гарачыя абаранкі да сняданку.
  Пачынаецца дзень. І я да яго гатовы. А потым нечакана ўспамінаю:
  «У Пушкінскі Горах скончыўся сезон. У Ленінградзе дажджы…»
   Выбіраючы паміж дурнем і нягоднікам…
  Выбіраючы паміж дурнем і нягоднікам, міжволі задумаешся. Задумаешся і ўпадабаеш нягодніка.
  Ва ўчынках нягодніка ёсць своеасаблівая эгаістычная рацыя. Ёсць карыслівая і нізінная логіка. Існуе разумны сэнс.
  Яго дзеі прадказальныя. Гэта значыць з нягоднікам можна і трэба дужацца…
  З дурнем усё інакш. Яго дзеянні непрадказальныя, бязладныя, алагічныя.
  Дурні насяляюць у туманным, які клубіцца хаосе. Яны не падлягаюць законам гравітацыі. У іх свая біялогія, свая арыфметыка. Ім усё нізашто. Яны несмяротныя…
  Нашая газета існуе чатырнаццаць месяцаў. Я не кажу, што ўсё ідзе цудоўна. Да гэтага часу няма добрага эканаміста. Няма старонкі для жанчын. Аб юным пакаленні зусім забыліся…
  Мы ўсё гэта ведаем. Нешта робім, спрабуем, шукаем.
  І перашкаджаюць газэце зусім не агенты КДБ. Не палестынскія тэрарысты. Не амерыканскія лібералы. А перашкаджаюць ёй старыя знаёмыя, жыццярадасныя і непераможныя - дурні.
  Узнікла ў нас дыскусія аб смяротным пакаранні. Пытанне асвятлялася па-рознаму. З юрыдычнай пазіцыі (Лейкін), з этычнай (Шрагін), з агульнадухоўнай (Рыскін).
  Разумныя людзі падзяліліся сваімі роздумамі. Выказалі сумныя ісціны. Паспрабавалі вылучыць канструктыўныя ідэі.
  Тут жа ўзяў слова дурань:
  - Чаго гэта вы пішаце?! Навошта вы нас хвалюеце?! Якая яшчэ злачыннасць?! Я чатыры гады ў Амерыцы, і мяне да гэтага часу не абрабавалі! А вы кажаце...
  З'явіўся ў нас артыкул аб мясцовым антысемітызме. З фатаграфіямі, лічбамі, дакументамі.
  І зноў дурань выступае:
  - Які там антысемітызм?! У нас усё добра!..
  Што дурню адказаць? Вось размалююць табе свастыкай фізіяномію, тады даведаешся…
  Раз-пораз з'яўляюцца ў нас крытычныя артыкулы. Часам даволі рэзкія.
  І зноў дурань незадаволены:
  - Навошта вы крытыкуеце бяздарных пісьменнікаў?! Вы лепш крытыкуйце таленавітых, каб не прызнаваліся.
  Адбылася ў газеце размова на тэму: "Што гэта значыць - быць габрэем?"
  І зноў дурань караскаецца на трыбуну:
  - Якая розніца, яўрэі мы ці не яўрэі? Грын-карта ёсць, машына ёсць, сасісак хапае… Якія могуць быць дыскусіі?!.
  Што з дурнем зробіш? Дурань усюдыісны і актыўны. Праз АВІР прарваўся. Праз акіян пераляцеў. І цісне почышча Андропава.
  Міжволі задумаешся, выбіраючы паміж дурнем і нягоднікам. Задумаешся і ўсёткі ўпадабаеш нягодніка.
  Але самае жудаснае, калі ён яшчэ і дурань у прыдачу…
   На радзіме...
  На радзіме дзяржавай кіравалі містычныя істоты. Ну, што мы ведалі пра Сталіна? Што ён паліў трубку і быў лепшы за ўсіх. Што мы ведалі пра Леніна? Што ён насіў кепку і таксама быў лепшы за ўсіх. Аб Брэжневе мы нават гэтага не ведаем. Вядома толькі, што ў яго ёсць бровы...
  Успамінаецца, як я быў здзіўлены, даведаўшыся, што Леніну падабалася халоднае піва. У гэтым пасрэдным факце праглядала нешта чалавечае…
  І яшчэ адна важная дэталь. У Леніна быў нязначны дэфект прамовы. У Сталіна – рынкавы акцэнт гандляра гладыёлусамі. У Брэжнева ў роце адбываецца нешта загадкавае. Савецкія лінгвісты адмысловы тэрмін прыдумалі для гэтага бязладдзя - "фрыкатыўнае Г".
  Усё гэта не выпадкова: і "Г", і "Р", і кветкава-фруктовы акцэнт. Бо ў іншапланецян павінны быць нейкія этнічныя асаблівасці. Інакш на людзей будуць падобныя. А гэта - нельга.
  Успомніце дзень 1-га Траўня. На трыбуне маўзалея чарада шэрых гліняных статуй. Брэжнева і Касыгіна яшчэ можна даведацца. Пельше і Суслаў аднатыпныя і ўзаемазаменныя. Астатнія неадрозныя, як салдацкая бялізна.
  Тут дзяржавай кіруюць жывыя людзі. Мы ведаем, што Картэр набожны, сумленны і высакародны. Мы ведаем, што Рэйген цвёрды, прынцыповы і ашчадны.
  Дома мне было абсалютна ўсё роўна, за каго галасаваць. Я разы чатыры ўвогуле не галасаваў. Прычым не з дысідэнцкіх меркаванняў. А з нянавісці да бессэнсоўных дзеянняў.
  Тут, паўтараю, усё інакш. Тут мы значна бліжэй да палітыкі. Няхай мы яшчэ не амерыканскія грамадзяне. Няхай галасаваць будуць іншыя - не важна. Вынікі прэзідэнцкіх выбараў блізка датычацца і нас. Бо за імі стаіць рэальны жыццёвы і дзяржаўны курс.
  Я перакананы ў тым, што асоба дзяржаўнага дзеяча ёсьць прадукт эпохі. Што час, гістарычны момант, вызначае тып кіраўніка ўрада. Сталін, Гітлер і Трумэн былі вельмі розныя людзі. Але было ў гэтых постацях і нешта агульнае. Можа быць, жорсткасць... Такая эпоха...
  Хрушчоў, дэ Голь і Кэнэдзі таксама зусім не двайняты. Але нешта агульнае прадзімала і ў гэтых дзеячах. Можа быць, артыстызм... Даніна часу...
  Затым наступіла даволі шэрая і безаблічная эпоха разрадкі. Яна ж спарадзіла даволі шэрых і безаблічных правадыроў. Свет быў у адносным спакоі.
  Цяпер гэтаму зацішшу прыходзіць канец. Афганская трагедыя азначае новы гістарычны этап. Нажаль, амерыканскаму народу даводзіцца выбіраць паміж цвёрдасцю і катастрофай.
  Я не палітычны аглядальнік. І не буду ўзважваць шанцы кандыдатаў. Але я ўпэўнены, што прэзыдэнтам будзе Рэйген. Мне падаецца, менавіта такога прэзідэнта патрабуе эпоха.
  Магчыма, я памыляюся. На тое і калонка рэдактара, каб памарыць.
   Людзьмі навукі ўстаноўлена...
  Людзьмі навукі ўстаноўлена, што час мае форму, колер, аб'ём…
  Год нашага жыцця быў афарбаваны ў самыя разнастайныя тоны. Анілінавае зарыва надзеі раз-пораз змянялася пыльным колерам засмучэння. Над зялёнымі ўцёкамі творчасці згушчаліся чорныя аблокі дагматызму. Кумачавы міраж усёдазволенасці адводзіў нас з высакароднага шляху.
  Ішоў час.
  Серабрысты раўчук ініцыятывы абрашаў бясколерныя прасторы чалавечай коснасці.
  Мы адчувалі сябе ўсё больш упэўнена…
  Год нашага жыцця ззаду. Год жыцця - гэта так шмат! Гэта — 52 бурныя рэдакцыйныя нарады. Гэта 47196 гадзін сумеснай напружанай працы. Гэта 2831760 хвілін дзёрзкасці і бясстрашнасці ...
  Год жыцця - гэта так мала. Гэта - першыя нясмелыя крокі ў бясконцых лабірынтах амерыканскага бізнесу. Гэта - невыразны лопат вызваленай дзіцячай гаворкі. Гэта - слабыя, ледзь улоўныя штуршкі незалежнай свядомасці.
  Мы не памыляемся адносна сваіх дасягненняў. Мы толькі заявілі аб сабе. Абазначылі сваю прысутнасць у гэтым вар'яцкім свеце.
  Воляю абставінаў нам была прадвызначана найскладанейшая місія. Мы стварылі першую ліберальна-дэмакратычную газету на расейскай мове.
  Нас часта пытаюцца:
  - Якая ваша ідэалагічная платформа? Якія вашыя прынцыпы? З кім вы? І супраць каго?..
  Нашы прынцыпы ясныя і адназначныя:
  Газета з'яўляецца незалежнай свабоднай трыбунай.
  Гэтая трыбуна прадастаўляецца выразнікам самых розных, часта дыяметральных меркаванняў.
  Рэдакцыя зусім не выдае сябе за адзінага канфідэнта праўды. Рэдактарскае крэсла, паўтараем, не ёсць вяршыня чалавечай мудрасці. Чытач, атрымліваючы шырокую аб'ектыўную інфармацыю, робіць высновы - сам.
  Ледзь дасягнуўшы падгадаванага веку, рэдакцыя не адважваецца лічыць чытачоў бестурботнымі немаўлятамі. Газета давярае сваім чытачам. Мала таго, яна давярае ім больш, чым сабе...
  Нас часта пытаюцца:
  - Чые інтарэсы выказвае газета? Хто стаіць за вамі?
  Мы выказваем інтарэсы шасцідзесяці тысяч бежанцаў з Саюза. Найбольш жыццястойкай часткі савецкага яўрэйства. Усіх тых, каго высакародна прытуліла загадкавая і незразумелая Амерыка.
  За намі стаяць дзесяцігоддзі ўнікальнага горкага досведу. Агульныя з чытачамі цяжкасці і праблемы. Агульныя слабасці і грахі.
  Бо чытачы - тая адзіная інстанцыя, ад якой мы добраахвотна і безумоўна залежым.
   На эміграцыі на кожным кроку…
  У эміграцыі на кожным кроку даюць аб сабе шляхта рысы матрыярхата. Я ведаю дзясяткі сем'яў, у якіх менавіта жанчыне прыналежыць галоўная роля.
  Жанчыны больш добрасумленныя і непатрабавальныя. У іх у большай ступені развіта пачуццё адказнасці. Яны нават фізічна цягавіцей.
  Таму жанчыны хутчэй і лягчэй адаптуюцца. Больш паспяхова пераадольваюць моўны бар'ер. Лепш прыстасоўваюцца да новых умоў.
  Суцэль звычайнай уяўляецца такая карціна. Жанчына працуе па восем гадзін. Тры гадзіны праводзіць у сабвеі. (Дзе гадзіна лічыцца за тры, як на вайне.) Увечар - дзеці, пральня, супермаркет. І гэтак далей…
  А мужчына тым часам разважае аб лёсах планеты. Пра будучыню Расіі. Аб шляхах дэмакратыі. Аб выдатках і перавагах свабоды.
  Мужчына вяшчае і прарочыць. Сее разумнае, добрае, вечнае…
  Мужчына сее, а жанчына - арэ. На фабрыках і ў піцэрыях. За тры пяцьдзесят у гадзіну…
  Асабіста я праляжаў на канапе роўна год. Мая жонка працавала з раніцы да ночы. За вячэрай яна драмала пад мае развагі на тэму свабоды і аўтакратыі.
  Мне прыгадваюцца дні перад ад'ездам. І мае рашучыя заявы:
  - Галоўнае - здабыць волю. Астатняе не мае значэння... Буду мыць посуд у рэстаране. Або цягаць мяшкі…
  Ленінградцы ўсхліпвалі, слухаючы мае перадад'язныя прамовы.
  Аднак высветлілася, што мыць посуд у рэстаране - цяжка і непрыемна (я і дома-то маю яе без энтузіязму) ...
  Карацей, здабыў я свабоду і лёг на канапу. А жонка працуе. Так мінуў год…
  Урэшце мы вырашылі выдаваць газету. Мая жонка сказала:
  - Нічога, я прывыкла. Ты і ў Саюзе быў нестандартнай асобай.
  Мінуў год. Новы амерыканец мацнее і здабывае стабільнасць. У Форэст Хілсе я стаў не менш папулярны, чым Кансан.
  Хаця на даходах усё гэта адбіваецца слаба…
  Тым не менш я хачу сказаць:
  - Ірына, Галя, Таня, Рая, Лена! Яшчэ крыху, і мы зажывем па-чалавечы! Прабачце нас! І пажадайце нам удачы!
   Эміграцыя з Саюза…
  Эміграцыя з Саюза працягваецца. Хоць і ў запаволеным тэмпе. Прыязджаюць сябры і знаёмыя. Мы, зразумела, пытаемся:
  - Ну як?
  У адказ раздаецца:
  - Добрага мяса ў Ленінградзе не купіць. За садавінай - чарга. Нядаўна мыла знікла, зубная паста...
  І гэтак далей.
  Змешанае пачуццё ахоплівае нас. Прыемна ўсведамляць, што таталітарная машына дае перабоі. Горка ад думкі, што твая краіна галадае…
  Заходнія дзяржавы аб'явілі Саюзу частковае хлебнае эмбарга. Выяўляючыся чалавечай мовай - скарацілі продаж збожжа. Да гэтага іх настойліва заклікалі вядомыя рускія дысідэнты: Салжаніцын, Марчанка, Букоўскі.
  Некаторым падавалася, што гэта занадта жорсткая мера. І разважалі яны прыкладна так:
  - У палітыцы можна і трэба выкарыстоўваць сілу. Можна і трэба дыктаваць Саветам жорсткія ўмовы. Тым больш, што яны прызнаюць толькі моц і жорсткасць. Аднак скарачаць продаж хлеба - невысакародна. І заклікаць да гэтага грэшна. Няўжо можна, каб народ галадаў?..
  Наіўныя людзі!
  Яны думаюць, што амерыканскі хлеб патрапіць на стол рускага чалавека! Аргенцінскае мяса зашыпіць на яго патэльні!
  Якое глупства!
  Народ галадае па віне ўласнага кіраўніцтва. Эканоміка і сельская гаспадарка пачварна запушчаны. Каласальныя сродкі выдаткоўваюцца на ваенныя мэты... Камуністычная экспансія абыходзіцца Саветам у мільярды рублёў.
  Нараўне з гэтым партыйныя функцыянеры жывуць выдатна. Раз'язджаюць у замежных аўтамабілях. Узводзяць раскошныя дачы. Песцяцца пад сонцам паўднёвых курортаў.
  Праз размеркавальнікі іх забяспечваюць усім неабходным.
  Заходні экспарт хлеба і мяса толькі ўмацоўвае таталітарную сістэму. Узбагачае партыйную верхавіну. Вызваляе новыя сродкі для падрыхтоўкі да вайны.
  Сумна, што савецкія кіраўнікі і буйныя амерыканскія гандляры часам дзейнічаюць заадно.
  Крыўдна, што заклікі рускіх дысідэнтаў заглушаюцца галасамі прыхільнікаў разрадкі.
  Толькі перад адзінствам дэмакратыі Звяз будзе змушаны адступіць!
   Чатыры месяцы таму…
  Месяца чатыры таму ў рэдакцыі адбылася знамянальная падзея. Я б нават назваў яго - гістарычным. А менавіта - у нас перамаглі прынцыпы камуністычнай працы.
  Вось як гэта было.
  Мы перажывалі чарговыя фінансавыя цяжкасці. Пакутліва шукалі шляхі далейшай эканоміі. Зрэзалі выдаткі па ўсіх без выключэння артыкулах.
  Нарэшце былі вычарпаны ўсе магчымыя сродкі. Мэтэр стаў вытанчана ветлівым, што выказвае ў яго крайнюю ступень прыгнечанасці.
  Лічбы ўпарта не жадалі сыходзіцца. Кожны нумар газеты абыходзіўся ў чатыры тысячы. А выручалі мы за яго - тры з паловай. Арлоў засынаў і прачынаўся з калькулятарам у руцэ.
  А дэфіцыт няўмольна ўзрастаў. У галасах крэдытораў гучалі металічныя ноткі.
  Мы вырашылі прызначыць экстраную нараду. Доўга маўчалі з выцягнутымі фізіяноміямі.
  І раптам прагучала грознае, загадкавае слова - мараторый.
  Я забыўся, хто яго вымавіў. Мусіць - Вайль. Ён у нас самы рашучы.
  Што азначае гэтае слова, я тады не ведаў. Ды і зараз дрэнна ведаю. Але агульны сэнс - даступны. Мараторый - гэта калі цябе пазбаўляюць заработнай платы. Часткова ці поўнасцю.
  - Неабходны мараторый! - цвёрда вымавіў Вайль.
  І тут пачалося самае дзіўнае.
  Супрацоўнікі "Новага амерыканца" паднімаліся адзін за адным. Коратка абмалёўвалі сваё матэрыяльнае становішча. Сапраўды расчынялі дадатковыя крыніцы існавання. Затым прызначалі сабе пражытачны мінімум. Або зусім адмаўляліся атрымліваць заробак.
  Выявілася такая карціна. Нехта падзарабляе на радыё «Ліберці». У кагосьці жонка мае нармальную чалавечую прафесію. (Пра жонак я яшчэ напішу ў бліжэйшай калонцы рэдактара.) У кагосьці - стыпендыя. Батчан, напрыклад, вегетарыянец. Люба Фёдарава - на дыеце. І гэтак далей.
  Адпаведна былі паніжаны аклады. У наступных цвёрдых межах: ад нуля да катэгарычнага мінімуму.
  Сапраўды прызнаюся, у тую хвіліну я выпрабаваў велізарнае душэўнае хваляванне.
  Газета ў чарговы раз была выратавана...
  Гэта было чатыры месяцы таму. Мінулі часы фінансавых катастроф. Палажэнне незваротна стабілізуецца. А мне не дае спакою кур'ёзнае меркаванне:
  Так можна няўзнак і камунізм пабудаваць! Назло савецкім таварышам...
  Да спорту я абсалютна абыякавы…
  Да спорту я абсалютна абыякавы. Прыгадваецца адзінае ў маім жыцці спартовае дасягненне. Здарылася гэта на чэмпіянаце ВНУ па боксе. Хвілін сорак праляжаў я тады ў глыбокай непрытомнасці. І доўга яшчэ мяне пераследваў пах нашатырнага спірту…
  Карацей, не мая гэтая справа.
  А вось пачала Маскоўскай алімпіяды - чакаў. І сачыў за ходам падрыхтоўкі. Яно і зразумела. Усё прагрэсіўнае чалавецтва абмяркоўвала ідэю байкоту.
  У выніку нехта едзе, нехта не едзе. Не будзе японскіх гімнастаў. Не будзе амерыканскіх кідальнікаў. Не будзе кагосьці з ФРГ...
  Вось так прагрэсіўнае чалавецтва рэагавала на захоп Аўганістана. Плюс - частковае збожжавае эмбарга. Ды яшчэ нейкі навуковы сімпозіум адмянілі. Або перанеслі. Нейкі шведскі джаз (саксафон, раяль, ударныя) у Маскву не едзе…
  Карацей, далі водпаведзь захопнікам. Рубанулі наводмаш. Адказалі ўдарам на ўдар. Прыстукнулі бандытаў маральным астракізмам.
  У пісьменніка Зошчанкі ёсць такая сцэна. Ідзе па вуліцы міліцыянер з кветкай. Насустрач яму злачынец.
  - Зараз я цябе пакараю, - кажа міліцыянер, - не дам кветкі!
  Вось так і мы сядзім, гадаем, як яны там без нашай кветкі?
  Ды савецкія правадыры пляваць хацелі на маральны астракізм!
  Савецкія правадыры здагадваюцца, што іх называюць бандытамі. Яны прывыклі. Яны нават крышачку гэтым ганарацца. Ім здаецца, лепей быць моцным, чым добрым. Моцнага паважаюць і баяцца. А добры - каму ён патрэбен, пытаецца?
  Тым больш, што слабасць здалёк не адрозніваецца ад дабрыні...
  Савецкія начальнікі ведалі, у што ім абыдзецца Аўганістан. Упэўнены, што загадзя падлічылі кошт гэтай акцыі. І ведаюць зараз, у што ім абыдзецца наступная. Іх задавальняе такі кошт.
  Хапнуць заўтра Саветы якую-небудзь Палінезію. А мы ў прыпадку высакароднага абурэння адменім сімпозіум. Які-небудзь біялагічны форум па вывучэнні яшчарак. Ды што там - экспарт вустрыц прыпынім. Увогуле, не дамо кветкі! Хай мучацца...
  З засмучэннем гляджу я на прагрэсіўнае чалавецтва. Паршывую алімпіяду байкатаваць - і тое не маглі як след дамовіцца. А калі вайна?
   Зіма да Нью-Ёрка падыходзіць...
  Зіма да Нью-Йорка падыходзіць асцярожна. Яшчэ ўчора было душна на прыпынку сабвея. Пазаўчора я спускаўся за газетамі ў шлапаках. Тры дні таму пакінуў у рэстаране швэдар…
  А сёння раніцай задаю пытанне найбліжэйшым сваякам:
  - Дзе мая вязаная шапка?
  Дома было ўсё інакш. Спачатку - дажджы. Потым тыдзень сухіх халодных вятроў. І раптам раніцай - заслона белага снегу. І снежныя шапкі на тумбах агароджы. І белы ўзор на чыгуннай браме. І вуліца, якая нагадвае чорна-белы фотаздымак.
  Нялёгка было ступіць з ганка ў першы зімовы дзень. Я добра запомніў адчуванне рашучасці, якое патрабавалася, каб ступіць на гэтае белае палатно…
  А памятаеце, сябры, кальсоны? Трыкатажныя імпартныя кальсоны румынскай фірмы "Партызан"? І адчуванне няёмкасці пры хадзе. І сцягнутыя абшэўкамі шчыкалаткі. І загадкавыя белыя гузікі, якія раптоўна раставалі ад мыцця…
  Куды гэта ўсё падзелася?
  Таго і глядзі, загавару як ахоплены настальгіяй патрыёт:
  — А на Тамбоўшчыне зараз, відаць, чэрвень... Малінаўкі спяваюць... Выйдзеш, бывала, на далёкі плес...
  Няма Тамбоўшчыны. Няма далёкага плёс. Няма малінавак. Чэрвеня таксама няма. І не было…
  Зіма ў Нью-Йорку пазбаўлена сенсацыйнасці. Яна - не фокус і не цяжар. Яна - натуральнае працяг сыраватага, цёплага бабіна лета. Тыя ж курткі і джынсы. Тая ж садавіна пад адкрытым небам…
  Дык чаго ж мне не хапае? Волга? Гаркаты? Пілавінне на кафлянай падлозе Салаўёўскага гастранома? Недарэчных скараходаўскіх чаравікаў? Целагрэек і ватнікаў?
  Як гэта сказана ў Блока:
  …Але і такі, мая Расія,
  ты ўсіх краёў даражэйшы за мяне…
  
  Цяжка заканчваць размову гэтай сумнай нотай. Правільна напісаў Рыгор Рыскін:
  «У нас быў лёс. Не біяграфія, а лёс. І мы не здаліся…»
  Вядома, Рыскін – не Блок. Дык і мы ж — не цудоўныя дамы...
   З Расіі далятаюць…
  З Расіі далятаюць трывожныя, змрочныя весткі. Аднаму кандыдацкую не зацвердзілі. Іншага з працы звольнілі. Трэцюю адмову атрымаў... Чэргі па каўбасу... Зімовага абутку не купіць... І гэтак далей.
  Увогуле, няма чаму радавацца. Туга, засмучэнне і горыч.
  І ўсё-такі праз гэтую цемру даносіцца часам жывы, з'едлівы, невынішчальны жарт.
  Уявіце сабе прыёмную якога-небудзь Львоўскага АВІРа. Таблічка з прозвішчам інспектара. Публіка цярпліва чакае сваёй чаргі.
  Расхінаюцца дзверы. Выходзіць чарговы наведвальнік. На твары яго смутак і расчараванне. У зале - поўная цішыня.
  І раптам які-небудзь Фіма, Бора ці Лазар Самуілавіч ціхенька прамаўляе:
  — ДАН АДМОВА ЯМУ НА ЗАХАД…
  Раздаўся першы няўпэўнены смяшок. Праз хвіліну смяюцца ўсе. Уключаючы дзяжурнага міліцыянера.
  А значыць, жыццё працягваецца.
  Значыць ёсць сілы для барацьбы.
  
  
  Уявіце правінцыйны горад. Варонеж, Тулу, Сестрарэцк
  Раніца ў харчовай краме. На вітрыне - дробны часцік, сняданак турыста... Самотна жоўкне прастакутнік галандскага сыра.
  Каля касы чарга. Твары - няветлыя і суровыя. Нечакана нехта напаўголасу дэкламуе:
  — У Варонеж недзе Бог паслаў кавалачак сыру...
  І зноў раздаецца смех. І жыццё здаецца не такім ужо безнадзейным…
  
  
  Успомнім нядаўняе мінулае. Нашы танкі рухаюцца да афганскай мяжы. Салдаты прыгнечаныя і прыгнечаныя. У грукаце машын цішыня становіцца яшчэ больш прыкметнымі.
  І раптам адбываецца цуд. Хтосьці саркастычна губляе:
  - НАШ ПАРАВОЗ, НАПЕРАД ЛЯЦІ!
  У КАБУЛЕ СПЫНКА…
  Значыць, пачуццё справядлівасці яшчэ не страчана. Значыць, гэтыя людзі яшчэ здольныя адрадзіцца.
  Гумар - упрыгожванне нацыі. У самыя дзікія, самыя беспрасветныя гады не паміраў з'едлівы і горкі, прастадушны і вычварны расійскі жарт.
  І хочацца думаць - пакуль мы здольныя жартаваць, мы застаемся вялікім народам!
   Пісаць пра космас цяжка…
  Пісаць аб космасе цяжка. Уявіць яго сабе - немагчыма. Паколькі космас ёсць – адсутнасць, нішто…
  Я добра памятаю дзень гагарынскага трыўмфу.
  Мы, студэнты Ленінградскага ўніверсітэта, крочым па Неўскім. Размахваем самаробнымі транспарантамі. Нешта ўзбуджана крычым.
  І толькі мой сябар, знакаміты фарцоўшчык Бялуга, з'едліва паўтарае:
  - Радуйцеся, жлобы! Дынама ў космасе!
  «Дынама» па-блатнаму азначае - жульніцкая махінацыя. Прычым з адценнем таннага шыку.
  Відаць, Бялуга раней за іншых адчуў наступ грандыёзнай прапагандысцкай кампаніі. Убачыў першыя грымасы савецкага касмічнага блефу…
  У Гагарына было на рэдкасць сімпатычны твар. Яго ўзнагародзілі, увянчалі і ўзвялічылі. Ператварылі ў адушаўлёны сімвал. У усмешлівую палітычную ідэю.
  Часам Гагарын станавіўся чалавекам. І тады ён моцна запіваў. Відаць, яму не хацелася быць ідэяй. І ён піў усё больш.
  Спачатку разбіўся ў машыне. На твары яго, які працягваў быць грамадскім здабыткам, узнік глыбокі шнар.
  Затым Гагарын скраў самалёт і разбіўся канчаткова…
  Касмічная эра працягвалася. Лятаючых ідэй станавілася ўсё больш. Для іх незлічоных партрэтаў ужо не хапала крамлёўскай сцяны.
  Колькасць касманаўтаў расла і расла. У іх узнікла свая футбольная каманда.
  Потым адбылася трагедыя. Некалькі касманаўтаў загінула. (Не памятаю трое ці чацвёра.) Гэта быў сумны, жалобны дзень. Мая дачка спытала:
  - Чаму ты не плачаш?
  Я адказаў:
  - Плачуць тыя, хто іх ведаў. Для мяне яны былі лятаючымі ідэямі. Я не магу галасіць аб загінуўшых ідэях.
  Прайшло шмат гадоў. У космас па чарзе зляталі народныя дэмакраты. В'етнамец, балгарын, паляк.
  Шчыра кажучы, я перастаў цікавіцца гэтымі справамі. Я даўно ўжо не цікаўлюся прапагандай. Даўно ўжо спрабую кіравацца не чужымі, а ўласнымі ідэямі…
  І вось мы даведаліся пра касмічны човен. (Можна назваць яго касмічным аўтобусам. Касмічным маршрутным таксі.)
  Машына вярнулася на Зямлю. Вярнуліся затрачаныя мільёны. Вярнуліся цудоўныя механізмы. Вярнуліся людзі.
  Чытаючы газетныя паведамленні, мы думаем не аб ідэях, якія лётаюць у космасе. Мы думаем аб касмічных заводах. Аб касмічным турызме. Гэта значыць - аб касмічнай перспектыве.
  Мы пераконваемся - чалавецтву ёсць куды ісці, куды ляцець, куды імкнуцца. Больш за тое:
  Калі Захад цалкам саступіць Радам, будзе куды эміграваць далей…
   Усе мы рыхтаваліся...
  Усе мы рыхтаваліся да ад'езду на Захад. Кожны па-свойму.
  Самыя дальнабачныя займаліся ангельскай. Самыя практычныя абзаводзіліся караламі і Хахламай.
  Нехта вучыўся вадзіць аўтамабіль. Нехта фатаграфаваў свае рукапісы…
  Мой сусед Грыгаровіч вывез два рацінавыя адрэзы на паліто. (У выніку, кажуць, пашыў з іх чахол для мікрааўтобуса…)
  Асабіста я збіраў інфармацыю. Мне хацелася цвяроза і аб'ектыўна ўяўляць сабе будучае жыццё.
  Я ведаў, што літаратура ў Амэрыцы крыніцай існаваньня не зьяўляецца. Што тыражы рускіх кніг - нікчэмныя. Што людзям майго склада вельмі цяжка знайсці працу. Што амерыканская злачыннасць дасягнула жахлівых памераў…
  Мне хацелася ведаць праўду. Я хацеў назаўжды скончыць з ілюзіямі.
  Многае з таго, што я даведваўся, выклікала адчуванне страху. Я баяўся адзіноты і нематы. Мяне жахала далягляд другога нараджэння. Палохала непазбежная моўная ізаляцыя.
  Я ня быў упэўнены, што змагу пісаць. А тады ўсё астатняе не мела б значэння.
  Акрамя таго, я баяўся настальгіі. Я так шмат чуў пра гэта. Я чытаў лісты Буніна, Цвятаевай, Купрына. Я не мог сумнявацца ў шчырасці гэтых лістоў...
  Канешне, мне і раней здаралася надоўга пакідаць Ленінград. Але тады я ведаў, што я магу вярнуцца. І ўсё роўна паміраў ад нуды…
  У войску ў нас была такая сумная забаўка. Збіраліся былыя ленінградцы і пачыналі ўспамінаць… дома. Па вуліцы Ракава, скажам. Адзін за іншым. Якога колеру, колькі паверхаў?.. Што там было ўнізе - закусачная, атэлье пракату?..
  Сканчалася гэтая справа змрочнай папойкай, слязамі, бессанню…
  І вось мы прыехалі. Адчулі адпаведны шок. І многія нашыя страхі пацвердзіліся.
  Сапраўды, рабуюць. Сапраўды, працу знайсці цяжка. Сапраўды, тыражы нікчэмныя.
  А вось настальгія адсутнічае.
  Ёсць рэстараны для сабак. Шлюбныя агенцтвы для папугаяў. Гумовыя паненкі для любоўных уцех. Ядомыя жаночыя штанішкі. Усё ёсць. Толькі настальгія адсутнічае. Адзіная садавіна, якая тут не расце…
  Толькі часам, сярод ночы... У самую непрыдатную хвіліну... Без прычыны... Ты раптам задыхаешся ад кахання і гора. Божа, завошта мне такое пакаранне?!
  Але гэта так, часам... І казаць не варта... Ды і газета наша прынцыпова аптымістычная...
  З дзяцінства нас пераконвалі...
  З дзяцінства нас пераконвалі, што мы — лепшыя за ўсіх. Выклікалі нам адчуванне поўнай і бязмежнай дасканаласці.
  Савецкае - значыць, выдатнае! Наша вучэнне - самае дакладнае! Нашы лугі - самыя заліўныя! Нашы маразы - самыя траскучыя! Наша каўбаса - самая асобная! І гэтак далей…
  Самаўлюбёны чалавек робіць бездапаможнае ўражанне. «Я - разумны, добры і добры!» - гучыць непрыстойна.
  Калектыўнае самалюбаванне выглядае не менш недарэчна, чым персанальнае. "Мы - разумныя, добрыя і добрыя!" - таксама не гучыць.
  Відаць, многія думаюць інакш. Крычаць пра сябе: "Я - добры!" - не вырашаюцца. А вось сцвярджаць: "Мы - добрыя!" - лічыцца нармальным…
  Народ - ёсць сукупнасць чалавечых асоб. Гісторыя народа сукупнасць чалавечых біяграфій. Культура, рэлігія - неаглядная сукупнасць чалавечых дзей і намераў.
  Падвышанае размяшчэнне да сябе - ёсць нясціпласць. Падвышанае размяшчэнне да свайго народа - шавінізм.
  Займацца самаўхваленнем - непрыстойна. Усхваляць свой народ, прыніжаючы іншыя, - гэтак жа недарэчна і сорамна.
  Уславіць чалавека могуць толькі яго справы. Так і слава народа - у яго дзеяннях. У яго гісторыі, рэлігіі, культуры...
  Мы стварылі першую ў Амерыцы габрэйскую газету на рускай мове. Не таму, што мы - лепш. І не таму, што мы горш. А таму, што мы ёсьць. І будзем…
  У Ленінградзе ў мяне быў знаёмы - Грыша Певзнер. Пры слове «габрэй» лез біцца. Грыша лічыў, што «габрэй» - абраза.
  Напрыклад, яго пыталі:
  - Вы - жыд?
  І Грыша станавіўся ў пазіцыю. На яго твары ўспыхвалі барвовыя плямы. На скулах з'яўляліся жаўлакі. Ён казаў:
  - Што ты хочаш гэтым сказаць?!.
  Грыша быў упэўнены, што абараняе сваю нацыянальную добрую якасць. Распісваючыся пры гэтым у сваёй непаўнавартаснасці.
  У сусветных знакамітасцей Грыша вышукваў наяўнасць яўрэйскай крыві. Лічыў яўрэямі Пушкіна і Блока. Але пры гэтым сцвярджаў, што марксізм выдумаў Энгельс - гой і забулдыга ...
  Грышу можна зразумець. Грыша напакутаваўся ад антысемітызму.
  Але ж мы паехалі. (Дарэчы, Грыша таксама.) Дык давайце крышачку паслабімся. Давайце пры слове "габрэй" не размахваць кулакамі.
  Любоў да свайго народа - натуральнае пачуццё. Ды і любоў да сябе натуральная. Кахай на здароўе. Кахай, але маўчай…
  Каб не атрымалася - "Габрэйскае - значыць, выдатнае!"
   Я думаю, Рэйген…
  Я думаю, Рэйген вельмі папулярны сярод новых эмігрантаў. Я не маю спецыяльных дадзеных, проста мне так здаецца.
  Мы ведаем, што на камуністычных лідэраў уплывае толькі сіла. Што любыя мірныя перамовы яны выкарыстоўваюць у карыслівых і непрыстойных мэтах. Што любая дамова можа быць парушана ў зручнай для бальшавікоў пазіцыі.
  Крамлёўскія кіраўнікі паважаюць толькі сілу. Рэйген робіць уражанне моцнага чалавека. Нездарма яму так добра атрымоўваліся ролі каўбояў.
  Рэйген цвёрды і практычны. Ён паслядоўна ўкараняе свае ідэі. Упэўнена навязвае сваю волю кангрэсу. На міжнародным узроўні выказваецца цвёрда і цвёрда.
  І раптам - нечаканая адмена збожжавага эмбарга. Прызнаюся, мяне некалькі збянтэжыла гэтае рашэнне.
  Рэйген матывуе яго наступным чынам:
  «Эмбарга закранае інтарэсы амерыканскіх фермераў. Жадаючы пакараць бальшавікоў, мы караем сябе. І нарэшце, камуністы купляюць зерне ў іншых краінах. Гэта значыць эмбарга не дасягае сваёй мэты».
  Мне здаецца, у гэтым выпадку разважнасць Рэйгена мяжуе з цынізмам.
  Так, амерыканскія фермеры зацікаўлены ў тым, каб прадаваць лішкі свайго хлеба. Эмбарга сапраўды прычыняе ім некаторую матэрыяльную шкоду.
  Але ж існуе і этычны бок справы. Існуе паняцце грамадзянскага і маральнага абавязку.
  Амерыканскае збожжа ў дадзеным выпадку - паняцце ўмоўнае. Гэта зусім не бліны і пампушкі для савецкіх людзей.
  Забяспечыўшы сябе збожжам, бальшавікі павялічаць ваенныя выдаткі. Вызваляць сродкі для ажыццяўлення новых мілітарысцкіх планаў.
  Навошта ж умацоўваць пазіцыі ворага, які не хавае сваіх глабальных экспансіянісцкіх мэт.
  Магчыма, Рэйген лічыць эмбарга не прынцыповай мерай. Разглядае яго як пабочны і некалькі жаноцкі дыпламатычны ход у манеры спадара Картэра. Збіраецца супрацьпаставіць яму нейкія больш жорсткія і недвухсэнсоўныя метады ціску. Кампенсаваць адмену збожжавага эмбарга больш дзейснымі палітычнымі акцыямі.
  Магчыма, гэта так. Будзем спадзявацца, што гэта так.
  І ўсё ж застаецца пачуццё прыкрасці. Этыка і мараль пачынаюцца з гатоўнасці ахвяраваць асабістымі інтарэсамі дзеля дастойнай мэты. А дзяржаўныя прынцыпы патрабуюць пэўных і нязменных крытэрыяў.
  Не ўсякая справа можа быць прадметам кампрамісу.
   У Саюзе нам здавалася...
  У Саюзе нам здавалася, што мы - дэмакраты. Яшчэ б! Бо віталіся з прыбіральшчыцамі. Пілі з электраманцёрамі. І як мае быць — ціха ненавідзелі кіраўніцтва…
  Таталітарны лад нам ашалеў. Мы адчувалі сябе дэмакратамі.
  І нарэшце зрабілі канчатковы выбар. Падалі дакументы на выезд.
  Прыехалі. Агледзеліся.
  І аказалася, што выбраць дэмакратыю — недастаткова. Як недастаткова выбраць добрую творчую прафесію.
  Прафесіяй трэба авалодаць. Гэта значыць - вучыцца. Асвойваць навыкі. Спасцігаць законы майстэрства.
  Мы вучымся дэмакратыі падобна да таго, як вучыліся хадзіць. Нясмела і няўпэўнена робім першыя крокі. Натуральна, не абыходзіцца без падзенняў і ўдараў…
  Хутка мы будзем адзначаць юбілей "Новага амерыканца". За гэты час газета змянілася самай радыкальнай выявай.
  Я кажу не аб колькасці старонак. Не аб прынцыпах вёрсткі. І нават не аб якасці публікуемых матэрыялаў.
  Адбылося нешта важнейшае. Змяніліся мы самі.
  Чаго толькі не адбывалася за гэтыя месяцы ў рэдакцыі! Тое рабіліся спробы ўсталяваць бясспрэчнае адзінаўладдзе. Тое, наадварот - адвесці газету ў нетры анархіі і безадказнасці.
  Гадзіны напружаных дыскусій змяняліся перыядамі паслабленага прымірэння. Турніры абражаных амбіцый чаргаваліся са прыпадкамі ўзаемнага абажання.
  Крок за крокам мы пазбаўляліся перажыткаў таталітарызму. І працэс гэты далёка не завершаны. Але ўжо зараз можна казаць пра імпрэзу дэмакратычных прынцыпаў.
  Ёсць абавязкі ў прэзідэнта карпарацыі. І ёсць абавязкі ў наборшчыцы. Спрэчныя пытанні абмяркоўваюцца на рэдакцыйных лятучках. Калі не ўдаецца прыйсці да агульнага меркавання - галасуем. Апошні артыкул Глезера абмяркоўвалася чатыры разы. І ўсё ж была адхіленая. Большасць галасавала супраць. За - толькі двое. Прэзідэнт і галоўны рэдактар…
  Зразумела, колькасны прынцып - не ідэальны. Ісціна далёка не заўсёды належыць большасці. Але меншасці яна належыць яшчэ радзей…
  Любая ўстанова ўяўляе сабой малюсенькую мадэль дзяржавы. У таталітарнай мадэлі ёсць свае перавагі - аператыўнасць, дысцыпліна, безумоўная стараннасць. Але ў імя гэтага даводзіцца ахвяраваць галоўнай - чалавечай годнасцю.
  І таму мы – перакананыя дэмакраты…
  Вядома, мы - не толькі калегі. Не толькі - аднадумцы. Ёсць у мяне ў рэдакцыі блізкія сябры. Людзі, якімі я захапляюся. Меркаванне якіх надзвычай шаную.
  Ці варта выдзяляць іх прозвішчы? Мабыць - не. Бо гэта будзе не дэмакратычна...
   Яшчэ ў Ленінградзе...
  Яшчэ ў Ленінградзе мне часта даводзілася чуць:
  «Усе расейцы на Захадзе жорстка перасварыліся! Габрэі з праваслаўнымі. Манархісты з дэмакратамі. Лібералы з глебавікамі. Першая эміграцыя з трэцяй. І гэтак далей…"
  Нарэшце я прыехаў і пераканаўся: сапраўды, лаянкі хапае. І ў прэсе, і на прыватным узроўні…
  Падстаў незлічонае мноства. Эстэтычныя, палітычныя, філасофскія, рэлігійныя… Мэта адна – скампраметаваць ідэйнага суперніка як асобу. Паўтараю: не пераканаць, не абвергнуць, а менавіта - скампраметаваць…
  У нейкай ступені нас можна зразумець. За спіной - дзесяцігоддзі вымушанай нематы. Друк на вуснах. Кляп у роце. Свіранны замак на губе.
  Дзесяцігоддзі мы маўчалі. Раскланьваліся з нягоднікамі. Усміхаліся стукачам. Мірыліся з любымі гнюснасцямі.
  І вось мы тут. Вакол свабода, дэмакратыя і плюралізм!
  Нам скамандавалі - можна! Можна ўсё. Можна думаць, чытаць, казаць!
  Якое гэта шчасце - казаць што думаеш!
  Якая гэта пакута - думаць што кажаш!
  Казаць умее кожны. (На Чатырнаццатай вуліцы ёсць папугай у зоамагазіне. Гаворыць па-ангельску ўтрая лепш за мяне.)
  А думаць - не кожны ўмее. Слухаць - і тое развучыліся.
  Здавалася б - свабода меркаванняў! Вельмі добра. Няхай жыве свабода меркаванняў! Для тых, чые меркаванні я падзяляю.
  А як быць з тымі, чыё меркаванне я не падзяляю?!
  Заткнуць ім рот! Прымусіць іх маўчаць! Скампраметаваць як асобу!..
  Дома існавала ўсёабдымная лаянка «габрэй». Што не так - габрэі вінаватыя.
  Тут - "агенты КДБ". Усё дрэннае - справа рук дзяржбяспекі. Інтрыгі таварыша Андропава.
  Пажар здарыўся - КДБ таму віной. Выдавецтва рукапіс вярнула - пад націскам КДБ. Жонка збегла - няйначай як Андропаў яе заблудзіў. Халады наступілі - ведаем, адкуль вецер дзьме!
  Слоў няма, КДБ – злавесная арганізацыя. Але і мы часам бываем добрыя. І калі мы гультаяватыя, дурныя і бяздарныя, то Андропаў ні пры чым. У яго сваіх грахоў дастаткова. Дык давайце ж зірнем на сябе крытычна і непрадузята. Будзем вучыцца выслухоўваць сваіх супернікаў. Цярпліва ставіцца да чужога меркавання. Выконваць элементарныя прыстойнасці.
  Давайце вучыцца жыць па-чалавечы!
  І ўлічыце, калі нехта пярэчыць, я буду лічыць гэтага чалавека агентам КДБ…
   Я часта ўспамінаю...
  Я часта ўспамінаю лагерную зону пад Іосерам. Перакур на лесапавале. Патомны скакар Мурашка разважае каля вогнішча:
  - Добра, начальнік, у лагеры! Можна не думаць. За нас опер думае...
  А зараз мне жадаецца задаць чытачам пытанне:
  — Ці не прыпадабняемся мы да гэтага турэмнага філосафа? Жывём мы ці цягнем тэрмін?
  І ўвогуле, хто мы такія? Безадказныя малалеткі ці дарослыя людзі? Ці здольныя арыентавацца ў свеце ідэй? Ці патрэбен міліцыянер-рэгуліроўшчык? Жадаем думаць самастойна? Ці няхай думае начальства?..
  Мы аб'явілі газету незалежнай і свабоднай трыбунай. Стараемся выказваць розныя, часам дыяметральна супрацьлеглыя пункты гледжання. Давяраем чытачу. Падаем яму магчымасць думаць і разважаць.
  У адказ раз-пораз раздаецца:
  - Не хочам! Не жадаем вольных дыскусій! Не цікавімся рознымі пунктамі гледжання! Жадаем адзіна дакладнае вучэнне! Адзіную правільную дарогу! Жадаем несці адзіны, ідэалагічна вытрыманы транспарант!
  Навошта нам яркае, святочнае адзенне самастойнай думкі? Жадаем быць шэрымі і аднолькавымі, як навабранцы…
  Навошта нам вагацца, мяняцца і перабудоўвацца?!
  Жадаем быць цвёрдымі, як шанкер!
  Жадаем, каб усё было проста.
  Былі камуністамі, сталі антыкамуністамі. Змянілі вароты, як на футбольным полі.
  А калі свет складанейшы за табліцу множання? Калі акрамя "двойчы два - чатыры" існуюць лагарыфмы?
  Не! Не жадаем спрэчак! Не жадаем рознагалоссяў! Адмаўляемся выказваць уласную думку! За нас думае акадэмік Сахараў.
  Не жадаем спрачацца і пярэчыць. Няхай усё будзе паважна і спакойна. Як у моргу…
  Бачыў я раз выпадкова пекінскую кінахроніку. Урачысты мітынг, цэнтральная плошча. Паўмільёна кітайцаў у аднолькавых сініх адзежы. Галоўны нешта піскнуў, і кітайцы дружна піскнулі ў адказ. І адначасова працягнулі ўверх сціснутыя кулакі.
  Тут я, шчыра кажучы, перапалохаўся. Вось гэта машына! Паўмільёна шруб і шрубак! І ўсё заадно. Ды гэта страшней за вадародную бомбу!
  Ці надыдзе канец барановай аднадушнасці?! Ці прачнецца ў нас думаючы, вагальны, вольны чалавек?!
  Супраць майго дома...
  Супраць майго дома ёсць невялікі супермаркет. Вы заходзіце, накладваеце прадукты. Затым разлічваецеся ў прылаўка.
  Мілавідная дзяўчына ўкладвае змесціва каляскі ў карычневы папяровы пакет.
  Вы чуеце ветлае:
  - Thank you! Have a nice day!
  Там жа ёсць у продажы цэлафанавыя мяшкі. Стаяць - дзесяць цэнтаў.
  Вы купляеце гэты мяшок. Плаціце 10 цэнтаў. Аднак у цэлафанавы мяшок дзяўчына змесціва каляскі не ўкладвае. Працягвае гэты самы мех, і ўсё. А пакласці ў мяшок тавар не знайшоў час. І ўжо не гаворыць вам прыемных слоў.
  Таму што гэта - лішняя праца. Лішні рух. Не прадугледжана стандартамі тутэйшага абслугоўвання.
  Мяне гэта, сапраўды кажучы, уразіла. Здавалася б, так натуральна аказваць дробязную дадатковую паслугу. Дык - не.
  У папяровы мяшок - калі ласка! А ў цэлафанавы - ні за што!
  Ну што ты скажаш?! Можа, сапраўды хвалёная амерыканская ветлівасць фармальная. І прыязнасць - фармальна. І высакароднасць. І любоў да свабоды…
  Еду ў метро, ахоплены сумнымі разважаннямі. Звяртаюся да прыстойна апранутага спадара. Пытаю патрэбны прыпынак.
  - А куды вы едзеце? - цікавіцца спадар.
  Я растлумачыў.
  Дык ён, уявіце сабе, вылез з метро раней, чым яму было патрэбна. Выправіўся мяне праводзіць. Усю дарогу клікаў маё сямейства пажыць у яго. Развітваючыся, сунуў мне візітоўку.
  - Я, - кажа - адвакат. Спатрэбіцца кансультацыя – тэлефануйце…
  Ну што ты будзеш рабіць з гэтай Амерыкай? Кахаць яе ці ненавідзець?!
   Чатыры гады таму…
  Чатыры гады таму японскі журналіст задаў акадэміку Сахараву пытанне:
  - Ці можа змяніцца савецкі рэжым? Ці рэальна гэта ў агляднай будучыні?
  - Баюся, што не, - адказаў Сахараў.
  Тады журналіст спытаў:
  - Значыць, усё безнадзейна? Дзеля чаго ж вы займаецеся праваабарончай дзейнасцю? Навошта рызыкуеце сабой?
  Сахараў адказаў:
  - Тады наогул не варта было б жыць. Без надзеі жыццё пазбаўляецца сэнсу. Я не веру... І ўсё ж спадзяюся.
  Гэта меркаванне можа здацца наіўным. Аднак - толькі на першы погляд. Праўда існуе ў імя праўды. Не пераследуючы якіх-небудзь іншых, матэрыяльных мэт.
  Надзея існуе ў імя надзеі.
  Няхай усё жудасна. Газету раніцай раскрываць баімся. Ваенная пагроза, Польшча, тэрарызм…
  Здавалася б, сем анёлаў, якія маюць сем труб, ужо падрыхтаваліся... І наперадзе - конь бледны... І вершнік, якому імя - смерць...
  І ўсё ж мы гаворым адзін аднаму:
  - Шчаслівага Новага года!
  Усё было. Усякае хаджала. Але сяброўства ацалела. Хоць і скарачаецца часам кола сяброў. Але тэлефон тэлефануе. І паштальёнам ёсць праца. І вечна побач нейкія сімпатычныя людзі…
  - Спадзявайцеся, сябры!
  Ворагам мы таксама гаворым:
  - Шчаслівага Новага года!
  Чым бы іх такім парадаваць, ворагаў? Можа, ачмурыцца ім на радасць?
  Што ж, з часам, як гаворыцца, - не выключана.
  Спадзявайцеся, ворагі!
  Я ўсё яшчэ спадзяюся. Не ад слепаты. Не ад бяссілля. У імя самой надзеі. Без якіх-небудзь іншых матэрыяльных мэт.
  Сама надзея з'яўляецца мэтай. Яна ж з'яўляецца сродкам.
   Быў у мяне ў Ленінградзе…
  Быў у мяне ў Ленінградзе знаёмы фарцоўшчык. Велізарнымі партыямі скупляў у замежнікаў усялякае барахло. Займаўся таксама валютай і антыкварыятам.
  Заўчора сустракаю яго на Квінс-бульвары. Абняліся, разгаварыліся.
  - Ну як, - пытаю, - чым займаешся?
  — Кручу абаранак, — адказвае, — укалываю з раніцы да ночы.
  Я здзівіўся:
  - Ты ж быў дзелавы, прадпрымальны?!
  Мой сябар усміхнуўся:
  - Амерыка паказала, хто дзелавы, а хто не вельмі.
  Сапраўды, Амерыка шмат што прымусіла перагледзець у сабе і ў жыцці.
  Тут усё па-іншаму. Тут паняцці "бізнэсмэн" і "ашуканец" не супадаюць. Кажучы прасцей, тут трэба працаваць.
  Вось мой знаёмы і ператварыўся ў сумленнага працаўніка…
  Мне запярэчаць:
  «Ну, добра - рамеснікі, інжынеры, навукоўцы. А як быць з музыкамі і літаратарамі?»
  Добрыя музыкі іграюць. Я не кажу пра Растраповіч. Панамароў гуляе. Сермакашоў гуляе. Баціцкі гуляе. (Прычым гаворка ідзе толькі аб маіх асабістых знаёмых.)
  Літаратараў падтрымлівае дзяржава. У Папоўскага - стыпендыя. У Парамонава - стыпендыя. У Салаўёва, Клепікавай - такая ж гісторыя. Нават Аляшкаўскі грант атрымаў…
  Мне запярэчаць:
  «А як жа быць з пісьменнікамі на велфейры? З музыкамі за абаранкам? З кінарэжысёрамі, якія перакваліфікаваліся ва домакіраўнікі?»
  А вы дагледзіцеся. Можа, яны большага і не каштавалі. Можа, гэта іх сапраўднае пакліканне?!
  Карацей, альбо гэта часова, альбо справядліва…
  Амерыка - не рай. І не размеркавальнік ЦК. Амерыка не толькі ўзнагароджвае адораных і працавітых. Амерыка жорстка выцвярэжвае саманадзейных і памыляюцца.
  Прычым выйграюць і тыя, і іншыя. Адораным і працавітым аддаецца па заслугах. Саманадзейныя і памыляюцца губляюць шкодныя ілюзіі. І тое, і іншае - балазе.
  Мае таварышы Вайль і Геніс змянілі дзясяткі прафесій. Наколькі я ведаю, вяршыня іх савецкай біяграфіі - пажарная каманда. А зараз паважаныя людзі. Крытыкі. Паспрабуй крані!
  Метэр загадваў паламанай радыёстанцыяй і складаў тэлеперадачы аб жывёлаводах. А цяпер, што ні кажы, - прэзідэнт карпарацыі.
  І гэтак далей.
  Асабіста я стаў тым, кім быў, мусіць, і раней. (Проста навакольныя гэтага не ведалі.) Гэта значыць - літаратарам і журналістам. Нажаль, далёка не першым. І, на шчасце, далёка не апошні.
   Неяк гутарыў я...
  Неяк гутарыў я з сябрам. Прыяцель выпіў, закусіў і кажа:
  «З амерыканцамі сябраваць немагчыма. Гэта халодныя, чэрствыя, меркантыльныя людзі. Галоўнае для іх - практычны разлік…
  Памятаеш, як было ў Саюзе? Тэлефануе табе сябар сярод ночы:
  «Толік! У мяне - дэпрэсія! З Алкай палаяўся!»
  Ты хапаеш бурбалку - і да яе. І потым да раніцы газе... Ён табе апошнюю кашулю здыме... І ты для яго... Вось гэта сяброўства! Наўзрыд! Да ўпора!..»
  Усё гэта мой прыяцель казаў абсалютна сур'ёзна. І я задумаўся…
  Ёсць у Ленінградзе пісьменнік. Гаваркі, здольны, дабрадушны чалавек. Як высветлілася – даўні інфарматар ГБ. Узяў і пасадзіў свайго сябра Міхася Хейфеца. Хоць сябравалі. І да раніцы гутарылі. І апошнімі кашулямі ўрачыста абменьваліся...
  Ёсць у Саюзе такі раманіст - Пікуль... Размашысты, шырокі чалавек. І гарэлку піць мастак, і біцца лезе, калі што… Узяў і пасадзіў свайго (і майго) сябра Кірыла Успенскага…
  І гэтак далей.
  Ёсць у расійскім надрыве небяспечная ўласцівасць. Прыніжаныя, палоханыя, глуханямыя - шукаем мы забыцця ў выпадковым сяброўстве. Вып'ем, закусім, і пачынаецца:
  «Вася! Сябар ласкавы! Рэж апошні агурок!..»
  Сяброўства - гэта, вядома, добра. Ды і ў п'янстве я вялікага граху не бачу. Мяне цікавіць іншае. Я хачу спытаць:
  - А хто ў Саюзе за 60 гадоў напісаў 15 мільёнаў даносаў?! Сябры ці ворагі?
  Так, амерыканцы больш стрыманыя за нас.
  У душу не лезуць. Тут гэта не прынята.
  Калі разводзяцца з жонкай, ідуць да юрыста. (А не да Толіка - гарэлку жэрці.)
  Аб хваробах расказваюць урачу.
  Сны выкладаюць псіхааналітыку.
  Ідэйнага суперніка імкнуцца пераканаць. А не бягуць скардзіцца ў першы аддзел…
  Ды і ці так ужо яны практычныя?
  Частку маіх рукапісаў вывез з Ленінграда амерыканец Данкер. Дарэчы, інтэлігентны негр. Зусім бескарысліва. Больш за тое, з рызыкай для кар'еры. Бо працуе ў амерыкана-савецкім гандлі.
  Выдаў маю кнігу амерыканец Прафер. І таксама - зусім бескарысліва. Больш за тое, зазнаючы страты на многіх рускіх выданнях.
  Перакладаюць мае творы дзве амерыканкі. І абедзве працуюць бясплатна. У сумнеўным разліку на будучыя барышы.
  У адным мой сябар мае рацыю. Апошняй кашуляй тут са мной не дзяліліся. І дзякуй Богу! Навошта мне апошняя кашуля? У мяне сваіх хапае.
  Я ўжо не кажу пра агуркі...
   У дзяцінстве я быў...
  У дзяцінстве я быў неверагодным аптымістам. У дзённіку і на вокладках школьных сшыткаў я маляваў партрэты Сталіна. І іншых правадыроў сусветнага пралетарыяту. Асабліва добра атрымліваўся Карл Маркс. Звычайную кляксу размазаў – ужо падобна…
  Маршыруючы ў піянерскіх шэрагах, я не літаваў галасавых звязкаў.
  Я рос аптымістам. Мне казалі:
  «Жыць стала лепш, жыць стала весялей!»
  Я верыў.
  Успамінаецца такі забіяцкі марш:
  Мы будзем спяваць і смяяцца, як дзеці,
  Сярод усеагульнай барацьбы і працы…
  
  Гэтыя словы я выкрыкваў дзясяткі разоў. Выкрыкваў, выкрыкваў, а потым задумаўся. Што ж гэта атрымоўваецца? Усе вакол працуюць, а мы спяваем і рагочам, як прыдуркаватыя...
  Увогуле, стаў мой аптымізм раставаць. Усё ішло - адно да аднаго. Дзеда расстралялі. Бацьку выгналі з працы. Потым мяне - з камсамола. Потым - з універсітэта. Потым - з Саюза журналістаў. І гэтак далей. Потым выявілася, што далей - няма куды... І песімізм мой усё мацнеў.
  Асяроддзе маё таксама складалася з людзей сумных. Весялуноў я нешта не ўзгадаю. Весялуноў мае сябры асцерагаліся - ці не стукач?
  Урэшце мы эмігравалі. Жывем у Амерыцы. Прыглядаемся да навакольнай рэчаіснасці. Спытаеш у любога амерыканца:
  - Як справы?
  - Файн! - адказвае.
  Быццам бы - не дурань. І ўжо, як мінімум, - не стукач.
  Можа, у яго і сапраўды - файн? Чаму б і не? Гаворыць, што думае. Жыве, як лічыць за патрэбнае. Моліцца, каму хоча. Сыты, апрануты, абуты... Кожнаму, што называецца, па працы...
  Так намеціўся ў мяне паварот да аптымізму. Цяпер ужо на змрочных людзей гляджу падазрона. Чаго гэта яны змрочныя? Як бы галёшы не скралі? А можа, КДБ іх сюды засылае для павелічэння напружанасці?
  І калегі ў мяне падабраліся адпаведныя. Раз-пораз усміхаюцца. Часам смяюцца. Зрэдку нават рагочуць.
  І газету робяць - прынцыпова аптымістычную!
  Вядома, бываюць і ў нас засмучэнні. Тое ананімнае пісьмо ад якога-небудзь абражанага дурня. То з Саюза прыйдуць дурныя весткі. Або дачка пагардай абдасць за тое, што не ўмееш вадзіць аўтамабіль…
  Але галоўная праблема вырашана. Будучыня нашых дзяцей - выдатна. Гэта значыць наша будучыня.
  Таму наша газета заклікае да мужнасці і аптымізму.
  А сапраўдная мужнасць у тым, каб любіць жыццё, ведаючы пра яго ўсю праўду!
   Аднойчы мы ехалі ў сабвеі...
  Аднойчы мы ехалі ў сабвеі. Я быў з жонкай і дачкой. Сяджу, чытаю газету.
  На прыпынку ўварваліся маладыя людзі. А можа, перайшлі з другога вагона. Чалавек пяць. Адзін з гітарай, у другога - транзістар... Курткі, снікерсы...
  Гэта былі нядобрыя, дрэнна выхаваныя маладыя людзі. Яны шумелі, штурхаліся, відаць, брыдкасловілі. Яны, як кажуць, парушалі…
  Публіка паводзіла сябе не лепшай выявай.
  Адзін газету чытае. Іншы ў акенца заглядзеўся. (Добра за акном суцэльная цемра.) І гэтак далей.
  У Саюзе я б ведаў, як паступіць. Я б падышоў да гэтых маладых людзей і сказаў:
  - Заткніцеся!
  І дадаў бы:
  - Вунь адсюль!
  А калі трэба, трэснуў бы кагосьці па патыліцы…
  А тут я спалохаўся. Мову толкам не ведаю. Парадкаў не ведаю. Скажуць нешта - не разумею. Ці то перапрошваюць, ці то далей абражаюць. А раптам страляць пачнуць? Можа, у кожнага па нагане? Або - брытвай па фізіяноміі…
  Савецкі хуліган - ён родны і зразумелы. Ён калі б'е, то манціроўкай. Або трубой. Або дошкай ад плота. Або піўным куфлем. Або відэльцам, на благі канец. Гэта значыць - знаёмымі, карыснымі рэчамі.
  А ў гэтага што на розуме?
  Карацей, сяджу, чытаю газету. А маладыя людзі працягваюць парушаць. Старую штурхнулі. З рыльца выпілі. Транзістар завялі на поўную магутнасць. Увогуле - нічога добрага ...
  Чытаю газету.
  Раптам узняўся мужчына сярэдняга веку. Амерыканец. Худы такі. І ніжэй за мяне ростам. Падышоў да хуліганаў і кажа:
  - Заткніцеся!
  І затым:
  - Вунь адсюль.
  Адчувалася, калі трэба, ён можа кагосьці і па патыліцы трэснуць.
  І маладыя людзі заткнуліся. І на прыпынку - выйшлі.
  А мужчына сеў і задрамаў.
  Навошта я ўсё гэта расказваю? А вось да чаго. Я ведаў усе ангельскія словы, якія ён вымавіў. І сам усё гэта мог вымавіць без акцэнту.
  Аднак - не вымавіў. Я чытаў газету.
  Як вы зараз…
   Калісьці я працаваў на заводзе...
  Калісьці я працаваў на заводзе. Дакладней - у завадской шматтыражцы.
  На гэтым заводзе здарыўся дзіўны выпадак. Адзін мой знаёмы інжынер хацеў паехаць у Англію. Купіў сабе турыстычную пуцёўку. Пачаў афармляць дакументы. Усё ішло добра. І раптам - адмова. Парткам адмовіўся выдаць майму знаёмаму неабходныя рэкамендацыі.
  Я спытаў парторга:
  - У чым справа? Бо мой знаёмы - не габрэй?
  - Яшчэ б! - сказаў парторг.
  - Акрамя таго, ён сябра партыі.
  - Натуральна! - сказаў парторг.
  - Дык у чым справа? Чаго вы яго не адпускаеце?
  Паргандаль нахмурыўся і кажа:
  - Ваш знаёмы занадта часта ўсміхаецца. І нават смяецца. У тым ліку і на партыйных сходах. Ёсць сведкі…
  - А, - кажу, - тады зразумела…
  Усмешлівы чалавек не даспадобы таталітарызму. Смяецца - небяспечны. Рагатлівы - небяспечны ўтрая.
  Дома нас акружала татальная бязвыхадная сур'ёзнасць. Узгадайце твары парторгаў, міліцыянтаў і загадчыкаў аддзелаў. Успомніце асобы домауправаў, гандлёвых работнікаў і служачых пошты. Узгадайце твары сябраў Палітбюро ЦК. Узгадайце, напрыклад, твар Касыгіна. Цяжарным жанчынам нельга паказваць такія рэчы…
  Цяпер мы ў Амерыцы. Які будуецца новае жыццё. Рэалізуем першапачатковыя дэмакратычныя правы. Права на ўласнае меркаванне. Права на матэрыяльны дастатак. Права на творчасць... І гэтак далей.
  І яшчэ. Мы здзяйсняем вялікае чалавечае права на смех і ўсмешку.
  Смяемся над вялікамоўнай тупасцю і змяіным ханжаствам. Над ілжэпрарокамі і псеўдамучанікамі. Над прэзідэнтамі і рыцарамі велфейра…
  Шэсць месяцаў выходзіць нашая газэта. Шэсць месяцаў я раз-пораз чую...
  - І чаго вы смеяцеся? Над чым цешыцеся? Такія несур'ёзныя... У Камбоджы - тэрор. У Аўганістане - трагедыя. Акадэмік Сахараў стамляецца ў Горкім… І наогул, мір на мяжы катастрофы!
  Так, мір на мяжы катастрофы. І прывялі яго да гэтай грані - панурыя людзі. Панурыя людзі трымаюць у палоне заложнікаў. Панурыя людзі бясчынствуюць у Камбоджы. І гонар Расіі, акадэміка Сахарава, мучаць таксама панурыя людзі.
  І таму - мы будзем смяяцца. Над русафобамі і антысемітамі. Над ваяўнічымі атэістамі і рэлігійнымі клікушамі. Над мяккацелымі «галубамі» і цвёрдалобы «ястрабамі»…
  І галоўнае - тут я прашу вас быць абсалютна ўважлівымі - над сабой!
   Гэта было…
  Гэта было ў мінулую пятніцу. Я пазнаёміўся з жывым амерыканскім "левым". Я быў упэўнены, што іх не існуе. Што спадар Максімаў згушчае фарбы.
  І вось я пазнаёміўся з Эрні Данэлам. Ён не камуніст, не змоўшчык. Ён нават не чырвоны. Ён - ружовы, левы.
  Эрні распавядае пра сябе:
  — Я нарадзіўся ў вельмі чапурыстым, багатым і гнюсным сямействе. Дастаткова сказаць, што маім хросным бацькам быў Ракфелер. Таму я стаў мяцежнікам. Я зненавідзеў эстаблішмент і, галоўным чынам, - майго татку…
  Я пачаў ужываць наркотыкі і займацца кантрабандай. Быў чальцом даволі магутнай хеўры. Ведаў чорны рынак і ўсе непатрэбныя месцы.
  Мы ненавідзелі багатыроў, капіталістаў, прадажных святароў. Мы ненавідзелі гэтае разбэшчанае, бязлітаснае грамадства.
  Некалькі разоў я быў арыштаваны. Але татка браў добрых адвакатаў, і мяне выпускалі…
  Я працягваў дужацца. Мы вялі палітычную барацьбу, разбураючы асновы капіталізму. Уначы мы выкрывалі багажнікі аўтамашын. Білі шыбы…
  - Колькі табе было гадоў?
  - Шаснаццаць. Але я быў рэвалюцыянерам. Я курыў марыхуану на злосць таце і эстаблішменту.
  - А зараз?
  - І цяпер я прытрымліваюся апазіцыйных поглядаў. Па-мойму, Рэйген занадта грубы. Палітыка Кісінджэра была мяккай. І гэта прадухіліла вайну. Палітыка ж Рэйгена багатая войнамі.
  - Але вайна ўжо ідзе, - сказаў я. - Войны былі пры Кісінджэры. Войны ідуць увесь час. Амерыка ўжо прайграла некалькі войн.
  - Амерыка не ваюе. Гэта галоўнае. Я думаю аб сваім народзе.
  - Рана ці позна савецкія танкі будуць тут. Калі іх не спыніць зараз.
  - Гэта будзе не хутка. Бо Расія так далёка...
  - Божа, як ты дурны! - хацелася выгукнуць мне. - Як ты зайздросна і выратавальна дурны...
  Але я стрымаўся. Ад гэтага чалавека ў нейкай ступені залежала мая будучыня.
  Пазнаёміліся мы не выпадкова. Эрні Данэл - паспяховы літаратурны агент. Працуе ў самавітай канторы. Абслугоўвае ненавісны эстаблішмент.
  Можа, зараблю з ім вялікія грошы. Капіталізм, насуперак сваёй гістарычнай безвыходнасці, дае чалавеку такую надзею…
   Прынята думаць…
  Прынята думаць, што савецкая армія магутная і непераможная. І таму ўвесь цывілізаваны свет дрыжыць ад страху.
  Па-мойму - дарма. Я тры гады быў савецкім вайскоўцам. Больш за тое, пасіўным удзельнікам некаторых ваенных дзеянняў. У ходзе якіх мяне напаткала расчараванне адносна баявой гатоўнасці савецкай арміі. З таго часу асабіста я не дрыжу.
  Справа была так. Наша рота лагернай аховы стаяла пад Іосерам. У роце было дзевяць аддзяленняў. Чацвёртым аддзяленнем камандаваў яфрэйтар Галаўня.
  Раптам Галаўня звар'яцеў. У роце быў агляд, і яго аддзяленне заняла пятае месца. Галаўня раз'юшыўся, залез на гарышча і адкрыў страляніну. Яму хацелася перастраляць канкурэнтаў. І ён, сапраўды, параніў з аўтамата траіх вайскоўцаў.
  Нас было сто чалавек. Калі пачалася страляніна, усе разбегліся. Некаторыя беглі да самай віннай крамы. Вельмі разумна дзейнічала кухарка Шура. Пачуўшы стральбу, Шура залезла ў баршчэўны кацёл.
  Начальства аб'явіла трывогу. За казармай сабралася чалавек дваццаць. Камандзір роты спытаў:
  - Ёсць добраахвотнікі? Выходзь!
  Добраахвотнікаў не аказалася. Каму паляванне рызыкаваць жыццём у мірныя дні?
  Тады начальства выклікала падмацаванне. Мы чакалі яго больш за суткі. Нарэшце прыбылі два бронетранспарцёры і атрад звыштэрміноўнікаў. Адзін бронетранспарцёр зламаўся каля пераезду. Іншы страціў кіраванне і мякка з'ехаў у кар'ер. Буксуючы, ён страшна рыкаў і не рухаўся. Звыштэрміноўцы заняліся папраўкай.
  Праз дзве гадзіны яны захацелі есці. Прадуктаў ім не даставілі. У выніку яны з'елі нашае забеспячэнне. А нам камандаванне выдала па рублі. Каб мы ішлі ў пасёлак за булкай. Частка нашых салдат яшчэ раней пайшла за "Агдамам". Цяпер пайшлі ўсе астатнія.
  Галаўня, скарыстаўшыся збянтэжанасцю, пакінуў гарышча. Ён моцна штурхнуў у грудзі капітана Прышчэпу і ўцёк на лесабіржу. Там ён напіўся этылавага спірту, заснуў і быў арыштаваны міліцыяй.
  Калі яго дапытваў зампаліт Бертэльсан, Галаўня напяваў:
  - Я кахаю цябе, жыд, што само па сабе і не нова…
  Баюся, што Галаўню расстралялі. Або пасадзілі ў звар'яцелую хату. Мы ж працягвалі службу ў нашым доблесным войску…
   Тое, пра што я збіраюся расказаць…
  Тое, пра што я збіраюся расказаць, - неверагодна. І адбылося гэта на канферэнцыі ў Лос-Анджэлесе.
  Яшчэ ў самалёце мяне прадставілі знакамітаму навукоўцу Джорджу Гібіяну з Корнуэла. Мы разгаварыліся (Джордж цудоўна валодае рускай мовай).
  Але ўразіла мяне іншае. Мяне ўразіў яго гальштук. На вішнёвым фоне, ніжэй за бездакорны вузл, залацілася выразная манаграма — «С. Д.».
  Гэта былі мае ініцыялы. Я паружавеў ад гонару. Я і не думаў, што мая папулярнасць такая вялікая.
  Усю дарогу я ласкава падміргваў Гібіяну...
  Пачалася канферэнцыя. Нас пазнаёмілі з яе арганізатарам – спадарыняй Маціч. Гэта была прыгожая маладая жанчына з цудоўнай усмешкай.
  Але ўразіла мяне іншае. Яе элегантныя скураныя туфлі былі ўпрыгожаны маімі ініцыяламі - «С. Д.».
  Я быў вельмі ўсхваляваны. Мая папулярнасць дасягнула небывалых памераў. Я нават крыху змяніў хаду.
  Далей падчас канферэнцый мяне падпільноўвалі незлічоныя сюрпрызы.
  Свае ініцыялы я знайшоў на партфелі выбітнага журналіста Роберта Кайзера. На аўтаручцы, якая належыць драматургу Эдварду Олбі. На пазалочанай пудраніцы Веры Данхэм. На запальніцы Элендзеі Прафер…
  Маё сэрца шалёна калацілася. Вочы зіхацелі. Шчокі пакрыліся малінавай чырванню.
  Я казаў сабе:
  - Не ўзбуджайся! Усё ідзе нармальна. Семінары, пасяджэнні, мастацкія чытанні, банкеты, размовы ў кулуарах… Літаратура трэцяй хвалі заявіла пра сябе гучна і пераканаўча.
  Скончыўся апошні, заключны семінар. Нас павезлі ў Беверлі Хілс. Там у асабняку Дахіні Грэйстоўн адбыўся развітальны банкет. На адной з веранд пад гукі флейты я размаўляў з Аксёнавым.
  Кумір майго юнацтва быў, як звычайна, стрыманы і ветлівы. Слава не ператварыла яго ў аракула і монстра.
  «Я буду такім жа, - мільганула ў прытомнасці, - простым і даступным…»
  Але ўразіла мяне іншае. Блакітныя шкарпэткі Васіля Аксёнава былі ўпрыгожаны маімі ініцыяламі - «С. Д.». І тады я не вытрымаў.
  - Вася, - сказаў я прытворна, - што азначаюць гэтыя літары? Што азначаюць гэтыя незразумелыя літары - «С. Д.»?
  - Крысціян Дыёр, - адказаў Вася, - CHRISTIAN DIOR. Самая модная парыжская фірма. Вырабляе адзенне, духі, упрыгожванні…
  Наступіла пакутлівая паўза. Голас флейты гучаў маркотна і абыякава.
  Я ўздыхнуў і падумаў:
  "Трыумф адкладаецца!.."
   Тры гарады…
  Тры гарады прайшлі праз маё жыццё.
  Першы з іх - Ленінград.
  Без працы і намаганняў далася Ленінграду выправа сталіцы. Вада і камень вызначылі яго гарызантальную, пампезную стылістыку. Высакароднасць тут гэтак жа звычайна, як нездаровы колер асобы, даўгі і вечная самаіронія.
  Ленінград валодае пакутлівым комплексам духоўнага цэнтра, некалькі абражанага ў сваіх адміністрацыйных правах. Спалучэнне непаўнавартаснасці і перавагі робіць яго вельмі з'едлівым гаспадаром.
  Такія гарады маюцца ў любой прыстойнай краіне. (У Італіі - Мілан. У Злучаных Штатах - Бостан.)
  Ленінград называюць сталіцай рускай правінцыі. Я думаю, гэта найменш савецкі горад Расіі…
  Наступным быў Талін. Многія лічаць яго штучным, лялечным, бутафорскім. Я жыў там і ведаю, што ўсё гэта сапраўднае. Значыць, для Таліна натуральна быць крыху штучным.
  Жыхары Таліна - марудлівыя і нерухомыя. Я думаю, гэта нерухомасць супрацьтанкавай міны.
  Талін - горад вертыкальны, інтравертны. Разглядаеш высокія вежы, а думаеш пра сябе.
  Гэта найменш савецкі горад Прыбалтыкі. Штрафная перасылка паміж Усходам і Захадам.
  Жыццё маё доўгія гады кацілася з Усходу на Захад. І трэцім горадам гэтага жыцця стаў Нью-Ёрк…
  Нью-Ёрк - хамелеон. Шырокая ўсмешка на яго фізіяноміі лёгка змяняецца пагардлівай грымасай. Нью-Ёрк расслабляльна дабрадушны і смяротна небяспечны. Размашыста шчодры і хваравіта скупы.
  Яго архітэктура нагадвае кучу дзіцячых цацак. Яна жахлівая настолькі, што дасягае своеасаблівай гармоніі.
  Яго эстэтыка сугучная чыгуначнай катастрофе. Яна топча законы эўклідавай геаметрыі. Здзекуецца над зямным прыцягненнем. Асвяжае ў памяці палотны трэцярадных кубістаў.
  Нью-Ёрк рэальны. Ён зусім не выклікае музейнага трапятання. Ён створаны для жыцця, працы і забаў.
  Помнікі гісторыі тут адсутнічаюць. Сапраўднае, мінулае і будучыня цягнуцца ў адной запрэжцы.
  Тут няма адчування старажыла ці чужаземца. Ёсць адчуванне грандыёзнага карабля, набітага дваццаццю мільёнамі пасажыраў. І ўсё роўныя па чыне.
  Гэты горад разнастайны настолькі, што разумееш - тут ёсць месца і для цябе.
  Я думаю, Нью-Ёрк - мой апошні, вырашальны, канчатковы горад.
  Адсюль можна эміграваць толькі на Месяц.
   У рэдакцыю зайшоў журналіст…
  У рэдакцыю зайшоў журналіст. Прапанаваў свае паслугі:
  - Хачу асвятліць сур'ёзнае мерапрыемства - выставу кветак. І зразумела - з антыкамуністычных пазіцый.
  Мы крыху разгубіліся. Кветкі і палітыка – неяк не вяжацца…
  Мне прадставіўся загаловак:
  «Георгін - вялікая заваёва дэмакратыі!»
  І яшчэ я ўспомніў адну размову. Паважаны чалавек з першых эмігрантаў настойваў:
  - Скажыце прама, вы антыкамуністы ці не?
  І зноў мы разгубіліся. Хто ж мы, на самой справе? Тое, што не камуністы, - гэта ясна. Але - анты?..
  Аб навуковым камунізме ўяўленні маем самыя расплывістыя. Нават што такое «базіс» - няцвёрда памятаем. (Падобна на прозвішча заўмага). Дужацца з навуковым камунізмам павінны вучэнню, філосафы, эканамісты…
  Пра рэальны камунізм ведаем яшчэ менш. Бо тое, што адбываецца на радзіме, - ад камунізму надзвычай далёка. Гэтае свінства нават правадыры перасталі называць камунізмам.
  Карацей, няма камунізму. І не прадбачыцца…
  Ці антыкамуністы мы? Ці можна быць супраць таго, чаго не існуе?
  Аднойчы я гутарыў з атэістам.
  - Я атэіст, - сказаў атэіст, - мой абавязак супрацьстаяць рэлігіі. І супрацьстаяць Богу!
  - Дык бо ж Бога няма, - кажу. - Як можна супрацьстаяць таму, чаго няма? Таму, што сам жа і адмаўляеш?
  Дзіўна падобна разважаюць фанатыкі. Няхай гэта будзе развагі за або анты…
  - Добра, - сказаў паважаны чалавек з першых эмігрантаў. - А калі адбудзецца інтэрвенцыя? Калі з'явіцца магчымасць захапіць Маскву? Вы прымеце ўдзел?
  - Гэта значыць - страляць?
  - Вядома.
  - У каго? У дзевятнаццацігадовых абдураных хлапчукоў? У нашых братоў і сыноў?..
  Якая жахлівая сама думка пра гэта! І як высакародна на гэтым фоне гучыць мірны заклік Салжаніцына: "Жывіце не па хлусні!"
  Гэта значыць - чалавек павінен перамагчы сябе. Пераадолець у сабе раба і цыніка, ханжу і кар'ерыста…
  Інакш - новае мора крыві. І можа быць - рэальны канец сусвету ...
  Мы сказалі журналісту:
  - Напішыце аб выставе кветак. Напішыце без усялякіх пазіцый.
  - Без усялякіх пазіцый? - здзівіўся журналіст. Затым падумаў і кажа: - Трэба паспрабаваць...
   Спатрэбіліся мне...
  Спатрэбіліся мне новыя ключы. Заходжу ў майстэрню. Каля прылаўка мужчына гадоў шасцідзесяці.
  - Я - Кенэт Баўэрс, - прадставіўся ён і ўключыў станок.
  Над яго галавой я ўбачыў партрэт доўгавалосага старога.
  - Ты ведаеш - хто гэта? - спытаў містэр Бауэрс. - Мой дзядуля Альберт Эйнштэйн!
  Я выказаў здзіўленне.
  - Вы - жыд? - кажу.
  Трэба ж было нешта сказаць.
  - Я - амерыканец, - адказаў Кенэт Баўэрс, не перарываючы працы.
  Затым звярнуў увагу на старадаўнюю фатаграфію. Сталы мужчына ў акулярах схіліўся над кнігай.
  - Ты ведаеш, хто гэта? - спытаў містэр Бауэрс. - Вялікі ірландскі пісьменнік Джойс... Мой дзядзька!
  - Значыць, вы - ірландзец? - сказаў я.
  Трэба ж было нешта сказаць.
  - Я - амерыканец, - адказаў Кенэт Баўэрс, не перарываючы працы, - цяпер зірні сюды.
  Ён паказаў мне каляровы фотаздымак. Чарнаскуры баксёр абапёрся на канаты рынга.
  - Даведаешся? Гэта вялікі баксёр Махамед Алі. Мой пляменнік...
  Прызнацца, я некалькі спалохаўся. Кенэт Бауэрс выглядаў зусім здаровым. Позірк яго быў насмешлівы і праніклівы.
  - Значыць, вы - мусульманін? - сказаў я.
  Трэба ж было нешта сказаць.
  - Я - амерыканец. - адказаў Кенэт Баўэрс, не перарываючы працы.
  - Гэтыя людзі - вашы сваякі?
  - Так, - сказаў ён.
  - Усе гэтыя людзі - сваякі?
  - Безумоўна, - сказаў ён.
  - Людзі ўсяго свету? Усіх нацыянальнасцяў? Усіх эпох?
  - Ты маеш рацыю, - сказаў містэр Бауэрс - ты разумнейшы, чым я думаў.
  Ён скончыў працу і працягнуў мне ключы.
  Я падзякаваў і расплаціўся.
  Містэр Бауэрс з годнасцю кіўнуў.
  Сыходзячы, я яшчэ раз спытаў:
  - Усе людзі свету - сваякі? Браты?
  — Без найменшага сумневу, — адказаў Бауэрс і дадаў: — Будзеш у нашым раёне, занясі мне сваю фатаграфію…
   Мы і не заўважылі…
  Мы і не заўважылі, як ператварыліся ў старых амерыканцаў. Мы ўжо не заміраем каля вітрын. Не дазваляем сабе купляць чатырохдаляравыя чаравікі. Не саступаем жанчынам месца ў сабвеі...
  Абвыклі, агледзеліся, пачуваемся як дома. Нават лепей.
  Мы гутарым з ізноў прыбылымі. Паблажліва выслухоўваем іх наіўныя тэмпераментныя маналогі:
  - Прадаўцы такія ветлівыя! Паліцыянты такія абаяльныя. Кватэры такія прасторныя...
  Мы-то пераканаліся - усякае бывае. І прадаўцы, бывае, аблічваюць. І паліцыянты грубяць. І ў прасторнай кватэры няспраўнасцяў хапае…
  Ва ўстановах бюракратыі поўна. Сярод чыноўнікаў хабарнікі трапляюцца. Бывае, што і ў чарзе пастаіш... Як дома...
  Мае ўзаемаадносіны з Амерыкай дзеляцца на тры этапы.
  Спачатку ўсё было цудоўна. Свабода, багацце, добразычлівасць. Прадуктаў колькі хочаш. Выдавецтваў колькі хочаш. Газет і часопісаў больш чым дастаткова.
  Затым усё было жахліва. Курыныя пупкі надакучылі. Джынсы надакучылі. Выдавецтва публікуюць усялякую лухту. І грошай аўтарам не плацяць.
  Ды яшчэ - злачыннасць. Ды яшчэ - інфляцыя. Ды яшчэ гэтыя бясконцыя Білы, Інвойсы, рахункі, плацяжы ...
  А потым усё стала нармальна. Жыццё поўная засмучэнняў і радасцяў. Ёсць у ёй смешнае і сумнае, добрае і дрэннае.
  А прадаўцы (што зусім натуральна) бываюць розныя. І злачынцы ёсць, як усюды. І на аднаго, дапусцім, Бродскага прыпадае сорак графаманаў. Што таксама зусім натуральна…
  І галоўныя катаклізмы, натуральна, адбываюцца ўсярэдзіне, а не звонку. І дурням па-ранейшаму вязе. І шчасця па-ранейшаму не купіш за грошы.
  Навакольны свет - нармальны. Ці не да гэтага мы імкнуліся?
   Апошняя калонка...
  У Саюзе я дысыдэнтам ня быў. (П'янства не лічыцца.)
  Я ўсяго толькі пісаў ідэйна чужыя апавяданні. І мне прыйшлося з'ехаць.
  Дысідэнтам я стаў у Амерыцы.
  Я пераканаўся, што Амерыка - не філіял зямнога раю. І гэта - маё галоўнае адкрыццё на Захадзе…
  Як умеў, выступаў я супраць манаполіі "Новага рускага слова". Бо манаполія навязвае чытачам ілжывыя каштоўнасці.
  Як умеў, паўставаў супраць нацыянальнага самалюбавання. Таму што хімера габрэйскай выключнасці для мяне падобна антысемітызму.
  Як умеў, супярэчыў набожным і тупаватым адэптам вялікага Салжаніцына. Таму што няма для мяне аўтарытэтаў па-за крытыкай…
  Я памятаю, адкуль мы родам. Я люблю Амерыку, удзячны Амерыцы, але радзіма мая далёка.
  І мяне бянтэжыць кіпучы антыкамунізм, які завалодаў розумамі нядаўніх партыйных таварышаў. Дзе ж вы раней былі, не дасведчаныя страху публіцысты? Дзе вы ўтойвалі свае выкрывальныя канцэпцыі? У турму ішлі Сіняўскі і Гінзбург. А дзе былі вы?
  Крытыкаваць Андропава з Брукліна - лёгка. Вы пакрытыкуйце Андрэя Сівых! Ён вам пакажа, дзе ракі зімуюць...
  Таму што таталітарызм - гэта вы. Таталітарызм - гэта цэнзура, адсутнасць галоснасці, манапалізацыя рынку, шпіёнаманія, кансерватыўная мова, замоўчванне сапраўднага дару. Таталітарызм - гэта дырэктыва, рэзалюцыя, вокрык. Таталітарызм - гэта чынашанаванне, вернападданніцтва і прыніжанасць.
  Таталітарызм - гэта вы. Вы і вашы паклёпы, шасцёркі, апрычнікі, незлічоныя Маргулісы, чыя бяздарнасць з лішкам ураўнаважваецца паслухмянасцю.
  І гэтая шваль для мяне — страшны за любы Андропаў. Бо яе шкоднасная ардынарнасць нязломная пад маскай бязмежнага антыкамунізму.
  Шэрыя пачынаюць і выйграюць не толькі дома. Шэрыя выйграюць паўсюль. Вось ужо колькі гадоў я назіраю…
  Я спрабаваў удзельнічаць у стварэньні дэмакратычнай газэты. Мой досвед быў няўдалым, заўчасным. І вызначылі няўдачу тры раўнацэнныя фактары.
  На трэць вінаватыя мы самі. Нашы спробы хітраваць і лавіраваць былі дурнымі, асуджанымі. Дзелавыя зрывы - недаравальнымі.
  На трэць вінаватыя аб'ектыўныя прычыны. Скарачэнне эміграцыі, вузкасць і перагружанасць рынка, адсутнасць значнага зыходнага капіталу.
  І яшчэ трэць віны кладзецца на рускае грамадства. На яго прагматызм, бескультур'е і коснасць. На яго абыякавасць да дэмакратычных форм жыцця.
  Новы амерыканец быў заўчаснай, ранняй, асуджанай спробай. Спадзяюся, прыйдуць іншыя людзі, больш разумныя, сумленныя, моцныя і таленавітыя. І я без задавальнення, але з любоўю перадаю ім мой горкі досвед.
  Я заўсёды казаў тое, што думаў. Адзінай мэтай маёй эміграцыі была свабода. А той, хто любіць свабоду, рана ці позна будзе варты яе.
  Бібліяграфічная даведка
  "Зона"
  Чатырнаццаць эпізодаў гэтай кнігі ствараліся як самастойныя апавяданні і большай часткай друкаваліся ў перыёдыцы. Іх назвы па парадку чаргавання ў кнізе: 1. «Іншаземец», 2. «Цуд МІ-6», 3. «Голас», 4. «Медсястра Раіса», 5. «Марш адзінокіх» (першапачатковая назва «Купцоў і іншыя» ), 6. «Ля вогнішча», 7–9. "Капітаны на сушы" (аповесць, падзеленая ў кнізе на тры часткі), 10. "На што жаліцеся, сяржант?", 11. Выпадак на заводзе", 12. "Я - правакатар", 13. "Уяўленне", 14. "Па прамой" (першая замежная публікацыя Даўлатава, "Кантынент", 1977, № 11). Самыя раннія іх варыянты (№ 2, 4-9, 11, 12) напісаны ў 1965-1968 гг. неўзабаве пасля дэмабілізацыі Даўлатава з ВОХРы, дзе ён служыў у 1962–1965 гг. (першы год у Комі АССР, затым пад Ленінградам). Апошнім напісана апавяданне "Прадстаўленне" (1984) - яго празаік лічыў у сваёй навелістыцы лепшым. У першае выданне "Зоны" (1982) ён не ўваходзіў. Для выніковага "абранага", якое Даўлатаў рыхтаваў да свайго 50-годдзя, ён уключыў шэсць апавяданняў з "Зоны" (гл. "Бібліяграфічную даведку" да т. 1). Друкуецца па выд.: Зона: Зона. Кампраміс. Запаведнік. - М .: Пік, 1991. Перакладзена на ангельскую мову: The Zone. A Prizon Camp Guard's Story. New Jork: Alfred A. Knopf, 1985.
  "Запаведнік"
  Першы варыянт аповесці напісаны ў 1977–1978 гг. у Ленінградзе. Імпульсам да яе з'явілася праца Даўлатава экскурсаводам Пушкінскага запаведніка ў Пскоўскай вобласці ў 1976–1977 гг. Друкуецца па выд.: Запаведнік. - Л .: Васільеўскі востраў, 1990.
  "Нашы"
  Дванаццаць частак гэтай кнігі ствараліся як самастойныя апавяданні ў першай палове 1980-х і друкаваліся ў перыёдыцы; трынаццатая, заключная, глава самастойнага значэння не мае - прыпісана для кніжнага выдання. Героі «Нашых» - рэальныя асобы, сваякі празаіка. Так што фабула кнігі напрошвалася сама сабой, выдаць «Сямейны альбом» (гэта і ёсць меркаваная назва кнігі). Адпаведна агульнай задуме раздзела зваліся немудрагеліста:
  «Дзядзька Леапольд», «Цёткін муж — Арон», «Нора Сяргееўна», «Бацька», «Каця» і г. д. І нават «Глафіра» (пра сабаку, які ўвайшоў у склад сям'і). Толькі адна назва выбівалася з гэтага шэрагу - «Палкоўнік кажа - кахаю» (пра жонку пісьменніка, гл. 11). Перакладзеныя на ангельскую апавяданні з «Нашых» склалі асноўную частку публікацый у часопісе «Ньюёркер» (New Jorker), якія прынеслі Даўлатава вядомасць у ЗША. З дзесяці апавяданняў пісьменніка, якія з'явіліся ў «Ньюёркеры» з 1980-га па 1989 г., пяць - з «Нашых» («Мой старэйшы брат», «Палкоўнік кажа - кахаю», «Цёткін муж - Арон», «Дзядзька Леапольд» , «Бацька»). Назва кнігі ўзыходзіць да аднайменнага ранняга апавядання Даўлатава, нічога агульнага, праўда, з сапраўдным выданнем не меламу і натхнёнаму раздзелам «У нашых» з «Бесаў» Дастаеўскага. Друкуецца па выд.: Нашыя. - Ann Arbor: Ардыс, 1983. Перакладзена на ангельскую мову: Ours. A Russian Family Album. - New Jork: Weidenfeld & Nicolson, 1989.
  "Марш самотных"
  У 1980-1982 гг. Даўлатаў быў галоўным рэдактарам створанага шмат у чым па яго ініцыятыве штоед. "Новы амерыканец". Ён вёў у ім рэгулярную рубрыку "Калонка рэдактара". Кніга з'яўляецца зборам абраных тэкстаў гэтага раздзела і дае яркае ўяўленне пра Даўлатава-журналіста. Прафесійным журналістам ён быў з 1965 г., калі пасля войска паступіў на факультэт журналістыкі ЛДУ (не скончыў) і адначасова ўладкаваўся працаваць у газету Караблебудаўнічага інстытута "За кадры верфям". Назва кнігі ўзыходзіць да аднайменнага апавядання, уключанага ў “Зону” і там загаловак страціўшага. Друкуецца па выд.: Марш самотных. - Holyoke MA: New England Publishing Co, 1983.
  Пра кнігу
  Кніга падрыхтавана карыстальнікамі бібліятэкі https://fb2.top . Чытайце ці спампоўвайце гэтую і іншыя кнігі на сайце бібліятэкі бясплатна і без рэгістрацыі.
  Адрас публікацыі: https://fb2.top/tom-2-513267
  
  notes
  Нататкі
   1
  Скажоная цытата. У Пушкіна - «народная сцежка».
   2 Андрэй Сядых (Якаў Майсеевіч Цвібак) — пісьменнік, журналіст, у 30-я гады сакратар І. А. Буніна, з 1973 г. уладальнік нью-ёркскай газеты «Новае рускае слова» («НРС»). - (Peд.)
 Ваша оценка:
Связаться с программистом сайта.

Новые книги авторов СИ, вышедшие из печати:
О.Болдырева "Крадуш. Чужие души" М.Николаев "Вторжение на Землю"

Как попасть в этoт список
Сайт - "Художники" .. || .. Доска об'явлений "Книги"